МАШИНАТАЙШЬЕ ҺАА, МОРИН ХЭРЭГТЭЙ...

Гэрэл зураг: Ван Сюэлинь

Хэды жэл болобо, нэгэ нүхэртэй городой үйлсээр ябатарнай, урдаһаамнай моритой хүн ябаба. Мориинь хараад, яагаа ёһоорхон морин бэ даа, гэхэдэм, нүхэрни: “Адаг лэ хоёр центнер мяхан гараха хадаа, арбингынь хоёр хургаһаа доошо бэшэ байха ёһотой”, гэбэ. Хоёр гуманитарна институт дүүргэһэн энэ нүхэрэй иигэжэ хэлэхэдэ, бүри сошожо абаа һэм. Иимэ һайхан амитанай ябахада, гансал арбин ябана гэжэ хараха нюдэтэй хүн гээшэ гү гэжэ гайхаа бэлэйб.

Адууһа барихадаа, хүн миин лэ һайхашаахын түлөө баридаг бэшэ, элдэб хэрэгээ бүтөөхын түлөө юм ааб даа. Зүгөөр энээнээ гамнажа, хамаг ажалымнай бүтөөдэг, аминаһымнайшье абардаг амитан гэжэ хайралдаг, сэгнэдэг һэн. Буряад зон хэр угһаа хойшо мориндо эрхим һайн һэн гэжэ хүн бүхэн мэдэнэбди. Хүүгэдэйнгээ 4-5-тайһаа хойшо мори унуулжа һургаад, тэдэнь мал адууһаа тогтоохо, бухалаа шэрэхэ мэтын ажалда ябадаг, арбаад наһатай хүбүүд урилдаанай мори – гүйгөөшые унадаг байгаа. Зураг шэнги һайхан хүлэгүүдээ бурюулжа, бугуулжа ябаһан хүбүүдые, жороо хатарнуудые табилуулжа ябаһан бэреэд, басагадые харахада хайшаахан гоё гээшэ һэм.

Буряад зон урда эртэ сагһаа хойшо торгон дээрэ хүлбэржэ, тоһон соо умбажа ябаагүй. Жүһэн бүриин хаад, ноёдто хашагдажа, хайрагдажа, халуун шуһаяа адхуулхадаа, хангил хүбшэнүүдые дабаха, үргэн голнуудые гаталха, ээрын сагаан сүл губинуудые һэтэ гараха сагууд али олон болодог байгаа. Буряадууд бултадаа өөһэдөөшье хэбтэһэн хони бодхоодоггүй, номгон, хонгор зантай бэшэ, тэдэнэй дундаһаа хүйхэр хүбүүдынь “холшоройнгоо ехэдэ хорюултай хилэ алхажа”, “зээрдынгээ түргэндэ зэбэ һомо даршуулжа, зэрлиг зониие тэшхүүлжэ”, адууень һүрэг һүрэгээрэнь даража гарадаг һэн ха. Һолир мэтээр гүйлгэлдэн орожо, һодо һайхан басагадыень буляажа абаад ябашадагшье ушарнууд яһалал болодог байгаа. Хэды аба хайдаг хэжэ ан гүрээл баридаг байгаа гээшэб! Энэ бүхы ябадалаа имагтал морин хүлэгэйнгээ ашаар бүтөөдэг байгаа бшуу. Иимэ дээрэһээ буряад зон мориёо эрдэни гэжэ нэрэлдэг, юунһээшье үлүүгээр сэгнэдэг, хайралдаг, гамнадаг байгаа юм. Мориие дурдаагүй дуун гэжэ байгаагүй, мүнөөшье хүрэтэр шэнэ дуунуудтаа оролсуулна. “Доодо дүрбэн шүдэниинь долоон эрдэнеэр шэгэдхээтэй”, “Хагсаан дундань харахада, хадын жэгүүртэнэй шэнжэтэй, харайгаан дундань харахада, хара хөөһэ бураһан” гэхэ мэтээр дуунууд соогуураа дурдаһан байдаг.

Найр наадан дээрэ мориной магтаал – сула гэжэ олоной үмэнэ дуудадаг һэн. Энээн соонь гайхалтай һайханаар, ураар хэлэһэн байдаг. Жэшээень хэлэхэ болобол:

Түмэн адуунай дундаһаа

Адаглажа абтаһан,

Агта һүрэгэй доторһоо

Һунгажа табиһан,

Арсалан шэнжэтэй сээжые

Дэлбэлзүүлэн ерэгшэ,

Аргали мэтэ уусые

Бүмбэлзүүлэн нагыгша,

Заан мэтэ булшангые

Бохилзуулан татагша,

Загаһан мэтэ нюргые

Миралзуулан һунаагша,

Шэрэм хатуу турууе ханхинатар,

Шэгэдхэмэл мүнгэн һоёое

Ирзалзуулан ерэгшэ,

Дуран мэтэ нюдые

Эрбэлзэлүүлэн харагша,

Дунгар яшал дууе

Эгэшэглэн татагша,

Дуута мүндэрэй сахилгаан мэтэ

Шэрбэлзүүлэн гүйгшэ,

Догшон луугай дуун мэтээр

Хүрхирэн инсагаагша,

Барас, эрбис мэтэ һүртэй,

Туруугаараа тодхор дарагша,

Тооһоороо дайсаниие дарагша

Гэрэлтэ сагаан һолир,

Согто тэнгэриин аянга!

Нютаг, нютагта дуудадаг сула нэгэн адли бэшэ, һэлгүүтэй байдаг, зүгөөр гол удхань адлирхуу.

Урдань буряадууд бишыхан бэетэйшье һаа, шанга шадалтай, айхабтар аряаба үүлтэрэй адууһатай һэн. Адуун сооһоо хёрхо нюдээр хаража, мориной һайниинь шэлэжэ, һунгажа холын аянда унахаяа хангадаг, заһадаг, гүйгөөшэ болгодог һэн. Һайн мориие ямар шэнжээрынь мэдэдэг байгааб? Адуун соогоо түрүүлээд лэ ябадаг һаа лаб һайн байха. Бэеынь шэнжэ хадаа, шүмэгэр хушуутай, һүүл дэлһэн хоёрынь шэнгэн, сээжэнь үргэн, нюрганиинь, хүлынь сэхэ, хабһан ташаа хоёройнь хоорондо тала багатай байха. Урагшаа шүдэтэй морин ябадалда һайн, жэжэхэн аад, саб сагаан, сэхэ шүдэтэй һаа ульгам байха. Гэхэ мэтээр хэлэгшэ бэлэй.

Иигэжэ мориие ехэ эрхилдэг, ажалладаг байгаа. Эрэгтэй, эхэнэр илгадгүй, мори унажа шадахагүй хүн бүришье байгаагүй, мориндо муу хүн шүүлэгдэдэг, наадалуулдаг агша бэлэй. Мүнөө ехэнхи ажалаа машинаар хэдэг болохолоороо, мориёо ехэ хэрэглэхээ болёо гээшэ ааб даа. Гансал мал ажалда ябаашад унана гэхэдэшье болохо. Залуушуулаймнай дунда оройдоошье мори унажа шадахагүй, харин айдагшье хүнүүд бии болоо. Теэд гайхалгүй юм ааб даа. Амитан зоной ажабайдал ондоо болоо, хүн бүхэн мори унажа шадаха һэн гэхэ саг дүүрээ. Зүгөөр, минии һанахада, буряад зон мориёо оройдоо мартаха ёһогүйбди. Ажахын талаар яажа хэрэглэхэ тухай эндэ хэлэхэгүйб. Морин спорт тухай хэлэхэм. Залуушуулнай элдэб янзын спорт эрхилдэг болоһониинь ехэл һайн гээшэ ааб даа. Теэд эдээн дээрэһээ морёор ябалгада шудалдаг һаань, спортын хэрэг улам баяжаха һэн. Буряад зоной дунда анха сагһаа спорт ехэ дэлгэрээгүй байгаа. Тиимэ байхадань, зэргэлээд һууһан ород ба буряадшье хасагуудай дунда яһалал дэлгэрһэн байгаа бшуу даа. Сэрэгэй һайндэрлэлгэ, парадууд дээрэ хайшаахан гоё номернуудые харуулдаг гээшэ һэн. Хасад үбгэдүүд мориной һургуулиие заажа үгэхээр шадалтай байгаа ёһотой. Морин спорт хэдэг арадуудшье гэжэ байна ха юм. Жэшээлхэдэ, хальмагууд, кавказайхид. Тэдээндэ заалгахада яанаб. Тэрээнһээ гадна морёор аялалга хэхэдэ болохо бэшэ гү. Жэшээнь, Улан-Удэ – Читэ – Ага; Улан-Удэ – Иркутск – Усть-Орда; (1935 ондо нэгэ бүлэг залуушуул Агаһаа Улан-Удэ ерээ һэмнай). Саашань болоходоо бүри холо – Улан-Удэ – Алма-Ата, Улан-Удэ – Улан Батор гэхэ шэнги. 1702 ондо манай элинсэг хулинсагууд морёо унаад лэ Москва Пётр хаанда ошоо һаабдаа. Тэрэ ябадалые дабтаад үзөө һаа, ямар юм ааб. Энэ асуудал тухай хүнэй хэлэхые дууладаггүйб. Тиимэ дээрэһээ спортивно бүлгэмүүд, комсомол, профсоюзуудта һанамжа болгон бэшэбэб.

Лодон Линховоин, апрелиин 5, 1969 он