МОРИН ЭРДЭНИ

В. Урбазаевай гэрэл зураг

Буряад зомнай үе наһанайнгаа унаган нүхэрөө морин эрдэни гэжэ нэрлэдэг. Манай үльгэр домогой, баатар мэргэшүүлэй хүлэг моридынь хурдан түргэн, ухаатай сэсэн, хүндэл адляар үгэлдэг хадаа «турья, турья, турьянза, турьян хэлэхым дуулалза» гэжэ түүрээдэг ха юм. Арад зомнай аялга дуундаа аһан түрүүн агта моридоо магтадаг заншалтай, ушар иимэһээ «Эрбэд соохор», «Нарихан шарга», «Хүрин хээр» гэхэ мэтын дуунуудай сууряан таһардаггүй. Нютаг нуга бүхэндэ найр нааданда түрүүлһэн гүйгөөшэнүүд, жороо жорхой морид, баһа хатаршашье морид суурхадаг.

Эдир залуу хүбүүд эмниг моридые һургаха дуратай, тиигээд эмээллэһэн моридынь эзэдэйнгээ нэрые абажа, ажалша малша зоной ажабайдалда ашатай туһатай ябадаг лэ. Гүү һаалган болоходонь, гүү унагад зэлээр дүүрэн уягдажа, һүнэй дээжэ һуулга хүнэгөөр шааяжа, айраг сэгээ айл бүхэндэ дэлгэрнэ. Даага дэллээн һайндэр шэнгеэр үнгэрхэ. Тиихэдээ даагадай һүүл һамбай эгээл түрүүн тайрадаг шуу. Иимэ һайхан үйлэ хэрэгһээ удхатай «даагаяа һүүлдэжэ, дайгаа даража бусабабди!» гэһэн оньһон үгэ хэлэгдэһэн байжа болоо.

Буряад арадай түүхэдэ хатуу сагай тохёолдоходо хазаар моритой зомнай сэрэг болон жагсадаг бэлэй. Жэшээлхэдэ, гурбан зуугаад жэлэй саада тээ хори буряад зон олон сэрэг татажа, ород гүрэндэ алба хэжэ эхилһэн юм. Удаань Сэлэнгэ нютагаархин буряад хасагуудай сонгоол, сартуул, атаган, ашабагад дүрбэн полкнуудта албатай ород-хитад хилэ хаража байһан юм. 1812 оной ехэ дайнда монгол үүлтэрэй морид хальмаг сэрэгшэдтэй Париж хүрэһэн түүхэ бии.

С. Доржиевай гэрэл зураг

Совет засагай үедэ Буряадай кавалерийскэ дивизион манай ороной эрхим сэрэгшэдэй тоодо орожо, 1929 ондо КВЖД-дэ болоһон байлдаанда шалгараа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда алдарта генералнууд Доватор, Плиев, Крюков гэгшэдэй морин сэрэгтэ түрэл республикымнай хүбүүд габьяатай ябалсажа, Европын мүрэн голнуудһаа хүлэг моридоо уһалһан домогтойл. Эдэ сэрэгшэдые монгол үүлтэрэй морин эрдэни нюргандаа тээжэ, илалта туйлалсаһан гэжэ түүхэ гэршэлнэ.

Ц.-Ж. ЖИМБИЕВ