БЭЛШЭЭРИИН ГАЗАР

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Малаа гарзалуулангүй ондо оруулха, таргалуулхын тула тэндэхи зон жэлэй дүрбэн сагта байраяа урилжа, малаа адуулдаг байгаа. Үбэлэй сагта байраяа урилхадаа, шадабал модотой, хадатай, жабаргүй газарта буухые оролдодог һэн. Бууха буусынгаа жабартай жабаргүйень мэдэхын тула үүрэй сайгаад, үдэр боложо байхада гү, али боро хараанаар шэнжэлдэг һэн. Элбэг хоолтой, һайн хагдатай бэлшээридэ дүтэ буудаг байгаа. Эртэ урда сагһаа хойшо бэлшээриингээ хагдые хэдэн аргаар иигэжэ шэнжэлдэг һэн:

— Һогообори хагдан дундуураа таһараа һаа — хоолгүй;

— Галдаад үзэхэдэ, хара үнэһэтэй һаа — хоолтой, сагаан үнэһэтэй һаа — хоолгүй;

— Хяагай асые хахалаад үзэхэдэ, голынь ногообтор һаа — хоолтой;

— Бэлшээри дээрэхи адууһанай тонтогоол томонууд, бүхэлинүүд һаа — хоолтой; жэжэнүүд, бутархай гү, али хара үнгэтэй һаа — хоолгүй;

— Жажалаад үзэхэдэ шэмэ шүүһэтэй һаа — хоолтой;

— Үбэр газарай хагдан һаа, бүдүүн хоолтой, ара газарай хагдан һаа, нарин, хоолгүй.

Үбгэ эсэгэнэрэй элинсэг хулинсагынь ажаглаһан, шэнжэлһэнээ согсолжо, үеһөө үедэ дамжуулдаг, хойто үень тэрэниинь заһажа, нэмэри оруулдаг һэн. Тиигэ тиигэһээр мал ажалда шухала хэрэгтэй дүримүүдтэй болодог байгаа.

Илангаяа хэдынэй сагта, ямар газарта хониёо адуулхаб гэһэн иимэ дүримүүдтэй байгаа:

— Саһанай хайлахалаар, шулбыда адуулбал, мал һэргээд орхихо;

— Хээли ехэтэй хониёо үндэр газарта адуулхагүй;

— Ургын гарахалаар, хэдэн хоног соо тэрээниие эдюулхэ. Тиигээд ая гангада адуулха; ногоондо садажа байха үедэнь түргэн сагаан гэжэ үбһэн хатайртаһан хониндо һайн;

— Хабарай сагта хонидые ехээр уһалжа болохогүй;

— Зундаа хада гүбээгээр адуулха;

— Шадабал хүлэрын хүхые (түймэрэй болоһон газарай ногоон) эдюулхэ;

— Шүүдэрэй хатаадүйдэ гол газараар ябуулхагүй, балшаруутаха;

— Намартаа холо туухагүй, түргөөр ябуулхагүй, хонин тураха;

— Намартаа хониёо һайнаар уһалха;

— Үбһэнэй алаглажа (хагдаржа) байха үедэ үзүүртэ (намарай хагданда) адуулха;

— Үзүүрэй һүүлээр сахилзада оруулхада, мал турасагүй байха;

— Намартаа зуһаланай хэнзэ ногоондо адуулжа, марса долёолгоходо, мяханиинь амтатай, нооһониинь ута, үдхэн болохо.

Хабартаа һайнаар эдеэлжэ, таргалжа абаһан хониной яһаниинь бүхэжэдэг, мяханиинь зузаардаг юм. Уһагүй тала газарай зоной мал саһа эдеэд лэ үбэлжэдэг бэлэй. Зарим тала газарнуудта зундаашье уһагүй байгаа. Тиимэ газарай зон багаханууд худаг малтадаг һэн. Уһанай гараха газар олохын тула гунжан үхэрые гурбан хоногто уһагүйгөөр байлгаад табихадань, тэрэнь газар унхидан гүйжэ ябатараа тогтожо, газар үнэрдөөд, долёошохо. Тэндэнь малтахада, уһан гарадаг юм гэлсэдэг һэн. Үхэрнүүд гидрологическа мэргэжэлтэй гэжэ хэлэхэнь бэрхэтэй юм бэзэ, зүгөөр мал адууһан, ан гүрөөл уһа бэдэржэ олоходоо шадамар бэрхэ юм даа.

Лодон ЛИНХОВОИН

Гэрэл зураг: Зоригто Дагбаев