МАЛДА ХАНДАХА ЗАНШАЛ

Зураг: Цыренжап Сампилов

Адуу гаргахадаа:

Алаха гэжэ алаа бэшэбди,

Аргамжа хилгааһанда оройлдожо үхэлэйш.

Сохихо гэжэ сохёо бэшэбди,

Хойто хилгааһандаа оройлдожо үхэлэйш.

Энээнһээ хойшо сохиһон газарһаа

Унаган боложо түрөөрэйш.

Азарга табихада:

Толгой, дэлһэн, хондолой руунь һү дуһаажа, амандань һү амасуулаад:

Багсагар дэлһэтэй,

Сагсагар һүүлтэй,

Үрэ түл олонтой,

Үрэжэл угсаа һайтай,

Эжэл һүрэгтөө ээлтэй ябаарай.

Ерэһэн дайсанда харюутай,

Хамаг һүрэгтөө хайратай,

Халдаһан дайсанда харюутай,

Хурдан жороо олонтой

Түмэн һүрэгэй манлай болоорой.

Хуса табихада:

Хоёр эбэр, духадань шара тоһо түрхижэ, нюргаарнь дахуулан һү дуһаажа, һү амасуулаад:

Түмэн хониной түрүүндэ,

Мянган хониной магнайда

Дүрбэн туруугайнгаа маяа болотор

Дүрбэлжэн тээшээ һайжаран хэлтэгы болоорой,

Эзэн хүндээ ээлтэй ябаарай

Эжэл һүрэгтөө түшэгтэй ябаарай.

Үрэ түл олонтой,

Үрэжэл бүри һайтай,

Түмэн хониной түрүү

Мянган хониной аха боло,

Һүрэгшын дэлхэй дүүрэжэ,

Һүмбэр уулын үбһэ эдижэ,

Һүн далайн уһанһаа уужа.

Түмэн хониной түрүү

Түнтэгэр сагаан хуса болоорой.

Мянган хониной түрүү

Мантагар сагаан хуса болоорой.

Буха табихада:

Толгой дээрэнь һү дуһаажа, амандань амасуулаад:

Үнеэдээ һубайруулхагүй,

Түлөө үсөөрүүлхэгүй,

Шадал ехэтэй ябаарай.

Эзэндээ ээлтэй буха боложо,

Эжэлээ мянга түмэндэ хүргөөрэй.

Үнеэдээ һубайруулхагүй

Үрэжэл һайтай,

Һүрэгөө үсөөрүүлхэгүй

Һамбаа һайтай,

Урамдахадашни

Уула хүрэтэр сууряатан,

Хашхархадашни

Хада уула сууряатан,

Хамаг һүрэгтөө ээлтэй,

Халдаха дайсанда арангатай,

Хангай дэлхэйдэ суута,

Хамаг амитанда дулаантай,

Һү ехэтэй, түл олонтой

Һүрэгэй манлай буха болооройш.

Тэхэ табихада хуса табиһантай адли үгэтэй:

Зуунай эхэ,

Мянганай эсэгэ,

Түмэн һүрэгэй

Түнтэгэр хүхэ тэхэ ябаарайш!

Элеэгэй инсагаалхада:

Элеэ хатан,

Элеэ хатан,

Эреэн могой

Бү үзүүлэ.

Хариин гүүнэй

Харти эдеэрэй, – гэжэ үрмэ зөөхэй хаяжа үгэдэг.

Зураг: Цыренжап Сампилов

Хотондоо шоно оруулхагүй гэжэ үдэр бүри аягадаа гурбан хөө буталжа хээд үргэхэ:

Буурал толгой

Бута мана.

Бурхан тэнгэри

Мал мана.

Эрьюу толгой

Эрье мана.

Эзэн тэнгэри

Мал мана.

Хара толгой

Хадаяа мана.

Алтай хангай

Адуугаа мана – гэжэ хэлэдэг.

Тэнгэри, уула, уһанда сасали үргэхэдөө:

Һайн зүгэймни тэнгэри,

Һаруул зүгэймни заяан,

Орохын олзо нээн буулгажа,

Гарахын гарза хааха болтогой.

Үхэр гаргаһан хүндэ амаргал хүзүүень тэрэ доронь шанажа үгэхэдөө, нэгыень нугалжа, мяхыень мүлжэн эдеэд, яһанай нүхэ руунь арса, дабһа хэжэ, галай урда барижа һуугаад:

Алаха гэжэ би алаагүйб,

Хэбтэжэ байхадаа хахажа үхэлэйш,

Хибэжэ байгаад хүльбэржэ үхэлэйш.

Хотондоо һайн үхэр боложо,

Эжэлшни үдэжэ мянга түмэ хүрэг, — гэжэ хэлэдэг байһан.

Мал гаргаад, гэдэһыень арилган илгажа байхада, хээлиин гэрыень отолхо болоходоо, дээрэнь сагаан үбһэ табижа отолоод:

Шамайе би отолоогүйб,

Сагаан үбһэн отолоо, — гэжэ хэлэдэг.

Үхэрэй ханяахада:

Һүхэ балтын аюулһаа зайла,

Һүмбэр уулын үбһэнһөө эди.

Һүн далайн уһанһаа хүртэ,

Мянган үхэрэй манлай боло.

Түмэн үхэрэй түрүү яба,

Эм дом,

Эм дом.

Айрагай тоһоной унахагүйдэнь сан табижа:

Алаг нохой долёогоогүй,

Алсагар абгай алхаагүй,

Арюула, арюула.

Эрэ мал (хуса, тэхэ, буха, азарга)

табиха зуураа; ууган түлэйнгөө гарахада:

Һүрэг дэлгэржэ,

Һүмбэр уулын үбһэ эдиг.

Һүн далайн уһа ууг.

Мянганай магнай,

Түмэнэй түрүү болоорой.

Тоониинь түмэ хүрэжэ байг,

Тооһониинь огторгойдо хүрэжэ байг.

Гараһан түлынь

Мянга түмэндэ хүрэг.

Түмэн һүрэгынь

Манлай боложо ябаг.

Унажа ябаһан моринойнгоо гэнтэ бүдэржэ унабал:

Ташуураа газарта зоожо, малгайгаа үмэдхүүлжэ, урдань хормойгоо дэбдин һэхэржэ һуугаад:

Минии морин юм, -

гэхэдэ энэ абаха гээд байна.

Зураг: Цыренжап Сампилов

Эмшэлэн заһаха арга, эмшэлгын үгэ

Малай дэлэнгэй хабдахада:

Гуулин шанагаар зангажа:

Малай толгой дээшээ,

Үбшэнэй толгой доошоо, — гэдэг.

Мал хүнгэлхэдөө:

Хоргой болон аарса ууюулжа, хүндэлэн бахана дээгүүр гаргажа:

«Үдэнһөө хүнгэн, һомонһоо хурдан

Үбшэниинь үдэрөөр эдэгэхэнь болтогой!

	хурай,
		хурай,
			дүр,
			дүр!» — гэжэ хэлэдэг байһан.

Хизаалан хүнгэлхэдөө:

Хадада халтирхагүй,

Уулада унахагүй

Хурдан хүлэг боло! — гэжэ хэлээд, хүлиһэн аргамжаяа доогуурнь шэдэхэ.

Д-Н. ХАЛХАРОВ монголһоо оршуулаа