МОРИНОЙ ЗҮҺЭНҮҮД
 Сагаан шаргал хоёр |
 Халзан хүрин. Хоёр нюдэнэйнгөө |
Буряад арадай үгын жасада мориндо хабаатай хэдэн зуугаад үгэнүүд тоологдодог. Гансал мориной зүһэнүүдые тоолобол, олон арбаад болохо юм. Эндэ бидэ жэшээ болгон, Буряадай суута уран зохёолшо Хоца Намсараевай «Тэршээхэн унаган» гэһэн ном сооһоо нэгэ багахан хэһэг харуулая:
Морин тухай хэлэбэл, зүһэнһөөнь эхилдэг, Хүн тухай хэлсэбэл, нэрэһээнь эхилдэг. Зүһыень мэдэхэгүй һаа, минии морин бү гэ! Нюурыень танихагүй һаа, минии нүхэр бү гэ! Хара морин хатардаг, харагша гүүн жороолдог, Улаан морин оодордог, улаагша гүүн оройлдог. Халтар морин харайдаг, халтагша гүүн собхордог. Һаарал морин һаахагар, һаарагша гүүн тээхэгэр. Боро морин будхадаг, борогшо гүүн жүдхэдэг. Хула морин хулмайдаг, хулагша гүүн һүрмыдэг. Хүрин морин хүдэр, хүригшэ гүүн атар. Хээр морин хэжэмтэй, хээгшэ гүүн хээлитэй. Хүхэ морин хөөрүү, хүүгшэ гүүн яаруу. Зээрдэ морин зэһээтэй, зээрдэгшэ гүүн һойгоотой. Шарга морин шарбадаг, шаргагша гүүн тангардаг. Ухаа морин ульгам, ухаагша гүүн хашан. Буурал морин буридаг, борогшо гүүн хирэдэг. Сагаан морин сабшадаг, сагаагша гүүн үдьхэлдэг. |
|
Төөнтэй хүрин, Мэлзэн боро, Ёбуутай хээр, Халзан зээрдэ, Санхир сагаан, Табгай сагаан, Хээр алаг, Бар соохор, Эрбэд соохор, Сабидар зээрдэ |
– гэхэ мэтээр мориной зүһэ тухай, зүһэһөө дулдыдадаг мориной гүйдэл тухай, зан абари тухай тон һайханаар бэшэһэн байна.
Бидэ нэгэ хэдыхэн зүһэнүүдые эндэ тайлбарилая. Жэшээнь, эрбэд соохор, бар соохор гэхэдээ, эрбэс гү, али барас шэнги түхэреэн толбонуудтай морин гэнэ. Санхир сагаан гэхэдээ хүхэ сагаан, табгай сагаан гэхэдээ мориной хүлынь табгайдаа сагаан, төөнтэй хүрин гэхэдээ, духадаа сагаан толботой хүрин морин гэхэ мэтээр нэрлэнэ.
Морин дээрэ мордон ябахаһаа гадна, мүн тэрэниие тэргэ, шаргада оруулжа, аяндашье ябадаг, ашаашье зөөдэг байха юм.
Дондог БАЛЬЖИНИМАЕВ
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |