МАЛ АЖАЛЛАЛГА

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Агада шудхан ороһон гол, горхонууд олон. Алхана, Элеэ, Табтаанай нютагуудаар һууһан зон ходол зөөжэ ябахаяа болижо, хоридохи зуун жэлэй гарахада, үбэлдөө, зундаа байдаг буусатай болоо һэн. Зүгөөр зарим зон малаа атарлан таргалуулхын тула намаржаанда буугаад, хабартаа ногооной эртүүр гараһан газарта зөөжэ ошодог байгаа юм. Хабаржааншье, намаржааншье гэжэ тогтомол буусагүй тэдэнэр жэл бүри малай харууһатай уужам газарые хараад лэ, һэеы гэрээ баридаг байгаа. Газар дэлхэйе дура зоргоороо эзэлээд, ехэ ехэ тээлнигүүдые барижархиһан баяшуул нэгэ газартаа хабаржадаг, намаржадаг һэн.

Үдэшэ, үглөөгүүр һаажа байһан үнеэд, унаагай моридто, түлгэнүүдтэ болон үлбэр хонидто үбһэ үгэдэг һэн. Иигэжэ үбэлэй сагта малдаа үбһэ үгэлгые халуулха гэжэ нэрлэдэг юм. Адуун, һубай хонид болон тэмээд хүнэй гарһаа тэжээл гээшые оройдоошье абангүй, гансал хагдаар ондо ородог байгаа. Үхэрөө үглөөгүүр эдеэлүүлээд, хүдөө бэлшээридэ туудаг һэн. Зарим зон хулганаанай суглуулһан үргэнтэй (үбэлдэө эдихын тула хулганаанай суглуулһан үбһэн) газар тээшэ туудаг, ехэ ехэ хүйтэнүүдтэ шугы соо оруулжа, тэдээндээ бургааһа отолжо үгэдэг байгаа. Үсөөн хонитой зон үбэлэй 3-4 һара соо нютагайнгаа али нэгэ хүндэ хонидоо хүлһэлжэ харуулаад, хабар тээшэ тэдэнэйнгээ түрэхэ сагай ойртоходо, гэртээ абаашажа, хээлитэй хонидтоо үбһэ эдюулдэг байгаа юм.

Гэрэл зураг: Цыден-Дамба Доржиев

Үбһэ тиимэшье ехээр бэлдэдэггүй һэн. Үбһэнэй ажал хуушаараа июлиин 20-һоо (ильин үдэрэй үеэр) эхилээд, хуушаараа сентябриин 1-дэ (Семенов үдэр багаар) дүүргэдэг бэлэй. Хорёод толгой бодо малтай, 15-20 хонитой айлнууд ехэнхидээл 200 тухай бухал үбһэ сабшажа һүрилөөд, сабшалан дээрээ хорёолоод орхидог һэн. Тиигээд үбэлдөө малай үбһэ эдихэ сагай болоходо, һубарюулжа шэрэдэг бэлэй.

Үбһэ хуряалгын хамаг ажалые гараараа хэдэг һэн. Бүхэли жэл соогоо хэдэг ажалайнь эгээл хүндэнь энэ байгаа юм. Үбһэгүйл һаа, малаа үхүүлхэбди гэжэ мэдэхэ зон бүхы шадалаараа оролдодог һэн. Үглөөгүүр үүр сайжа байхада, ажалдаа гараад, үдэшын 10-11 час болотор хүдэлдэг байгаа юм.

1910-аад оной үеэр үбһэ сабшадаг косилка тармуур хоёр түрүүшынхиеэ Агын баяшуулда бии болоо бэлэй. «Мак-Кормик» фирмын машинанууд һэн ха. Хүн зон һанаан зүүдэндэ ороогүй, түрьбэлгүй жэгтэй юумэ хараха, үзэхэеэ холоһоо ерэгшэ бэлэй.

Бүхы бүлгэмдөө хабаатай хамаг сабшалангаа зон хамтын хүсөөр хорёолжо, тээлниг баряад, тэрээн соогоо майн һүүлһээ эхилээд, үбһэнһөө гаратар нэгэшье мал ябуулдаггүй байгаа. Хорёолһон сабшаланһаа гадна, зарим зон, баяшуул, дунда шадалтан газаагаа газар хорёолжо, тээлниг баряад, тэрээнээ малайнгаа шэбхээр үтэгжүүлжэ, ургаһан ногооень сабшажа абаад, тэрээн соо тугалаа хаадаг бэлэй.

Үбэлэй сагта үхэрөө урда (наран) таладаа хаалтагүй, һула, хажуу тээгүүрээ забһартай, һиирэгэр дал соо мүнөөшье болотор һүниндөө хааһаар юм. Бургааһан, жэжэхэн хуһан мэтэ жэжэ модоор гүрэмэл гү, али шүргэ баряад, тэрэнээ зубшуулжа үхэрэйнгөө шабааһаар хаяалаад, тэрэнээ нариихан һургаагаар хушаад, тэрээн дээрээ ожорһон, хагдан гэхэ мэтые хаяжа, хушалта хэдэг һэн. Наран тээшэ хараһан урда талань һула байдаг. Иимэ дал соо үхэрөөшье, тугалаашье хаажа хонуулдаг байгаа. Хонид морид хоёрынь дээрээ далабшагүй юрын хорёо соо хонодог һэн. Талын зон үбгэд, хүгшэд, хүүгэдээ нэгэ газарта орхёод зөөшэхэдэнь, тэдэнь үсөөхэн үнеэтэй, нэгэ моритой байдаг бэлэй. Тэдээндээ саһа обоолжо, һалхинһаа халхалха хорёо хэдэг байгаа юм.

Һайн үүлтэрэй малтай болоһойбди гэжэ хүн бүхэн һанабашье, ехэ юумэ хэжэ шададаггүй һэн. Буха, хуса, азарга табихадаа, һайн эхын түлөөр табидаг һааб даа. Зарим зон ондоо айлай һүрэгһөө һайн үүлтэрэй мал малаараа андалдан абажа табидаг байгаа. Теэд ондо ондоо малнууд шуһаяа холисолдоходоо һайн бэшэ гэдэг һэн. Магад, тиимэшье байжа болоо. Юундэб гэхэдэ, һайн азарга өөрынгөө түл гүүе хэрэглэхэгүйһөө байтагай адуунһаа намнажархидаг юм гэлсэгшэ бэлэй.

Лодон ЛИНХОВОИН