ТАХИ

Монгол талын зэрлиг морин

ПРЖЕВАЛЬСКИЙ НИКОЛАЙ МИХАЙЛОВИЧ (1839-1888), генерал-майор, эрдэмтэн. Буряад орондо гурба дахин ерэһэн байна. Хитад руу түрүүшын аяншалгань 1870 ондо Хяагта хотоһоо эхилээ һэн. Түбэд орон руу дүрбэн аяншалга хээ. Дунда Азиин Иссык-Куль нуурай эрьедэ хүдөөлүүлэгдээ. Мүнөө тэндэ гранит шулуун хүшөө бодхоогдонхой. Мүн дэлхэйн гуулин дүрэ һабартаа баринхай бүргэд хабсагайн оройдо һууна. «Түб Азиин түрүүшын шэнжэлэгшэдэ» гэһэн үгэнүүд тэрэ хүшөө дээрэ һиилэгдэнхэй.

Тахи гэжэ зэрлиг үүлтэрэй, набтархан бэетэй, хула зүһэтэй морид Ази түбидэ амидардаг. Тэдэ зантагар, мундаагүй, богони һүүлээрээ юрын моридһоо илгардаг. 1879 ондо ородой агууехэ аяншалагша Пржевальский тэдэ моридтой ушарһан. Тиигээд лэ тэдэнь “ Пржевальскиин морид” гэжэ нэрлэгдэһэн юм.

Пржевальский иигэжэ бэшэһэн: «Азаргань аһан түрүүн, хүзүүгээ матаруулан, һүүлээ үргөөд харайна. Хойноһоонь долоон гүүдынь даханхай. Зэрлиг амитад халта зогсоод, ман тээшэ хараад, хүлгэн бөөгнэрэн байтараа, тангаран һүрэлдөөд, сүл губи руу далда орон гүйлдэбэ».

Зэрлиг адуун баһашье хурдан даа, тэдэниие юрын морёор хүсэхын аргагүй, хэдэн моридые һэлгэн ахижа болоно. Энэ ехэ намналганай үедэ морин һүрэг монсогороороо гүйлдэһэн зандаа, харин унагадынь эсэжэ сусажа эхилбэ. Хула азарга һүрэг адуугаа яаруулна, гүүдээ түрин намнана, бишыхан унагадые мундааһаань зулгаан шэрэхэ юм. Ангуушад тэдэниие арайхан гэжэ хүреэлээ. Тиихэдэнь азаргань һүрэгөө хамгаалан, һүртэй гэгшээр шуухираад, хойто хүл дээрээ соройжо, урдахи хүлөөрөө сабшажа оробо. Гэнтэ хүреэлһэн зондо добтолон, тэдэнэй хоорондуур забһар гарган, адуун һүрэгөө сүлөөдэ гаргаха хүсэлтэй забдана.

Тиихэдэ хэдэн унагадые барижа, аяар холо Украинын дайдада оршодог Аскания-Нова заповеднигтэ табиһан түүхэтэй. Тэндэ зэрлиг адуун үдэжэ, ондоо зоопаркнуудаар таража, Чехословаки, Германи, Америкэ оронуудта олошороо. Тэрэ үедөө зэрлиг ажабайдалһаа боложо хосорходоошье болохо байһан тахи морид мүнөө дахинаа Монгол ороноо бусанхай.

Юрий БУДАЕВ