ЭМНЕЭ

Зураг: Цыренжап Сампилов

Хабар, хүсэд дулаан болохоһоо урид, апрелиин тэнгһээ хойшо, май соо айлнууд малайнгаа түлнүүдые эмнидэг һэн. Хурьга эшэгэнэй 1-2 һаратай, буруунуудай жэлтэй, адууһанай хоёр жэлтэй болоод байхада эмнидэг байгаа. Эмнеэ гэжэ үгэ малайнгаа шэхые отолжо тэмдэглэхые хэлэнэ.

Айл бүхэн өөр өөрынгөө тусгаар эмьтэй байгаа. Эмь хэдэн ондоо:

— тэбхэр — шэхэнэйнь үзүүрые эгсэ отолжорхиһон;

— дохолон — шэхэнэйнь үзүүрые хоёр сантиметр тухайгаар орой уруунь һэтэ отолоод, нэгэ хажууень тэбхытэр отолоод абажархиһан;

— шуурхай — шэхыень хоёр сантиметр тухайгаар орой уруунь шуу татаһан;

— һэтэрхэй — шэхэнэйнь урда гү, али хойто талаһаа хүндэлэн һэтэлһэн;

— ухами — шэхэнэйнь урда гү, али хойто талаһаа омсойтор түхэреэлэн абаһан;

— онибо — шэхэнэйнь үзүүрһээ омсойлгон абаһан;

— шоргоолжон — шэхэнэйнь хоёр тээһээ ухамилан абаһан;

— соолго — шэхэнэйнь дунда сооложо, түхэреэн нүхэ гаргаһан.

Ехэнхидээл хоёр шэхэниинь ондо ондоо эмьтэй байгаа. Жэшээнь: баруун шэхэниинь урдаһаа дохолон, зүүн шэхэниинь шуурхай гэхэ мэтэ.

Хурьга, эшэгэнэйнгээ шэхэнһээ эмнижэ абаһан таһархайнуудые тооложо, хэды толгой түл абаһанаа баяшуул мэдэдэг байгаа юм.

Нэгэ айлай малнууд бултадаа адли эмьтэй байгаа. Малаа алдаа һаа, эмеэрынь һурагшалан бэдэржэ олодог бэлэй.

100 үхэртэй болоһон айлнууд үхэрэйнгөө хоолой дорохи арһые (бойногынь) 2-3 хурга зайтайгаар һэтэлдэг һэн. Тэрэнь эдэгэхэдээ, ами аминдаа шодойлдоод ябаха юм. Зуун үхэр бүриин нэгэ бойног гаргадаг байгаа.

Зураг: Цыренжап Сампилов

Адуутай айлнууд (һүрэг адуутай) адууһануудайнгаа зүүн гуяда гү, али ташаада тамга дарадаг һэн. Түмэрөөр хэһэн тамгые галда халаагаад, адууһанайнгаа гуя, ташааень хайрадаг байгаа. Түхэреэн горьё, хас, ошир, а, ба, ха гэжэ монгол болон га, ха гэжэ түбэд үзэгүүдээр хэһэн ондо ондоо тамгануудтай байһан юм.

Эмнеэтэй хамта эрэ малнуудайнгаа заһааень шэмхэн абадаг һэн. Захын хүндэ бэшэ, харин тусгаар хүнгэн гартай хүндэ малайнгаа заһаае шэмхүүлдэг байгаа. Мүн энэ үедэ даага, гунанай болоод заримдаа үреэ, ехэ адууһанайшье дэлһые хиргажа абадаг — дэллэдэг һэн. Мүн үреэ адууһануудайнгаа хамарынь һэтэлдэгшье ёһо байгаа.

Адууһа дэллэлгэ, заһалга, эмнилгэ болоходо, шамбай шамбай хүбүүдэй шадалаа харуулдаг хабатай гоё үдэр болодог һэн. Хорёо соо хаалтатай байһан адуу ургалжа гү, али бугуулдижа барилга юуншье бэшэ. Хүнэй гарта хүртөөгүй гунан, үреэ болоод заримдаа дэллүүлхээр болоһон ехэ гүүнүүдэй хажуугаар зэргэшэн гүйлдэжэ, улаан гараараа һүүлһээнь баряад, тарайшатар ташажархиха зуураа харайжа дээрэнь буугаад, тархиинь даража, бодхоонгүй баридаг һэн. Зарим хүйхэр хүбүүд гүйжэ ябаһан адууһанай шэхэндэнь аһажа баряад, хажуугаарнь гүйлдэн ябатараа, урда хоёр хүлэйнь урдуур хүлөө табин гасажа, оро хираагүй урбалдуулаад, дэлһынь, һүүлынь хиргаха, эмнихэ хүнэй ерэтэр, тэрэ адууһаяа бодхоонгүй дараад байдаг бэлэй.

Баян айлай олон адууе хээрэ ээрээд, ургаша мориндо мордоһон хүн бариха гэһэн адууһаяа эрьюулэн намнажа ородог һэн. Эмнигэй булган тэрьелхэдэ, ургашань алдангүй булгалсаад хүсэдэг бэлэй. Адууһанайнгаа тархида ургынгаа гуйба углажа, тэрэнээ татахадань, унажа ябаһан ургаша мориниинь урда хоёр хүлөөрөө газар яг тулгалаад, ара гэдэргээ һуушадаг байгаа. Тиигэхэдэнь ургалһан адууһаяа татаад байлгахадань һураггүй бэлэн болодог һэн. Үнэндөө хадаа ургашань ургада ороһон мориие байлгажа үгэнэ бшуу даа. Саашаа таһа зүдхэжэ байһан адууһанайнгаа нарин хоолойгоор ороһон ургынгаа гуйбые эрэхэдэнь, тэрэ адууһаниинь амияа бүтэн хиигалаад, байжа үгэдэг юм.

Зураг: Цыренжап Сампилов

Мүн энэ үедэ эмниг моридые һургалгашье болодог байгаа. Хээрэ байһан адуун соо ябаһан 3-4 наһатай мориие хүбүүдэй ургалан баряад, хажуудань ошожо хазаарлаха гэхэдэнь, эмниг улаан эреэнээрээ харажархёод, һалганажа шэшэржэ, хуухиржа собхоржо, хүнэй дүтэлхын аргагүйгөөр аашалдаг юм. Тиигэһээр байтарнь хүбүүд шэхэдээд, хазаараа углаад, шүдэрлөөд, эмээлээ тохожорхигшо һэн. Шүдэрөө, ургаяа абахадань, эмниг урагшаа даб гэжэ мултархаяа оролдожо, ухаа мэдээ алдажа, галзуу юумэдэл булгидаг, хойто хоёр хүл дээрээ бодожо собхордог, урда хоёр хүл дээрээ зогсожо тангаршаадаг. Тиихэдэнь бэрхэ эмнигшэн унангүй ябагша бэлэй.

Эмнеэһээ хойшо гурбан хоног соо хүндэ юумэ үгэдэггүй — сээртэй байгаа юм. Дунда шадалтай зон эмнеэдээ ерэһэн зондо шүлэ гаргажа хүндэлдэг, баяшуул хони аладаг һэн.

Малай наһа дайраа хадаа, энээн тухай тогтожо хэлэлтэй болоно. Малнууд ехэнхидээ апрель, май соо түрэдэг байгаа. Малнай үбэл бү түрэһэй гэжэ хунүүд һанадаг һэн. Дулаан байрагүй хадаа тиигэдэг байгаа ааб даа. Хаа-яа үбэл түрөө һаань, өөрынгөө гэртэ түлынь байлгагша бэлэй. Үбэл түрэһэн хурьга, эшэгые дахалай гэжэ нэрлэдэг һэн. Үбэл түрүүлхэгүйн тула тусгаар хэмжээ абадагшьегүй бэлэй. Зүгөөр хуса, тэхэнүүдтээ зун эртүүршэг (хони, ямаа эрьюулжэ эхилхэеэ һанахадань) хүг зүүгээд, хожомшог табигша һэн. Зургаан мүшэнэй гарахада, хүгынь абадаг байгаа.

Залуу мал жэл бүри ондо ондоо нэрэтэй болодог юм. Хониной зулзага (түл) намар болотор хурьган гэжэ нэрэтэй ябатараа, намарынь түлгэ боложо үбэлжэдэг. Хоёрдохи намараа эрэнь — шүлгэ, эмэнь — зуһаг; гурбадахи намараа эрэнь — хизаалан, эмэнь — һагли болодог; саашань хониной наһа шүдөөрнь тоолодог: 4 шүдэтэй, 6 шүдэтэй гээд. Заһаатай эрэ хонин — хуса, заһагдаһаниинь — эрье гэжэ нэрлэдэг.

Ямаанай түл — эшэгэн, намарыньшье эшэгэн зандаа, хойто намарынь — шүдэлэн, гурбадахи намараа эрэнь — һиинэг, эмэнь — зуһаг болодог. Эрэ ямаан — тэхэ, заһагдаһан һаань — һэрхэ гэдэг.

Үхэрэй түл — тугал, намарынь буруу болодог; хойто намарынь — хашараг, гурбадахи намараа эрэнь — гунан, эмэнь — гунжан, дүрбэдэхи намараа эрэнь — дүнэн, эмэнь — дүнжэн гэжэ нэрэтэй болодог. Заһагдаһан эрэ үхэрые — сар, заһагдаагүйнь — буха, арба хүрэһэн сарые амба сар гэдэг.

Адууһанай түл — унаган, намарынь — дааган, хоёрдохи намараа — гунан, гурбадахи намараа эрэнь — үреэ, эмэнь — шүдэлэн, дүрбэдэхи намараа эрэнь — һоёолон, эмэнь — хизаалан, табадахи намараа эрэнь — һоёо һунгама, эмэнь — гүүн гэжэ нэрлэгдэдэг.

Тэмээнэй түл — ботогон, намарынь — тором, хойто намарынь — тайлаг, гурбадахи намараа эрэнь — гунан, эмэнь — гунжан, дүрбэдэхи намараа эрэнь — дүнэн, эмэнь — дүнжэн нэрэтэй болодог. Саашань заһагдаагүй эрэ тэмээн — буура, заһагдаһаниинь — атан, эмэнь — энгин гэжэ нэрлэгдэдэг юм.

Лодон ЛИНХОВОИН