АДУУНАЙ ТОҺОН

Мал ажалтай талын буряадууд табан хушуун адуу малһаа эдихэ хоол, үмдэхэ хубсаһа, гоёхо зүйлнүүдые, ажалай хэрэгсэл, зэмсэг, гэр байрын хэрэгсэл хэхэһээ гадна өөхэ тоһоорынь бэеэ аргалдаг байгаа. Эндэ тон гансахан адууһан дээрэ тогтоё. Буряадууд адууһа гаргахадаа, тэрхэнсэй соонь исалжа байһан хорхойгоорнь гү, али гүүнэй түрэхэдэ харьбаһаарнь үе мүсөө шабажа орёодог байгаа. Адууһанай хур тоһон хошхоногоо гарадаг, шампарантай хүндэ түрхихэдэ һайн. Эртэ урда сагһаа хойшо элдэб үбшэниие аргалхадаа, Хитад, Япон, Итали, Египет гэхэ мэтэ гүрэнүүд адуунай тоһые хэрэглэдэг байһан юм. Адуунай тоһон түбэд эмдэ ородог. Үхибүүдэй үһэнэй халсархада ба малай бужуутахада адуунай тоһо түрхидэг гэжэ мэдээжэ. Японой медицинын профессор Киношдо Сигетаро адуунай тоһоной ямар үбшэндэ туһатайе шэнжэлһэн байна.

Адуунай тоһоор үбшэниие аргалхада бэлэн, түрхихэдэ хүнэй бэе тамирта гэм хэдэггүй юм. Туһань хадаа иимэ:

• Халууниие бууруулха, үбдэхые болюулдаг.

• Шуһа хатууруулхые һэргылдэг.

• Үһэнэй унахые болюулдаг.

• Эдеэрлэхые һэргылдэг.

• Нюуртаа түрхихэдэ сэбэрхэн болгодог.

• Эхэнэр хүнэй сабын үбдэхэдэ, хүйһэн ба һүүжын яһанай хоорондо түрхеэд эльбэдэг.

• Үһэнэй узуурта түрхеэд эльбэжэ байгаа һаа, үһэн харлаха.

• Хошхоног соо мяханай ургаа һаа, амһар ба зосоонь түрхихэ.

• Хоргооһоной хатахада, хүйһэнэй хоёр хажууда түрхихэ.

• Уусын үбдэхэдэ, үбдэгэй ара тахимда түрхихэ.

• Үбдэгэй үбдэхэдэ, үбдэһэн газарыень дулаасуулаад, үбдэгөө тойруулаад, нара зүб нидхэрхэ.

• Хүлэй суухарһан шэнгеэр уһатаа һаань, түрхихэ.

• Нюурай үбдэхэдэ, шэхэнэй арада түрхихэ.

• Шэхэнэй булагтахада, шэхэн соогоо, арадань, хамарай нүхэн соо түрхихэ.

• Халуурхадаа, нюргандаа түрхихэдэ һайн.

• Хахажа байжа ханяахадаа, сээжэ, мүр, нюргандаа түрхихэ.

• Хамарай ямаршье үбшэндэ туһалха.

• Үеын булгархада, булшанай балархада туһалха.

• Хэбтэриин хүн хэбтэдэг таладаа түрхихэ.

• Дала мүрөө үбдэхэдөө, дулаасуулһанай һүүлээр түрхихэ.

• Наранда шатахадаа, бэеэ һэрюусүүлээд, түрхихэ.

• Нюурай бадхада түрхихэ.

• Саа үбшэндэ дайрагдахадаа, һүбээ таладаа түрхихэ.

• Хоолойнгоо үбдэхэдэ, зүрхэнэйнгөө сохилходо, хорхойдо хадхуулхадаа, бэеынгээ тэрэ газартань түрхихэ.

• Хабһан ба нюрганай нервдэ һайн.

• Адуунай мяха хэршээд, сээжэдээ табихада, уушханай халуунда ехэ һайн.

• Гартаа массаж хэхэдээ, тоһынь түрхеэд, нидхэрхэдэ ехэ туһатай.

Адуунай мяхан, өөхэн түүхэйшье, болоһоншье һаа туһатай гэжэ японой медицинын профессор Киношдо Сигетарай бэшэһэн «Адуунай тоһоной бүридэл олон үбшэндэ туһатай» гэһэн ном сооһоо оршуулагша Бадмын Димшиг, Үльдэргын дунда һургуулиин хуушан монгол, хитад, япон хэлэ бэшэгүүдэй багша бэшэнэ.

Тала һайхан нютагтаа табан хушуун адуу малаа үдхэжэ һууһан манай элинсэгүүд мори, сар, тэмээгээрээ унаа хэжэ аянда ябадаг, ашаа шэрэдэг, малаа адуулдаг, аба хайдагта гарадаг, албан сэрэгтэ мордодог ба ажал хэрэгээ бүтээдэг бэлэй. Хэрэгээ бүтээхэеэ малаа гаргахадаа «Адагуусанһаа гэтэлжэ, Суха Баадиин орондо түрөөрэй» — гээд зальбараад, орон дэлхэйдээ архяар гү, али һүөөр сэржэм үргэдэг байгаа. Малаа алаһаар халуун һэбһэндэнь үбдэдэг хүл, гараа хэдэг һэн. Элдэб үбшэнтэй хүнүүдые хониной гү, али ямаанай арһанда оруулжа эдэгээдэг байгаа. Эльгэ муутай хүндэ — эльгэ, бөөрэ муутай хүндэ — бөөрэ, хото муутай хүндэ — хото гэхэ мэтые табидаг юм.

Буда-Ханда ЦЫРЕНДОРЖИЕВА