МАЛ ЭМНЭЛГЭ
 Гэрэл зураг: Далай Галсанов |
Агын буряадуудай үхэр малынь үбдэдэг, үхэдэг һааб даа. Байд гээд лэ, элдэб тахал буужа, зарим зоной малые хюдажархидаг һэн. Хониной хатайр, үхэрэй шуу, милан, адууһанай боомо, саа гэхэ мэтэ тахал үбшэнүүд үнэхөөрөө байгаа. 1897 ондо ябаһан Колзинай экспедициин шэнжэһэнэй ёһоор, нэгэ аминда 16,6 толгой мал хүртэдэг байһан аад, 1908 ондо географическа обществын экспедици шэнжэжэ үзэхэдөө, амин бүридэ 14,1 толгой хүртэнэ гэһэн байна. Эдэ мэдээнүүдэй хэр зэргэ зүб абтаһаниинь мэдэгдэнэгүй. Хэрбээ зүб гээшэ һаань, Агын буряадуудай малай тоо, 1917 оной байдалаар бодобол, доошоо орожо байһан бололтой. Шалтагаануудайнь зариманиинь хадаа элдэб тахал үбшэн, зуд байһаниинь лаб.
 Гэрэл зураг: Наталья Уланова |
Тиихэдэ малай эмшэд байгаагүй. Малайнгаа үбшэлхэдэ, зон миин байнхаар гээд, элдэбээр аргалжа туршадаг һэн:
— хониной хатайртахада, хабартаа түргэн сагаан гэжэ үбһэтэй газарта адуулдаг, марсатай нуурай захаар ябуулдаг һэн;
— үбһэндэ халдаад байһан тооһон хониной хоолзуур руу орожо, турьюулжа, хамар соохи хорхойнь унадаг байгаа;
— марсатай нуурта хонидоо туужа оруулаад, тамаруулдаг, толгойнуудынь уһан руу шэхээд абадаг;
— хатайртаһан хони, ямаанай хамар руунь нэгэ халбага харшын шудхадаг һэн;
— эрэ хониной шээһэндээ хаагдахадань, шээгэйнь үзүүрые урбуулаад, нүхынь хааһан жэжэхэн хара шулууе хюмһаараа шэмхэн абадаг һэн;
— үхэрэй хатайртахада, тугалай шэшэхэдэ, тала газарайхид тарбагые үбшэнгүйгөөр, бүхэлеэр тогоондо үйжэ, нилзартар бусалгаад, шүлыень уулгахада, һайн болоно гэдэг байгаа;
— мүн үбдэһэн малнуудта уляаһанай дурһанай шүлэ уулгадаг һэн;
— үхэр шуу үбшөөр үбдэхэдөө, нюрган болон гуядаа хабдадаг байгаа. Тиихэдэнь тэрэ хабдарайнь саашаа ябажа ехэдэхэгүйн тула зэд халаагаад, тэрэнэйнгээ үзүүрээр хабдарынь хайрадаг һэн (тиигэжэ хайруулһан үхэрэй зариманиинь һайн болодог, зариманиинь үхэдэг байгаа);
— дэлюутэһэн үхэрэй айбалхайһаа доохонуур, хүйһэнһөө дээхэнүүр хурганай багтахаар, саашаа мяхан руугаа хоёр сантиметр тухай нүхэн байдаг. Дэлюутэһэн үхэрые тэрэ нүхэн руунь, хабһанайнь доохонуур харьюулан һөөлжүүлээд, хутагаар хадхажа, хаб хара шуһа гаргадаг байгаа. Иимэ операци хэһэнһээ хойшо 5-6 хоногто үхэрөө уһалангүй байлгахада, эдэгэхэ юм гэдэг һэн;
— дэлэнгээ хабдаһан үнеэе аргалхадаа, эхир хүүгэдые түрэһэн эхэнэртэ дэлэнгынь эльбүүлдэг, баабгайн һабараар һабардадаг байгаа юм;
— үхэрэй шуудахада, бүришье һонёор аргалдаг һэн. Үхэрэй хорёо соо хэдэн эхэнэрнүүд суглараад, һохор һамгашаажа наадаха. Нааданайнгаа һүүлээр нэгэниинь уужаяа тайлаад, үбшэн үхэрөө тэрээгээрээ шабхадажа, гүйлгэхые оролдодог, нэгэ һамганиинь һүүлһээнь баряад намнадаг һэн. Хүнэй нюдэндэ харагдадаггүй һохор һамган ерэжэ, үхэр бажуугаад үбдүүлээ гэлсэдэг байгаа бшуу. Һохор һамгашаажа наадахадаа, тэрэ һамгые үлдэжэ, дайгануулбабди гэжэ ойлгодог байгаа юм.
— мориной боомотоходо, арһынь хаха ерээд, боомынь таһа отолжо хаяад, шарха руунь дари хэжэрхидэг гү, али шарха руунь даряар буудажархидаг байгаа.
— менингидээр үбдэхэдэнь, үхэрэй харти, шагайта шанажа, тэрэ шүлынь үдэрэй нэгэ бутылка үдэр соо шудхадаг бэлэй.
— Эдэ аргануудһаа гадна булюугэй бааһа гү, али хүнэй муухай самсын хүлһэ уһан соо бажуужа гаргаад шудхадаг бэлэй.
— Хабар хүлэрһэн мориёо һайрамай уһанһаа (хайлаһан саһанай) уһалаа һаа, хордожо үбдөөд, сожонь татажа, аминиинь игсуун хүндэ болодог байгаа. Хордоһон мориной хартиин һудаһа, хэлэн дорохи һудаһые ханадаг, мүн һүүлэйнь яһанай үзүүрһээ гурбан хурга хэмжээд, арһыень хаха ерэдэг һэн. Хаананьшье ханаа һаа, үдхэн хара шуһан гаража, үбшэн морин эдэгэшэдэг һэн.
— Морин үхэр хоёр нахалтажа үбдэхэдөө, нюдэнэйнь зубхи соо доодо тээнь мэнгээрһэн ургаад, ёрболзожо байдаг. Тэрэ мэнгээрһыень отолжо хаяхада һайн, болошодог, тиигээгүй һаа, нахалтаһан мал үхэдэг байгаа.
— Зарим зон иигэжэ үбдэһэн малай нюдынь тарбаганай һүүлээр аршадаг, заримашуул тамхи жажалаад, нюдэн руунь нёлбодог байгаа юм.
— Туража үргүүлшэһэн малда ногоон сай шудхагша һэн. Тиихэдэнь бодожо шадахаяа болиһон мал тэнхэжэ бодошодог бэлэй. Мүнөөшье Агын малшад энэ аргые хэрэглэһээр.
 Гэрэл зураг: Далай Галсанов |
Үбдэһэн малаа энэ мэтээр лэ эмшэлдэг байгаа. Теэд тэдэнэйнь олонхинь үхэдэг һааб даа. Заримдаа һая түрэһэн мал өөрынгөө түлые хүхүүлхэеэ, хажуудаа дүтэлүүлхэеэшье болёод, хоншоороороо түлхидэг, мүргэдэг, хайрадаг юм. Тиихэдэнь түлөө голобо гэлсэдэг. Эхэдээ гологдоһон нарай малнууд үншэржэ, үбэртэжэ үхэхэ туйлдаа хүрэдэг юм. Тиихэдэнь тэдэниие угжажа хооллуулха, эхэдэнь абхуулха гэжэ оролдодог һэн. Тэмээе абхуулхадаа, хажуудань ботогыень асаржа баряад, хилгааһан хуур уянгалуулан дуугаргадаг бэлэй. Үгы һаа хооһон тогоо хониной тагалсагаар сохидог гү, али хонхын хүбөөе тойруулан модоор үрэхэдэнь, хонхонь гунигтайгаар абяа гарадаг һэн. Тиигэһээр байтарнь монсогор монсогор нёлбоһонуудые нюдэнһөө дуһалуулһаар, тэмээн гүнгэнэн абяа гараад, ботогоёо үндэжэ хүхүүлдэг бэлэй. Хони ямаанай голоходо, хурьга эшэгыень доронь, дэлэндэнь баряад, тээгэлдэг байгаа. Зарим газарта хони тээгэлэлгын дуун гэжэ байгаа. Тэрэнь иимэшүү:
Мал харабал, амаяа тоһодохо гэлсэжэ урданай буряад зон гансахан лэ малаа хараад һууһан юм. Малгүй айл гэжэ үгы шахуу һэн. 10-15 үхэртэй, 1-2 моритой айл үгытэйдэ тоологдодог байгаа. Теэд тэдэнэр үлэсхэлэн хооһон байгаагүй юм.
Лодон ЛИНХОВОИН
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |