МАЛ АЖАЛАЙ ШУХАЛА ЗҮЙЛНҮҮД

Малгүйгөөр амидарха гээшэ бэрхэ. Малшан гү, али үмсэдөө малтай хүндэ эдэ бүгэдэ үдэр бүхэндэ хэрэгтэй боложол байна. Яажа ажаллахаб, аргалхаб, үүлтэрынь заһахаб гэхэһээ эхилээд малтай хүнэй мэдэхэ ба шадаха ёһотой юумэн олон. Буряад зон эдэ һургаал заабаринуудые хүбүүндээ, басагандаа заадаг байгаа. Малай аргашанай үгы байһан тула тэдэнэр өөһэдөөл малаа аргалдаг байгаа юм. Тэдэ арганууд мүнөөшье болотор хэрэглэгдэһээр зандаа. Хамтыншье мал хаража байхада, олон мал соо үдэр бүхэндэ аргалха хэрэг гаражал байдаг. Тэдэнэй зарим нэгыень дурдая. Юундэб гэхэдэ, мал аргалгада буряадууд хүүгэдээ заабол хамһалсуулдаг байгаа. Хамһалсажа ябахадаа, хүүгэд малаа яажа аргалхые бүхөөр хадуужа, ойлгожо абадаг һэн.

Айл гэр болоходонь, түрэл түтимүүдынь залуушуулда мал бэлэглэдэг байгаа. Шэнэ айл өөрынгөө зөөри болохо малаа өөһэдөө ажаллажа, хоолойгоо тэжээхэ, хэрэгээ бүтөөхэ уялгатай гээшэ ааб даа. Малаа ажаллажа байхадань, мал адууһандань элдэб үбшэнэй хүрэхэдэ, ходо ондоо хүндэ хандажа, туһаламжа эрижэ байха бэшэ, харин өөһэдөөл оромоо оложо аргалдаг һэн. Тэдэнэр эм домдо ородог үбһэ ногоогоо заабаритай саг соонь түүжэ, нара харуулангүй хатаадаг, адууһанай, галуунай, тарбаганай гэхэ мэтэ тоһо бэлдэдэг байгаа. Эдэ нөөсэнүүдээ зүбөөр, нарин нягтаар хадагалдаг һэн.

Хүбүүншье, басаганшье хүн мал ажаллаха, аргалха талаар хүрэ хүрэһөөр юу мэдэхэ ба шадаха ёһотойб гэбэл:

• Малай үбшэнгүй, сэбэр, тобир тарган байхын тула ходо зөөжэ ябахада һайн.

• Малда сэбэр хорёо, хэбтэри, сэбэр бэлшээри, эдеэлсэ хэрэгтэй. Иигэжэ ариг сэбэрые сахихада элдэб үбшэн хүрэхэгүй. Мүнөөнэйхеэр санитарна һэргылэмжэ болоно.

• Муухай хорёодо хэбтэһэн хониной гэдэһэнэй нооһон халсарха, элдэб үбшэн хүрэхэ. Тиигээд лэ бууса хорёогоо санзайгаар утадаг байгаа.

• Малаа үхүүлэнгүй ондо оруулхын, таргалуулхын тула жэлэй дүрбэн сагта байраяа урилжа, һүнгэ бэлшээридэ малаа адуулхые оролдодог һэн.

• Үбэлэй сагта байраяа урилхадаа шадаа һаа, модотой, хадатай, жабаргүй газарта, һайн хагдатай газарта буухые оролдохо.

Хагданай шанар иигэжэ шэнжэдэг:

• Һогообори хагдан дундуураа таһараа һаа — хоолгүй;

• Галдаад үзэхэдэ, хара үнэһэтэй һаа — хоолтой;

• Сагаан үнэһэтэй һаа — хоолгүй;

• Хяагай асые хахалаад үзэхэдэ, голынь ногообтор һаа — хоолтой;

• Бэлшээри дээрэхи адууһанай тонтогоол томонууд, бүхэлинүүд һаа — хоолтой;

• Жэжэнүүд бутархай гү, али хара үнгэтэй һаа — хоолгүй;

• Жажалаад үзэхэдэ шэмэ шүүһэтэй һаа — хоолтой;

• Үбэр газарай хагдан бүдүүн һаа — хоолтой;

• Ара газарай хагдан нарин һаа — хоолгүй.

Үбгэ эсэгэнэрэй ажаглажа олоһон шэнжэлгэнүүдые согсолжо, үеһөө үедэ дамжуулдаг, хойто үень тэрэниие заһадаг ба өөһэдынгөө ажаглалтаһаа нэмэри оруулдаг байгаа.

Тиихэдээ зон багаханууд «ябаган худаг» малтадаг байгаа юм. Уһанай гараха газар олохын тула гунжан үхэрые гурбан үдэр уһагүйгөөр байлгаад табихада, газар унхидаад гүйжэ ябатараа, тогтожо газар долёошохо. Тэндэнь малтахада, уһан гараха. Үхэрнүүд гидрологическа мэргэжэлтэй гү, али мэдэрэлтэй гэхэнь бэрхэтэй юм бэзэ. Гэбэшье урданай зон иигэжэл уһанай гараха газар олодог байһан юм.

Гэрэл зурагууд: Ван Сюэлинь

Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА