ХҮНДЫН ЁҺО

Буряад зон гээшэ ехэл хүндэмүүшэ байгаа юм. Зорюута айлшаар ерэһэн зониие хүндэлхэһөө гадна харгы замда ябаһан оройдоо танигдаагүй, ямаршье яһанай хүниие айлшан янзаар хүндэлөөд, хонуулаад гаргадаг һэн. Тон ойрын, хүршэшье хүнэй гэртэнь орожо ерэхэдэ, аягын амһар зуулгангүй гаргадаггүй ёһо гуримтай байгаа. Эдеэнэй бусалжа байгаа һаа, заабол ама хүргэхэ ёһотой. Яаралтай хүн байгаа һаань, бусалжа байһан эдеэнэйнгээ дээжэһээ аяга шүлэ гү, али үмхэ мяха табаг соо хэжэ үгэхэдөө: «Бусалһанһаа ама хүрэгты, бууралһаа үгэ дуулагты» гэдэг һэн.

Зорюута ерэһэн айлшанай, аянай хүнэй, оло ябадаггүй, наһатай хүнэй ерэхэдэ, гэрэй эзэн эхэнэр тэрэнэй урда табсан табяад, сай аягалжа, заабол хоёр гараараа барижа гартань барюулһанай һүүлээр сагаан эдеэтэй табаг табяад, гэдэргээ сухарижа: «Табаг баригты» гэн дохигшо бэлэй. Энэ ёһололые табаг мэдүүлгэ гэдэг һэн. Табаг мэдүүлэгдээдүйдэ эдеэлжэ болохогүй байгаа. Табаг мэдүүлхэлээрнь, айлшан баруун гарайнгаа альга дэлгэжэ, табагтань халта хүрөөд абадаг юм. Хоёр-гурбан хүн байгаа һаа, тэдэнэй эгээ дээдэ тээнь һууһан аха хүн нүхэдтөө тус тустань хандажа «Бариит» гэдэг юм. Тиихэдэнь: «Баригты» гэжэ тэдэнь харюусагша һэн. Айлшан табагай оройһоо үрмэ, тоһоной зүйл хургаараа догоодожо абаад, галда үргөөд, эдижэ орохо юм. Эдижэ садахалаараа «садааб» гээд, аягаяа бусаахадань, гэрэй эзэд: «Бариит, табижа бариит» гэлдэжэ, дахин сай хээд бариха юм. Тэрээниинь уухалаараа: «Бүри садааб» гээд, аягаяа бусаадаг байгаа.

Хонохо, үнжэхэ айлшан бэшэ һаань, ехэшье эдеэ хэдэггүй һэн. Ехэнхидээ мяха бүхэлеэр лэ шанадаг байгаа. Үни холын ябаагүй түрэл гаралай, худа урагай хүн һаань, шарууһа гаргадаг һэн. Айлшанда зорюулжа алаһан хониие тиигэжэ хэлэдэг юм. Шарууһа гаргаа һаа, айлшандаа архи аягалантуу байгаа.

Түрэ, басаганай нааданууд, обоогой найр гэхэ мэтэ олон зоной сугларһан газарта хүндэлэлгэ хэхэдээ, зуншье һаань, үбэлшье һаань, газаа дүхэриг заһажа һуулгаад, хуримаа хэдэг һэн. Дүхэриг гээшэ иимэ юм: газар дээрэ хахад түхэреэнээр һубарюулан, шэрдэгүүдые дэбдеэд, баруун хахадтань эрэгтэйшүүлые, зүүн хахадтань эхэнэрнүүдые һуулгадаг һэн. Дүхэригэй тон хүндэтэй газарынь гэхэдэ, эгээл дундахинь байгаа.

Зоной һуугаад байхада, гурба гурбан хүнэй нэгэ табаг мяха, тон хүндэтэй зондоо төөлэй табидаг байгаа. Төөлэй гээшэнь үргыень абажа хуйхалаад шанаһан хониной тархи юм. Тэрэнээ хушуугаарнь айлшан тээшэ харуулжа, табагтай мяхан дээрэ табиха. Энэнь эгээл хүндэтэй түрүү мяхан гээшэ. Табаг бүхэндэ түрүү мяхан байха ёһотой. Тэрэнь — дала, адхаал, можо, һүүжэ, үбсүүн, шагайта, харти. Түрүү мяханууд заабол заһагдаһан байха ёһотой. Төөлэйн нюдэнэйнь хоорондо сохо дундань эрхын зэргээр хуйхыень шойнжонлуулан отолонхой, хоёр жабжадань хурга тухай зайтайгаар хоёр газар хэршэнхэй байха ёһотой. Бэшэ бэшэ түрүү мяхануудай хоёр хажуудань баһа иимэ хэршэлээнүүдые гаргадаг һэн. Иигэжэ заһагдаагүй түрүү мяхые хүндэлэлгын ёһоор хүндэ табижа болохогүй байгаа.

Иимэ олон зониие бултынь хангахаар табаг, тэбшэ болон бусад амһартанууд нэгэ айлда байгаагүй һааб даа. Тиимэһээ хурим түрэ хэхэ газарта ойро шадарай айлнуудһаа амһарта суглуулдаг байгаа. Табагайнгаа хүртөөгүй һаа, залуушуулай урда ута хабтагай дээрэ эдихэ юумэеэ хэдэн газар хэжэ табигша һэн.

Табагуудай табигдаад байхада, нэгэ хүбүүн малгайгаа һугадаа гү, али бүһэдөө хабшуулаад, табаг мэдүүлдэг байгаа. Тиихэдэнь тон түрүүн дүхэригэй эгээл тэгэн дунда һууһан үбгэдэй эдеэлжэ эхилхэдэ, доошо доошонхидынь эдеэлдэг юм. Дээдэ тээгээ һуугшадай табагаа хүдэлгөөгүй байтар доодо тээхиниинь табагтаа хүрэхэ ёһогүй байгаа.

— Хэрбээ ондоо обогой хүнэй сугларагшадай дунда байгаа һаань, наһынь харангүй, дээгүүр, үбгэдэй хоорондо һуулгадаг һэн. Ондоо обогой гээшэнь иимэ һэн. Жэшээнь, бодонгууд обогой хуримда харгана хүн байгаа һаа, тэрэ хари хүндэ тоологдохо байгаа юм. Би 16-тай ябахадаа, нютагһаа холо, ондоо обогтой айлай хуримда дайралдаад, үбгэдтэй зэргэлжэ, дүхэригтэ һуулгагдашоо һэм.

Заримдаа хурим дээрэ үбгэд «та баригты, та баригты» гэлдэн нилээд удаан арсалдажа байгша бэлэй. Төөлэй бариха хүн төөлэйн соходохи заһалтые хуулан абажа, дээшэнь үргөөд, зүүн шэхэнэйнь арынхиие абажа, гал тээшэ шэглүүлэн хаяад, хоёр жабжынхиинь өөрөө эдеэд, баруун шэхэнэйнь арынхида хүрэнгүйгөөр, төөлэйгөө нара зүб эрьюулжэ, урдаа хүлеэжэ байһан хүбүүндэ үгэхэ юм. Иигэхэдээ залааһа заяаба гээшэ. Залааһа абахын тула табаг бүхэнэй урда нэгэ-нэгэ хүбүүн хүлеэжэ байдаг һэн. Төөлэй дээрээ нэгэ хабһа хээд үгэгшэ бэлэй. Хүн зоной эдеэлжэ дүүргээд байхадань, залааһан болоһон төөлэйе амаргалтаяа ниилэдэг газараарнь нүхэ гаргажа, уураг тархиинь бултайлгаад, гэдэргэнь харуулжа, дээрэнь үнөөхи залагдаһан хабһанайнь яһа табяад, төөлэй залагша хүндөө баригша һэн. Тиихэдэнь тэрэ хүн уураг тархиинь хабһаар догоодожо ама хүрөөд, һөөргэнь бусаадаг бэлэй.

Баян, шадалтай зон түрэ хэхэдээ, адууһа алаад, тэрэнэйнгээ тархиие төөлэй болгон табидаг һэн. Адууһан төөлэй хонинойхидо адли хүндэтэй бэшэ аад, тон хүндэтэй айлшадта табигдадаггүй һэн ха. Энэнь ехэ олон заһалгатай бэлэй. Адууһан төөлэйн соходонь нэгэ шойнжон, урал дээрэнь хоёр шойнжон, бэшэниинь хонинойхидол адли аад, нарба дээгүүрынь һубарюулаад, гурбан хэһэг сагаан тоһо няадаг байгаа. Эдэ тоһонууд Ойхоной 13 ноёдто зорюулагдадаг юм гэгшэ бэлэй.

Эрэ хүн заал һаа хутага зүүгээд ябадаг гуримтай һэн. Эдеэлэлгэн дээрэ залуушаг хүнэй хутагагүй байгаа һаань, «айлшандаа һүхэ үгэгты» гэжэ наадалан хэлэгшэ бэлэй. Теэд үнэхөөрөө һүхэ үгэжэ байһан ушар харагдаагүй юм. Үни урда сагһаа хойшоо эрэгтэй зон аян холые зорижо, ан гүрөөл агнажа ябадаг байхадаа, заабол хутагатай ябаха ёһотой байгаа. Хутагагүй хүн гар мухар, тулюур туйганда тоологдодог, зэмэлэгдэдэгшье байжа болоо.

Айлшад эдеэлжэ дүүргэхэлээрээ амаяа, гараа, хутагаяа дэгэлэйнгээ дотор хормойдо гү, али гуталайнгаа түриидэ аршадаг һэн. Тиимэһээ хүнүүдэй дотор хормой гуталай түрии хоёр елэгэр хара болошоһон ябагша бэлэй.

Айлшадай мордоходо, заабол бэлэг баригша һэн. Эрэ хүндэ хадаг, эхэнэртэ пулаад, мүнгэшье барилсадаг байгаа. Үхибүүдтэ булхар, сүүмхэ, һабхаг үгэхэ. Булхар гээшэнь альганай тухайхан аад, доодо тээхинь түхэреэншэг, амһарынь хуняаһатай, тэрээн руунь оруулһан ооһортой, досоонь утаһа шүрбэһэ, конфетэ саахар мэтэ бутархай юумэ хэхэ гэһэн амһарта юм. Сүүмхэ альганай тухайхан аад, тэбхэр углуунуудтай дундуураа эбхэмэл саарһа, мүнгэ хэхэ гэһэн амһарта байгаа. Булхар сүүмхэ хоёрые торгооршье, юрын бүдөөршье оёдог һэн. Һабхаг гээшэнь басагадай, үхидэй гэзэгэдээ зүүхэ гэһэн, утаһаар хэгдэһэн сасаг юм.

Айлшадай мордоходо, һү, айраг аягалжа, тэдээндэ уулгадаг, ама хүрүүлдэг байгаа.

Лодон ЛИНХОВОИН