ТАБАН ХУШУУ МАЛАЙ АША ТУҺА

Адууһанайнгаа һүүлээр, дэлһээр ооһор дээһэ томодог ба зээг оёжо гоёолто хэдэг юм. Гадна дэлһэ шэрэлдүүлээд, нарай үхибүүндэ һуури ба һүнэй шүүмэгшье хэдэг һэн. Үхэрэй һүүл шүрбэһэнтэй холижо томоод, оёдол оёдог, шэрэлдүүлээд амһарта тогоо угаахада аятай. Тэмээнэй нооһоор хүбэнгэй орондо хэрэглэжэ, хүнжэл, оймһо, бээлэй, малгай оёхо. Хоёр эршэ наряар ээрээд, утаһанай орондо һэеы оёдог. Хониной нооһоор һэеы шэрдэг, тохом, эрмэг гэхэ мэтые дарадаг. Малгай, бээлэй, оймһошье оёдог, ямаагаа хөөбэрлөөд, үндэр наһатай үбгэд хүгшэдтэ, нарай нялха үхибүүдтэ оймһо нэхэжэ үмдэхүүлдэг байгаа. Хөөбэр аргагүй дулаан, тиимэһээ хүүгэд ба залуу зондо үмдэхүүлдэггүй, бээрэг (даарадаг) болохо гэлсэдэг юм.

Хони ямаанай, эшэгэ хурьганай арһаар элдэб хубсаһа, гутал, шаахай, шагабша оёдог байгаа. Бодо малай годоор шэрдэг хэдэг, арһаарынь тулам, зулмаажа элдээд булгайр гутал, дүрөөбшэ оёдог байһан юм. Унага, тугалай арһа бүтүүгээр үбшэжэ абаад, туулмаг, сумаа, бодо малай арһаар ногто, хазаар, хударга, шүдэр, тушаа, ташуур, гуйба, боожо, мушхамал, олом, жэрэм, ганзага гэхэ мэтые хэдэг бэлэй. Үнгэрхэдөө хусыншье холхоногой арһа элдээд, зосоонь утаһа шүрбэһөө, шагта тобшо, зүү хурабша мэтые хэдэг байгаа. Үхэрэй арһанһаа годыень абаад шархи хэжэ, үбһэнэй үедэ үмдэдэг байгаа. Бодо малай шүрбэһэ абажа томоод, утаһан шэнгеэр юумэ оёходо бүхэ байдаг.

Мүнөө сагта хони, ямаанай, эшэгэ хурьганай арһаар дэгэл малгай, гутал оёдог, хониной арһа элдээд, утаад, эльгэн дэгэл (дублёнко) оёно. Адууһанай хилгааһаар хилгааһан хибэс (гобелен) нэхэнэ. Хөөбэреэр, нооһоор оёдог, нэхэдэг зүйлнүүд тоогүй ааб даа. Малһаа гарадаг үшөөшье олон эдлэл, хэрэгсэл, эмнэлгэ ба хубсаһан тоологдонгүй үлэбэ. Үмсынгөөшье, хамтынгаашье мал таниха, илгаруулхын тулада эмь, тамга хэрэглэдэг байгаа. «Россия» колхоз — «Р», Хангил «X» үзэг түмэрөөр хээд, тэрэнээ гал дээрэ улайлгаад, моридоо тамгалдаг болоо һэн. Малай шэхэ эндэ тэндэһээнь отолжо ухами, онёо, шоргоолжон, тэбхэр, һэтэрхэй, дохолон эмь хэдэг байгаа. Хамта дээрээ арба гаран эмь ганса шэхэндэ байһан гэлсэдэг.

Мяхаарынь арбаад гаран янзын эдеэ бэлдэдэг. Зундаа эдихэ мяхаяа борсолжо хатаадаг, холын замда удаан ябаха байгаа һаа, мяхаяа жэжээр хэршээд, тоһондо хуурадаг байгаа. Шанажа эдиһэн мяханайнгаа яһа орооһонтой бусалгажа, шүлэ гаргадаг. Яһанай шүлэ туберкулёзтой хүндэ уулгахада һайн. Яһаар ба үхэрэй эбэрээр тобшо, шагта, этэшэлүүр (халбагашуу юумэн), һам, угжа, шүдэнэй шэгшэлүүр гэхэ мэтые хэдэг юм.

Малайнгаа һүөөр хорёод янзын эдеэ буйлуулдаг, һүндэ бусалгажа элдэб эм уудаг, нэрэжэ һүнэй архи, сэгээ гаргадаг, сагаан эдеэгээ, сайгаа орон дэлхэйдээ, галдаа үргэжэ зальбардаг байгаа.

Буряад зон малнуудайнгаа наһа жэлые тусхай гуримаар илгажа нэрлэдэг байгаа. Гансахан эрэ ямаан дээрэ хэлэхэ болоо һаа: эшэгэн, хойто жэлынь шүдэлэн, саада жэлдэнь һиинэг, саашадаа һэрхэ гү, али тэхэ гээд ошохо.

Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА