ҮХЭРЭЙ НАҺАНАЙ ИЛГААНУУД
 Эхэеэ хүхэжэ байһан тугал. В. Урбазаевай гэрэл зураг |
Үхэр хадаа табан хушуун мал шэнги нэгэ наһа нэмэхэдээ, нэрэеэ һэлгүүлдэг байгаа. Үнеэнэй һая гараһан түлые тугал гэнэ. Намар болотор тэнжэһэн томо тугал буруун болоно. Хоёрдохи намартаа бурууниинь хашараг гэһэн шэнэ нэрэ абадаг. Гурбан наһатай эрэ үхэрынь гунан, эмэнь гунжан болоно. Дүрбэдэхи жэлдээ эрэнь – дүнэн, эмэнь – дүнжэн гэгдэнэ. Саашадаа эрэ үхэрынь буха, эмэнь үнеэн гэжэ нэрлэгдэдэг. Заһагдаһан эрэ үхэрые сар гэнэ. Арбан наһаяа хүсэһэн сарые амба сар гэжэ нэрлэнэ.
 Мүнөө дээрээ - тугал, хойто жэл - буруун гэгдэхэ |
Урда сагта буряад зон гээшэ сарнуудые буулгада оруулжа, үхэр тэргэдэ хүллэжэ, хүндэ ашаа зөөдэг байһан гээшэ. Мүн Чингис хаанай Ехэ Монгол Уласые тогтооһон үедэ 22 сар нэгэ доро хүллэдэг асари ехэ гэр-тэргэнүүдэй байһан тухай түүхын бодото баримтанууд бии юм.
|
Ойн саһан хайлажа, Ургы сэсэг тобшолбо. Аляа багахан хүүгэдүүд Айраг тарагаар жүрөөдэнэ. Хүригшэн үнеэн дэлэннэжэ, Хүрихэн тугал гаргана. Мээхэй эхэнь энхэржэ, Мэгдэн яаран долёоно. Тэнэгхэн тугал тэнжэжэ, Тэншүү хүлөө тулгална, Шантагар хөөрхэн хоншоороо Шанха өөдэнь шогнойлгон, Эхын хүхэ бэдэржэ, Эндэ тэндэ хүхэшэлнэ, Улаан шарахан уурагыень Оложо хүхэн байхадаа, Оодон мошхогор һүүлээрээ Урма баяраа мэдүүлнэ. Үнеэн эхэнь үүгэнэжэ, Үнэдэн долёон байдаг шуу. Хүхэ ногоон хүсэжэ, Хүбшын модон намаалба. Хүхы шубуун донгодожо, Хүүгэд багашууд шагнана. Хүрин тугал хүбжэгэрбэ, Асатай ногоо зулгаажа, Амтархан тамшаан жажална. Үнэр һалхиинь һонирхон, Эжэл тугалаа дахуулан, Үлын үлын унхидана, Иишэ тиишээ соёрно, Ондоо тугалтай уулзажа, Омог зангаа харуулна, Хүлзэн хүлеэн зогсожо, Мүргэлдэн, олилдон эхилнэ. Булигдаха, диилдэхэ байгаа һаа, Хороо ехээр бусалжа, Хоёр нюдөө бэлтылгэн, Буруу бухан бүрхирнэ. Сарюун сэбэр буруугаар Буха табиха гэлдэнэ, Бухын хонхосог малтана, |
Хабһа нюргаа хуяглан, Халан баһа туршана. Хүйтэн үбэл эхилжэ, Хүрьһэ газар томуусаба. Дүрюу богони эбэртэй Дүүрэн буруу гэгдэбэ. Хээрын сагаан хагдые Хэлээрээ орёон зулгаана. Саһатай сагай ерэхэдэ, Сабшадаг маажадаг бэшэ аад, Садаха тухаяа барагдана. Үбэлэй һаранууд үнгэржэ, Хабарай хагсуу эхилнэ — Үбһэ хагдаа үлтиргэн, Үдэр һүнигүй мүймэрнэ. Халюун хүрин даахияа Хагзаран зулман гуужана. Эмнеэ заһаа эхилбэ — Бойног ехэтэ буруугаар Сар табиха гэлдэнэ. Хүрин буруу заһуулжа, Хүшүү муугаар алхална. Эмэ буруу эмнинэ — Эхэ болохош гэлдэнэ. Зунай халуу угтажа, Зулмадха нооһоор хубсалба. Баһа намарые хүлеэжэ, Бараг хашараг гэгдэбэ. Гурбан зуниие үнгэргэжэ, Гунан үхэр гэгдээ һаа, Эрэ гэжэ мэдэгдэнэ, Гунжан үнеэн гэгдээ һаа, Эмэ гэжэ мэдэгдэнэ. Дүрбэн зуниие үнгэргэжэ, Дүнэн үхэр гэгдээ һаа, Эрэ гэжэ мэдэгдэнэ. Дүнжэн үнеэн гэгдээ һаа, Эмэ гэжэ мэдэгдэнэ. Саашаа жагсан наһажажа, Сар, буха гэгдэнэ, Үхэр һүрэг гэгдэнэ, Үнеэн эхэ гэгдэнэ. |
Х. Намсараев, Д. Бальжинимаев
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |