НАМСАРАЙН ХУСА ТЭМЭЭН ТУХАЙ

Хоёр бүхэнтэй тэмээн эгээн олоор Монголдо байдаг

Буряад-монгол арад хуушан сагһаа нааша хоёр бүхэнтэй, аса балбагар табгайтай, томо бэетэй, хибэдэһээ хибэдэг тэмээн һүрэгые үдхэн ашаглажа, ашаа тэгнээ ашажа, замда зорихо, нооһыень хүбэнгэй орондо хэрэглэхэһээ гадна, нооһоорнь утаһа томожо, хубсаһаяа оёдог, арһаарнь аргамжа мушхадаг байгаа юм.

Ута гойхол хүзүүтэй,

Омрюун дороо зогдортой,

Хоёр шэрээ бүхэнтэй,

Аса хюмһан табгайтай,

Адар томо бэетэй,

Һагсагар шэрүүн һамбайтай,

Һаарал буурал үһэтэй.

Уур сухалаа хүрөө һаа,

Оодон һүүлээ шабхададаг,

Оморюу сээжээ түрюүлэн,

Шэлээ ехээр хюрөөдэдэг,

Шүдөө шангаар хабирдаг,

Шүлһэ һэбһэ турьядаг.

Ябаха болбол яралхуу,

Ярдаг шангаар бархирдаг.

Тунга амар байгаа һаа,

Томоотой дээгүүр һаамайдаг,

Һэбһэ шүлһэшье хаяхагүй,

Һэтэрхэй уралаа мүймэржэ,

Үдэшын наранаар хэбтээд,

Үглөөнэй наранаар үндыдэг.

Сүл холын аянда

Сүлхэ хашан ябадалтай,

Тэн ашаа тээхэдэ

Тэсэмгэй ехэ шадалтай.

Ботогон түлөө алдаа һаа,

Буйлаха ёолохонь айхабтар,

Дэншээ түргэн жороотой,

Дэмы муухай гүйдэлтэй,

«Һэшэ» гэжэ ябуулдаг,

«Һаа» гэжэ байлгадаг,

«Һүг» гэжэ хэбтүүлдэг.



Үбэр Монголой талада

Урда сагта буряад-монгол зон нюдэ алдама сүл хооһон дайдаар сааша наашаа зөөжэ ябадаг үедөө хоол тэжээл хомортой, холын хэсүү аян замда тэсэбэри ехэтэй тэмээн һүрэгые үдхэдэг болоһон байгаа гэдэг. Тэрэ гэһээр хэдэн зуун жэлэй турша соо тэмээ үдхэжэ һууһан буряад-монгол хүнүүд тэмээн һүрэгэй абари зангые айхабтар гүнзэгыгөөр шудалжа ерэһэн байха юм.


Майр халзан буурын хүбүүн

Боро хүхэхэн ботогон түлые

Арбан гурбан һара ябажа,

Агсам шара энгин түрэнэ.

Ахирхан хэбрэг ботогон түлыень

Арбан хоёр хоног болотор

Хари хүндэ харуулангүй тэнжээнэ.

Хөөрхэн хүхэ борохон ботогоной

Хүзүүниинь ута, хүлынь сүүрэгэр.

Хүндэ дуратай, хүхюу наадаша.

Урда хүлөөрөө табаржа һурана.

Хойто хүлөөрөө хайража һурана.

Эршэтэй түргэн жороо татана,

Эхэеэ тойрон эрхэлэн наадана.

Тон хүйтэн үбэл ерэнэ,

Тором гэһэн нэрэ абана.

Хоёр намарые ходорон гаража,

Тайлаг тэмээн нэрэ үгтэнэ.

Гурбан хабарые гулдиран гаража,

Эрэнь гунан нэрэ абана,

Эмэнь гунжан нэрэ абана,

Дүүрэн дүрбэн жэлтэй боложо,

Эрэнь дүнэн тэмээн болоно,

Эмэнь дүнжэн тэмээн гэгдэнэ.

Эгээл эндэһээ илгаран гарана,

Атан, буурын алиниинь болохоб.

Агта болобол атан тэмээн.

Алгажа гарабал буура болоно,

Эмэ тэмээн энгин гүүлэнэ.

Улаан зуданай орооной буура

Хараһан юумэдээ хажар байдаг,

Хажуу бэеэрээ нэнгэн ерэдэг,

Аян замай атан тэмээн

Ашаа тэгнээ ехые даадаг,

Эгээл эндэһээ илгаран гарана:

Эрхэ борохон ботого дахуулдаг,

Иимэ гурбан түрүү тэмээн

Тэмээн һүрэгэй аха захань юм.


Тэмээн һүрэгэй үнгэ зүһэн бүришье үсөөн байдаг, тэмээн һүрэгтэ алаг эреэн, халзан малаан тэмдэгүүд оройдоошье байдаггүй. «Майр халзан буура, энгин сагаан тэмээн» гэхэ мэтээр үльгэр онтохонуудта үгэ найруулгын гоёолто үзэгдөөгүй гэлсэхэ юм.


Хара буурамнай хажар:

Хараһан юумэдээ ородог,

Хажуугаар ерээд нэнгэдэг.

Буурал залуу атандаа,

Буйла түрүүн хадхажа,

Бурантаг зүүгээд хүтэлжэ,

Хоёр тэн ашаалжа,

Холын аянда мордобо.

Эмниг шара энгин

Энэ жэлдэ ботоголжо,

Хойто жэлдэ байтаһараад,

Саада жэлдэ хээлитэхэ.


Мүнөө сагай социалис ажахытай Буряад-Монголдо тэмээндэ тэгнэжэ ашажа, аян аялдаг бэшэ, оньһото машинаар охор богонихон саг соо зөөдэг шэрэдэг болошоһон байна. Хэды тиимэ болобошье, арһа, мяха элбэгтэй айхабтар томо тэмээн һүрэгые үрэ таһалан орхихогүй байһаниинь лабтай бшуу.


С. Доржиевай, Ж. Дымчиковагай гэрэл зурагууд



<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>