ТЭМЭЭН ТУХАЙ
Алтай Хангайн дабаанда
Атан тэмээн гүлмэлзөө.
Элэстэй гэгшын дабаанда
Энгин тэмээн гүлмэлзөө.
Үндэр Хангайн дабаанда Үншэн сагаан ботогохон. Үншэн сагаан ботогохон Эжыгээ һанаад мэлмэрүүлнэ… Эжыл энгин тэмээниинь Эрхэлүүлэн үнэсэнэгүй. Дабхар дархи ашаагаа Даажа ядан бүншэнэгүй. Һүмбэр-Хангайн дабаан дээр Һүүлшынхиеэ амилба. Эзэн манжын ташуур дор Энгин тэмээн алдалба. Арһан богсо ашааень Абажа байхыень мэдэбэгүй. Аабагархан ботогондонь Ашажа байхыень харабагүй. Үншэн сагаан ботогохон Бүншэн бүншэн тэмтэрнэ. Хоёр харахан нюдэнһөөнь Ходол ходол мэлмэрнэ, |
– гэжэ Буряадай гайхамшагта поэт, буряад поэзиин унтаршагүй наран болохо Дондок Улзытуев бэшээ һэн. Эндэ поэт манжын мэдэлдэ ороһон монгол туургата арадуудайнгаа хуби заяан тухай үншэн сагаан ботогоной дүрэ хэрэглэн, харуулхые оролдоно. Тиихэдээ
Энгэр ехэ дабаанай Эгсэш гээшэнь тэнсэлгүй, Эзэн хүнэй зан абариинь Эридшье гээшэнь тэнсэлгүй. Энгин эжын ашаанай Хүндэш гээшэ аргагүй. Элһэн манхан замуудай Уташ гээшэнь аргагүй, |
– гэхэ мэтэ образуудые хэрэглэнэ.
 Шэнэхээнэй Баруун һомоной тэмээд |
Табан хушуун малай һүүлшынхинь тэмээн болоно. Тэмээн хадаа адар томо бэетэй, аса балбагар табгайтай, хоёр томо бүхэнтэй, ута гойногор хүзүүтэй, оморюун дороо зогдортой, аян замда зорижо, ашаа зөөхэ ажалтай хүдэр шэрхи амитан гээшэ.
Мүнөө үедэ тэмээнэй нооһоор хүнжэл, шэрдэг оёдог, хубсаһа хунар бүтээдэг, арһаарнь аргамжа болон бусад арһан зүйлнүүдые хэдэг, харин мяхыень эдеэ хоолдоо хэрэглэдэг байха юм.
Дэлхэй дээрэ амидардаг тэмээнүүд нэгэ бүхэнтэй, хоёр бүхэнтэй гэжэ илгарна. Хоёр бүхэнтэй тэмээнэйнгээ тоогоор Монгол орон дэлхэй дээрэ түрүүшын һуури эзэлдэг.
Эхэ монгол нютагтаа Заан гэжэ магтуулһан Эбтэй һайхан тэмээн һүрэг, |
– гэжэ монголшууд магтан дууладаг гээшэ.
Тэмээнэй нооһоной айхабтар дулаан шанартай хадань Хойто мүльһэн далай дээгүүр аяншалдаг, ажалладаг хүнүүд тусхай хубсаһа зорюута оюулжа үмдэдэг юм.
Тэмээнэй дунда зэргын шэгнүүр 400-800 килограмм болодог, нэгэ тэмээнһээ 50-60 килограмм өөхэн абтадаг. Мүн тэмээн нюргандаа 2 центнер ашаа тээгээд, хахад тонно ашаатай тэргэ шэрээд, нэгэ үдэр соо жаран километр тухай зам гаталан гаража шадаха юм.
Энээнһээ гадна дэлхэй дээрэ гансал Монгол орондо зэрлиг тэмээн амидардаг. Зэрлиг тэмээе монголшууд хабтагай гэжэ нэрлэдэг. Эртэ урда сагта хоёр бүхэнтэй тэмээнүүд хабтагайһаа гараһан юм гэжэ эрдэмтэд тоолодог. Хабтагай гэжэ нэрэтэй зэрлиг тэмээе Монгол орондо заримдаа Тэмээн гүрөөһэн гэжэ нэрлэдэг юм. Хабтагай болобол нарин шүмбэгэр хушуутай, набтар жэжэ бүхэнтэй, ута нарин хүлтэй, ула табгайнь бага, зогдор, шэлэ, үбдэгтөө богони шэнгэн үһэтэй, хурса нюдэтэй, үнэршэ хамартай, һонор һэргэг амитан гээшэ. Хабтагай хадаа дэлхэй дээрэ тон үсөөн дайралдадаг тула дэлхэйн “Улаан дэбтэртэ” оруулагданхай. Энэ зэрлиг тэмээн Монгол ороной Губи-Алтай, Баян-Хонгор г.м. аймагуудай сүл губида дайралдадаг.
Монгол орондо хамагай олон тэмээтэй аймаг гэбэл, Үмэнэ-Губи болоно. Энэ аймагай түб болохо Даланзадгад хотодо тэмээндэ зорюулагдаһан дэлхэй дээрэ ори ганса музей хүдэлдэг. Тэрэ музейдэ тэмээндэ хабаатай тоног хэрэгсэлнүүд болон тэргэ, тэмээнэй нооһоор оёгдоһон хубсаһа хунар, арһаарнь хэгдэһэн хэрэгсэлнүүд гэхэ мэтэ хүн зоной үзэмжэдэ табигданхай байдаг.
Дондог БАЛЬЖИНИМАЕВ
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |