ДУН САГААН ХОНИН

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Хонгор сагаан хонин хадаа хэр угһаа буряад арадай урдаа хараха гэрэй табан хушуу малай нэгэн байһан, байһааршье гээшэ. Энэ зөөлэхэн абари зантай амитан тон ехэ тоһолигтой һү үгэхэһөө гадна, арад зоноймнай хуб-саһа хунарта ородог нооһо, арһа үгэнэ. Буряад зон хониной мяхаар, гэдэһэ дотороор элдэб янзын эдеэ хоол хэдэг байһан юм. Хониной дала шэншэлэн тайлбарилдаг мэргэн далашад гэжэ байгаа. Үнгэрхэдөө, Чингис-хаан дайшалхы ябуулгаяа эхилхын урда тээ хониной дала шэбшэн шатаажа, шэнжэлэн үзэдэг байһан гэхэл даа. Монголнуудай дээдын түрэлтэ Эзэн Богдо хаан хониной шатаһан дала шэнжэлэн үзэхэдөө, ямар нэгэн бэрхэшээлэй ушарха гээд тодорон байбал, дайшалхы ябуулгаяа эхилдэггүй бэлэй. Энэ ушарһаа Чингис-хаан Монгол ороной хаан шэрээдэ һууһаар, нэгэтэшье дайсандаа диилдээгүй юм.

... Хонин болбол Зүүн зүгэй арадуудай арбан хоёр жэлэй литэ соо наймадахи һуури эзэлнэ. Энэ оной февралиин 15-да сагаагшан түмэр хонин жэл эхилһэн юм. Тобшолбол, сагаан һарын эхиндэ, сагаан бар һарын нэгэн шэнэдэ (ондоогоор шэнын нэгэндэ) хабарай аминай түрүүшын амисхаал ерэһэн гээшэ.


Гэрэл зураг: Оюна Будаева

Ая гангаараа

уняартан байдаг

Арюухан тоонто

Буряадтаа

Сагаагшан түмэр

хонин жэлдэ

Сарюухан ябахатнай

болтогой!

Эртынгээ түүхые,

угайнгаа бэлигые

Эдирхэн үетэндөө

түхөөжэ,

Эгүүридэ һүлдэтэй,

энэрхы бодолтой

Эльгэлэн ябахатнай

болтогой! —


теэд, найруулагдаһан үреэлэй мүрнүүдые уншаһан бэзэт. Зунай дунда һара (июль) хонин һара гээд тоологдодог юм. Энэмнай жэлэй арбан хоёр һарын эгээл дулаан, зөөлэн һара бшуу. Энэ үедэ бүхы ургамалнууд эдеэшэжэ үрдинэ. Энэл һарада хониной нооһон хайшалагдана. Юрэдөө, энэ сагнай сагаан, амгалан сэдьхэлтэ хониной нэрээр юрэ нэрлэгдээгүй байһан байха.

Хониной нооһо ямар аргаар хайшан гэжэ угаахаб, ээрэхэб, нооһон оймһо, бээлэй ямар зүүнүүдээр хайшан гэжэ оёхоб гэһэн дүримүүд һая болотор мартагдаагүй байһан юм. Хониной нооһоор һэеы даража шэрдэг, тохом хэдэг, һэеыгээрнь эшэгы гэр бодхоогшо һэн. Эшэгы гэхэ гү, али һэеы гэр соо агаарынь сэбэр, дулаан байдаг юм.

Хониной арһа яажа зүбөөр элдэхэ тухай орёошог дүрим бии юм. Хониной элдэгдэһэн арһаар дулаа барисатай бээлэй, гутал, малгай, дэгэл оёгдогшо бэлэй.

Табяад онууд болотор манай Яруунада буряад үүлтэрэй шэрүүбтэр нооһотой хонид үсхэбэрилэгдэдэг һэн. Тэрэ мүнөөнэй хонинһоо бэеэр һураггүй томо, һүүлынь бүдүүн байгаа.


“Ярууна” һонин,
1991 оной августын 19


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>