ҮЛЬГЭР ОНТОХОНОЙ ТЭХЭ БАБАНА

Гэрэл зураг: damminmongolia.wordpress.com

Ямаан гээшэ мүнөө сагта гэрэй бусад амитадта ороходоо шоодбори, халтад лэ гэбэл, муушалуулдаг болошонхой. Зүгөөр урданай сагта буряадууд гахайн мяха эдидэггүй сээрлэдэг байхадаа, ямаадые тон олоор барижа, хоолойгоо тэжээдэг байһан юм. Үльгэр онтохонууд соо эшэгэн тэхэ гээшэ бардам, дээрэлхүү зантайгаар харуулагдадаг гээшэ ааб даа. Хөөрхэн энэ амитан, үнэхөөрөөшье, үльгэр онтохонуудта орохоороол оронхой гээд һанахаар байдаг. Бидэнэй хэн үхибүүн ябахадаа Б. Абидуевай «Тэхэ бабанын түүхэ» бахархан һонирхожо уншадаггүй байгааб даа.

Ямаанай зэрлиг уг гарбал манай Буряад орондо, Монголдо.

Кавказай хадануудта, Алтайда. Дунда Азида дайралдадаг юм. Архарнууд гэхэ гү, али хадын ямаад бэеэр томо, эбэрнүүдынь утанууд, мушхаршаһан байдаг. Хадын ямаад туруута бусад ангуудай ябажа шадахагүй эгсэ хабсагайнуудаар абиран, ядамаргүй ябадаг. Гэнтын ушарай болбол, үндэр дээрэһээ эбэрээрээ, духаараа тэнсүүрииень оложо газар мүргэн буухадаа, гэмэлтэдэггүй юм гээд хараһан хүнүүдэй бэшэһэн статьянууд соо али олон дайралдагша.

Ямаан хадаа тон шэрхи амитан гэжэ бултанда мэдээжэ юм. Хэдынэйшье сагта хээгүүр ябаһан ямаад хоолойгоо тэжээжэ ядадаггүй. Үбһэ ногоонһоо эхилээд, бургааһа, мододой набшаһануудые, һуулгагдаһан мододые гэмэлтээнэ гэһэн шалтагаар ямаад үсөөрүүлэгдэһэн байгаа.

Зарим үүлтэрэй ямаад үдэрэй 3—4 литр һү үгэдэг. Һүнэйнь тоһолиг үнеэнэйхиһээ һураггүй дээгүүр юм. Энэ гэрэй амитанай хөөбэри тон үнэтэйдэ тоологдодог байна. Гадна нооһо үгэдэг тусхай үүлтэрэй ямаад Казахстанда үсхэбэрилэгдэдэг. Ямаанһаа нооһон абтадаггүй гээд зарим хүнүүд һанажа болохо. Нооһо үгэдэг үүлтэрэй ямаад бии гэжэ баталан хэлэхэ байнабди.

Ямаанай мяха булта эдижэ үзэһэн бэзэбди. Энэ амитанай мяхан бугын мяхандал дүтэрхы тула шанарайнгаа талаар эрхим гэжэ тоологдодог. Ямаанай арһан зузаан, үһэниинь ута, бамбагар туладаа дулаа барисатай байжа, даха, урбуулга дэгэл, гутал, малгай оёходо хэрэглэгдэдэг.

Жараад онуудай эхин болотор манай районой зарим ажахынуудта, жэшээлхэдэ, “Улаан Туяа” колхоздо ямаанай фермэнүүд байһан юм. Мүнөө үедэ ямаадые үсхэбэрилдэг нэгэшье ажахы үгы.

Хабарай тарилгын, үбһэ, таряа хуряалгын халуун хаһануудай үедэ хэды олон хонид, үхэрнүүд ажахынуудай доторой хэрэглэмжэдэ гээд гаргашалагданаб даа. Ажахынуудай ажалшадай ямаанай мяха хэрэглэдэг болоо һаа, олон хонид, үхэрнүүд, морид хорохогүй һэн. Тиигээдшье ямаад түргөөр олошордог, олоор гарзалдаггүй юм. Гүрэндэ тушаабал, мяханайнь сэн хониной мяханай сэнтэй адли бшуу.

Хонин һүрэгые дахуулан ябаһан тэхэ Бабананууд хэзээ харагдажа эхилхэ хаб?

“Ярууна” һонин, 1991 оной августын 29