ЛОДОН ЛИНХОВОИН АРАДАЙ НААДАН ТУХАЙ

Мүнөө сагта хүн зоной наададаг спортивна болон элдэб нааданууд урдань агын буряадуудай ухаан зүүдэндэньшье ороогүй байгаа юм. Теэд ямаршье яһанай зон наадагүй байдаггүй ха юм даа. Агыншье буряадуудай дунда элдэб янзын наадан яһалал элбэг һэн. Эдээн соонь шагайн наадан нилээд ехэ һуури эзэлдэг, бүхы наадануудһаа үлүү ехээр дэлгэрэнги байгаа. Үбгэн залуу, эрэгтэй эхэнэр илгаагүй шагайн наадые һайшаадаг, үбгэд, хүгшэд шагайгаар наадагшадые һонирхон харадаг, гэртээ наадхуулха дуратай байдаг һэн. Үбэлэй сагта наададаг, зундаа наададаггүй байгаа. Зунай сагта шагайгаар наадаа һаа, наадагшадай хүүгэдынь маяа хүлтэй болохо юм гэлсэгшэ бэлэй.

Айл бүхэндэ адагынь 40-50, дээдэ захань хэдэн зуун хониной шагай байгша һэн. Ондоо газарта зөөхэ, нютаг урилхадаа, тэрээнээ абажа ябадаг һэн.

Үхибүүд 2-3 наһатайһаа хойшоо наадажа эхилдэг байгаа. Багашуулай наадхуур гэхэ юумэн урдань байгаагүй. Тиимэһээ үхибүүд шагайгаар наададаг байгаа юм. Шагайгаар ехэнхидээ хүүгэд наададаг һэн. Гэбэшье наһа хүсэжэ ябаһан басагад шагай шүүрэлгээр, 30-40 хүрэһэн эрэгтэйшүүл шагай харбалгаар наададаг бэлэй. Шагай наадан хонхо, бүхэ түүлгэ, таалсаалга, мори урилдаалга, няһалалга, хонгордоолго, дүрбэн бэрхэ, хоёр лама, хорин шүдхэр, мэлхэй, хумпараа, табаршаалга, шүүрэлгэ, харбалга гэхэ мэтэ ондоо байгаа юм.

Шагайнууд хонхо, бүхэ, морин, үхэр, тэмээн гэһэн ондо ондоо үзэгдэлтэй юм. Шагай бүхэтэр дээрээ хэбтээд, хонхороороо өөдөө хараһаниинь хонхо, хонхо дээрээ хэбтээд, бүхэтэр талаараа өөдөө хараһаниинь бүхэ, хажуулдижа зогсоод, бүтүү талаараа дээшээ хараһаниинь морин, хажуулдижа зогсоод, хонхортой талаараа дээшээ хараһаниинь үхэр, ута руугаа өөдөө бодоод байһаниинь ёро (тэмээн) болодог юм.

Хонхо, бүхэ түүлгэн. Хоёр хүн энэ наадаар наададаг һэн. Эдэнэр адли тоотой шагайнуудые шэрдэг дээрэ хаяжархиха. Тэдэнэйнь зариман бүхэ, зариман хонхо боложо бууха юм. Хэлсээнэйнгээ ёһоор, наадагшадай нэгэниинь бүхыень, нүгөөдэнь хонхыень абаха ёһотой. Шагайнуудые хаяһан хүн өөрынгөө шагайнуудые түүжэ абахадань, нүгөөдэ хүниинь өөрынхиеэ абаха юм. Тиихэдэнь ондоо байдалтайгаар унаһан шагайнууд үлэжэл байха. Тэдэнээ дахин дахин ээлжээгээр хаяһаар байтарнь, шагайнь дууһаха. Абаһан шагайнуудаа тоолоод үзэхэдэнь, нэгэнэйхинь олон, нүгөөдынхинь үсөөн байха бшуу. Хаа-яа адлишье байжа болодог юм. Үсөөн шагайтай хүниинь — бултынь, олон шагайтань — тэрэнэйнь тоогоор хаяад, дахин түүхэ. Тиигэ тиигэһээр шагайгүй үлэгшэ хонжогдоһон болохо юм.

Гурбан шагайн үлэхэдэнь, тэдэнээ хаяха ёһотой. Хэрбээ гурбуулаа бүхэ буушоо һаань, үрдилдэжэ саб шүүрэн абадаг юм.

Таалсаалга. Хэдышье хүн наадажа болохо. Хүн бүхэн адли тоотой шагайнуудые бэе бэедээ абаад, тэрээн сооһоо хэдыхэн шагай бусадтаа харуулангүй, нюусаар адхажа, урдаа баряад байха. Тиигээд бултанай баряад байһан шагайнууд хамтадаа хэдыб гэжэ наадагшад тус тустаа таажа хэлэхэ: нэгэниинь таба гэхэ, хоёрдохинь — долоо, гурбадахинь — арба гэхэ мэтээр. Бултадаа хэлэһэн хойноо бариһан шагайнуудаа эли болгожо харуулаад, хамтынь тоо абаха. Хэниинь таажа хэлэһэн байнаб, тэрэнь тэдэ шагайнуудаа бултынь абаха. Тиигээд бултаараа дахин бариха юм. Хэрбээ хэнииньшье таагаагүй һаань, дахин барихад.

Мори урилдаалга. Хоёр лэ хүн наадаха. Арбан шагай хойно хойноһоонь һубарюулаад табиха юм. Һубарюулан табиһан шагайнуудһаа гадна нэгэ-нэгэ шагайгаа морин болгожо, һубарюулһан шагайнуудайнгаа түрүүшын шагайн хоёр хажууда зэргэлүүлэн табиха. Тиигээд гурбан шагай абажа хаяха. Тэдээн соонь морин буугаа һаань, хаяһан хүн өөрынгөө мориие нэгэ алхуулжа, урдахи шагайн хажууда табиха. Хэрбээ хоёр морин буугаа һаань, гурбадахи шагайн хажууда, гурбуулаа буушоо һаань, дүрбэдэхи шагайн хажууда табиха ёһотой. Хоёрдохи хүниинь хаяхадаа, баһа тиигэжэ гүйлгэхэ юм. Хэды дахин хаяад байхадань, мориниинь арбан шагайгаа ходо гараха бшуу. Хэнэй морин түрүүлжэ гаранаб, тэрэнь булиһан болохо юм.

Шагай няһалалга. Хоёр, гурбан, дүрбэншье хүн наадахадаа, тоогоороо тэгшэ 20-30 шагайнуудые шэрдэг дээрэ тараан хаяха. Тэдэнь хонхо, бүхэ, морин, үхэр гэхэ мэтээр унаха. Тиихэдэнь наадагшадай нэгэн няһалжа, бүхые бүхөөр, хонхые хонхоор, мориие морёор, үхэрые үхэрөөр тудаха ёһотой. Няһалһан шагайнь зуураа ондоо шагайе дайраа һаань, тэрэ хүн няһалхаяа болижо, ондоо хүниинь няһалха юм. Тудагдаһан шагайньшье ондоо шагай дайраха ёһогүй. Хэрбээ няһалһан шагайнь оншологдоһон шагайгаа тудаа һаань, тэдэнэйнгээ али нэгые абаха. Адли шагайнуудай дууһатар саашань няһалха. Үлэһэн шагайень удаадахи хүниинь няһалха юм. Шагайнгаа дууһахада, үсөөн шагай абагша хүнэй шагайн тоогоор дахин хаяжа няһалха. Тиигэһээр нэгэнэйнь шагай дууһана ааб даа.

Заримдаа харбаад, хамараа, амаа бариха гэһэн хэлсээтэйгээр наададаг юм: няһаламсаараа хамараа баряад, тудаһан шагайгаа абаха мүртөө амаа бариха ёһотой. Хэрбээ энэ хэлсээгээ дүүргээгүй һаа, алдаһан боложо, саашань няһалха эрхэеэ алдаха юм. Теэд наадагшад хамар, амаа барихаа мартаад, шагайгаа абадаг. Тиихэдэнь энеэдэн, шууяан бологшо һэн.

Хонгордоолго. Хоёр-гурбан хүн энэ наадаар наададаг юм. Шагайгаа баһал хубаагаа ааб даа. Хоёр талаһаа адли тоотой шагай абажа ниилүүлээд, нэгэниинь тэрэнээ 15-20 сантиметр тухай дээшэнь хаяад, доошоо унахадань, альганайнгаа арые тодоод үгэхэ юм. Тиигээд гар дээрээ тогтоһон шагайе баһа дээшэнь хаяжа, альган дээрээ тодоод абаха. Тиигэжэ абаһан шагайнь абтаһан болохо юм. Зарим зон хоёрдохиёо дээшэнь хаяхадаа, альгаа тододоггүй, хиидэ ябаһан шагайгаа дээрэһээнь уруу альгаараа сабшаад абадаг һэн. Хайшаншье гэжэ абаа һаа, хэлсээгээрээ болохо юм. Түрүүшын хүнэй болихолоор, хоёрдохи хүниинь наадаха дүримтэй.

Һүүлдэ шагайгаа тоолоходонь, нэгэниинь олые, нүгөөдэнь үсөөниие абаһан байха. Үсөөн шагайн тоогоор дахин хаяжа наадаһаар, нэгэнэйнь шагай дууһажа, хонжогдоһондо тоологдодог юм.

Дүрбэн бэрхэ. Энэ наадаар хоёр гү, али олон хүн наадажа болохо. Дүрбэн лэ шагайгаар наададаг юм. Тэдэнээ ээлжээгээр шэрдэг дээрэ хаяхадань, нэгэниинь бүхэ, хоёрдохинь хонхо, гурбадахинь морин, дүрбэдэхинь үхэр буугаа һаа, дүрбэн бэрхэ бууба гээшэ. Иигэжэ буулгаһан хүн дахин хаяжал байха юм. Теэд дүрбэн ондоогоор бууха гээшэнь ехэл хомор байдаг. Тиимэ ушарһаа энэ наадан дүрбэн бэрхэ гэжэ нэрэтэй юм. Дүрбэн бэрхые хаяха шадабаритай бэрхэ хүн байдаггүй, гансал мухар талаангай хэрэг һэн.

Хэлсээнэйнгээ ёһоор дүрбэн бэрхые буулгаһан хүн нүгөөдынгөө сохые няһалдаг байгаа. Буулгаха бүреэ нэгэ, хоёр, гурбашье няһалхаар наададаг юм. Нэгэ хүндэнь ходо буугаад, нүгөөдэдэнь яашье буужа үгэнгүй байжа болохо. Тиихэдэнь «талаангүй» хүн сохынгоо обойтор няһалуулха ушарнууд байгша һэн.

Заал һаа няһалалсахаар бэшэ, тоотой шагай шүүлсэхээршье хэлсэжэ болохо байгаа. Наһа хүсэһэн зарим холшор хүбүүд мүнгэндэшье наададаг һэн.

Хоёр лама, хорин шүдхэр. Хоёр хүн энэ наадаар наадагша һэн, зүгөөр гурбан, дүрбэншье хүн болоо һаа хамаагүй. Хорин шагайнуудые бүхөөрнь өөдэнь, бэе бэедэнь тулгуулаад, түхэреэлүүлэн табиха. Эдэнь шүдхэрнүүд. Түхэреэнээ нэгэ хажуудаа, шүдхэрнүүдэй дунда хабшуулаад, хоёр шагай морин болгон бодхожо табиха. Эдэ хоёр лама. Хамтадаа 22 шагай. Наадагшад али нэгэн шагайһаа тэрэ 22 шагайгаа тооложо эхилхэдээ, нэгэ, хоёр гээд, хургаараа долоо тоодо тудаһан шагайгаа түлхижэ гаргажархиха. Тиигээд саашань нэгэн, хоёр гээд дахин тоолохо. Тиигэ тиигэһээр долоо гэһэн тоонь ошожо, хоёр ламын нэгэндэ тудашоо һаань, тоолохоёо болижо, гаргаһан шагайнуудаа һөөргэнь, байрадань табяад, тоолохоёо болихо. Тиихэдэнь удаадахи хүниинь тоолохо юм. Зүб газарһаа эхилжэ тоолоо һаань, хоёр ламые нэгэшье дайрангүй, хорин шагайнуудаа бултыень гаргаха юм. Тиигэжэ шадаһан хүн илаһан болодог. Иимэ хадань эхилжэ тоолохо шагайгаа оложо шадаха хэрэгтэй байгаа.

Мэлхэй. Хоёр, гурбан хүн энэ наадаар наадантуу һэн. Олоншье хүн наадажа болохо аад, ехэ унжагай болодог юм. Гансал үхибүүд энэ наадаар наададаг бэлэй.

78 шагайгаар мэлхэйн дүрсэ хэхэ. Тэрэнь иимэнүүд хубитай юм. 6-6 шагайгаар үе хэһэн нюргатай, 3 шагай һубарюулжа табиһан толгойтой, 4-4 шагайгаар хэһэн 4 шэлбэтэй, шэлбэ бүриин үзүүртэ 5-5 шагайгаар хэһэн хургатай, нюрганайнь хоёр хажууда гү, али дээрэнь табиһан 2 бөөрэтэй, нэгэ һүүлтэй байгаа юм.

Наадагшадай нэгэниинь 6 шагай гартаа абаад, тэдэнээ хаяхадань, шагайнуудынь элдэб байдалаар буугаа ааб даа. Тэдээн сооһоо бүхэнүүдэйнь тоогоор мэлхэйнгээ али нэгэ хубиие абаха юм. Жэшээнь, 6 бүхэ буугаа һаань, нюрганай нэгэ үеые, 2 буугаа һаань, нэгэ шэлбэ, 2 буугаа һаань, бөөрэ гэхэ мэтээр. Хаяһан хүн хаяжал байха. Тиигэһээр байтарнь мэлхэйнь бэедэ үгы болошоһон али нэгэ хубидахи шагайн тоогоор бүхэнүүд буушаха юм. Жэшээнь, 2 бүхын буухада, 2 бөөрыень абаад, дахин хаяхадань, 2 бүхын буугаа һаань, 2 бөөрэеэ һөөргэнь табяад, хаяхаяа болижо, удаадахи хүниинь хаяха юм.

Мэлхэйн бэедэхи шагайн дууһахада, наадан дүүрэхэ. Абаһан шагайгаа тоолоходонь, хэнэйхинь олон байнаб, тэрэнь шүүһэн болохо юм.

Мэлхэйнгээ бэеын хубинуудые һөөргэнь табижа наададаг тула ехэ унжагай, удаан болодог наадан һэн.

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Табаршаалга. Энэ наадан Ага тосхонһоо дээшэнхи нютагуудта, илангаяа Урда-Ага шадар дэлгэрэнги байгаа. Ехэнхидээ үхибүүд наададаг бэлэй.

Табан шагай газарта хаяад, нэгыень абажа дээшэнь шэдэхэ. Тэрэнэйнгээ хиидэ ябаха зуура газарта байгааша 4 шагайнуудаа нэгэ нэгээр шүүрэжэ абаха. Тиигээд дүрбүүлынь дахин хаяжа, хоёр хоёроор шүүрэжэ абаха. Баһа хаяад, дүрбэнэйнгөө гурбыень нэгэн доро, үлэгшэ шагайгаа гансаарынь абаха. Тиигээд дүрбүүлыень шүүрэхэ. Тэрэнэй һүүлээр баһа хаяжа шүүрэхэдээ, нэгэ нэгээр абаха, зүгөөр шагайгаа баряад, дээшэнь шэдэһэн шагайнгаа буухаһаа урда гараа дэбдиһэн шэрдэг дэгүүр хэды дахин годи-бэди (долгитуулан) хүдэлгэхэ юм. Энэнь сахилгаан гэжэ нэрэтэй. Тиигээд нэгэ нэгээр шүүрэхэдээ, дээшэнь шэдэһэн шагайнгаа буутар гараараа хоёр-гурба дахин дэбдиһэн шэрдэг тоншоод абаха. Энэнь тэнгэриин дуун гэжэ нэрэтэй. Тэрэнэй хойно иимэнүүд шүүрэлгэ байгаа. Нэгэ шагай шүүрэхэ, тиигээд хоёр шагай дээшэнь шэдээд, мүн нэгэ шагай абаха. Гурбан шагайгаа дээшэнь шэдээд, үлэһэн ганса шагайгаа абаха. Иигэжэ абахадаа шэрдэг дээрэхи шагайгаа хоёр гараараа абаха юм. Энэ шүүрэлгэ бороо гэжэ нэрэтэй. Тиигээд шагайнуудаа табуулайень дээшэнь хаяжа, хоёр гарайнгаа ара дээрэ тогтоохо. Тэдэнь булташье тогтожо, зариманиинь унажашье болохо. Булта тогтоогүй һаань, тэдэнээ унагаангүйгөөр гараа аалихан доошолуулжа, шэрдэг дээрэ хэбтэһэн шагайгаа һабардажа абаха. Энэнь бороо тогтоохо гэжэ нэрэтэй. Тиигээд шагайнуудаа бултынь дээшэнь хаяжа, альгаяа өөдэнь харуулаад тодожо абаха. Тэрээнэй һүүлээр очко абалган гэжэ байгаа. Табан шагайгаа бултынь дээшэнь хаяжа, хоёр гарайнгаа ара дээрэ тогтоогоод, тэрэ шэгээрнь баһа дээшэнь хаяжа, альгаараа тодон абаха ёһотой. Энээнэй һүүлээр хониёо хаалган эхилжэ, зүүн гараа буруу харуулан хажуулдюулжа баряад, эрхы долёобор хоёроороо дэбдиһэн шэрдэг хадхажа үүдэ хээд, тэрэ (зүүн) гарайнгаа сарбуу доогуур баруун гараа хэжэ, шагайнуудаа хурган дээгүүрээ һөөргэнь хаяха юм. Тиигээд зүүн гараа хүдэлгэнгүй байжа, баруун гараараа нэгэ шагай абаад дээшэнь хаяха. Тиихэдээ тэрэнэйнгээ хиидэ ябахада, шагайнуудаа нэгэ нэгээр түлхижэ, долёобор эрхы хоёройнгоо хоорондуур оруулжа, саада тээнь гаргаха. Хэлсээнэйнгээ ёһоор нэгэ, хоёршье, гурба, дүрбэшье түлхижэ болохо юм. Бултыень гаргахадаа, долёобороо эрхы тээшээ шэрдэг дээгүүр шэрэжэ, зурлаа гарган абаха. Тиигээд байхадаа, 4 шагайгаа нэгэн доро шүүрэжэ абаха ёһотой.

Хумпараа. Энэ наадаар наһаяа хүсэһэн хүбүүд наададаг һэн. Хоёр, гурбан, дүрбэн хүн наададаг юм. Гурбан шагай абажа, ээлжээгээр шэрдэг дээрэ хаяха. Тэдэнь гурбуулаа бүхэ буугаа һаань, хумпараа буугаа гэжэ тоологдожо, хаяһан хүн шүүһэн болохо байгаа. Хэрбээ нэгэниинь, хоёрынь бүхэ буугаа һаа, хумпараань буугаагүй гээшэ. Саахар, конфетэ, мүнгэндэшье наададаг һэн. Жэшээнь, хумпараагай бууха бүриин табан мүнгэн гэжэ хэлсээ баталдаг байгаа. Хонжоо наада хэгшэд мүнгэеэ ехэ ехээр табижа, карта наадагшадһаа өөрэгүйгөөр мүнгөө алдагша һэн. Шагай хаялгые шудалһан шуран хүнүүд шагайнгаа унажа ябахада, тэрэнээ бүхэ болгон табижархидаг бэлэй. Тэрээн дээрэһээ арсалдаан, хэрүүлшье болодог байгаа. Тиимэ шагайнуудаа модон аяга соо хээд, амһарынь уруунь харуулаад, гэнтэ табидаг ёһо байгаа юм. Хүнүүдэй зөөриеэ алдалсадаг хонжоо наадан хадань, энээндэ хүгшэд, үбгэд дурагүй агша бэлэй. Хүүгэд шагай хонжолсохоор наададаг һэн.

Шагай шүүрэлгэ. Хэдышье хүн энэ наадаар наадажа болохо юм. Хоёр-гурбан хүн һаа, тус тустаа, ами амяа хараад наададаг, олон хүн һаа, бэеэ хубаарилжа, хоёр-гурбан можо (анги) болодог һэн.

Шала дээрэ шэрдэг дэбдеэд, тэрэнээ тойрожо, ондо ондоо можынхид һэлгэлдээд һууха юм. Шагайнуудаа можо бүриин адли тоотойгоор, жэшээнь, можын табин шагайнуудые хубаажа абаад, хүн бүхэн хэды хэды шагай шэрдэг дээрэ хамталан хаяхаяа хэлсэдэг һэн. Хүн бүхэнэй энэ хубиие үридхы, саанань өөһэдтэнь үлэһэн хубииень нөөсэ гэжэ нэрлэдэг юм. Шагайнуудаа шэрдэг дээрээ хаяад байхадаа, тэдэнэйнгээ хажууда хүрэжэ, заһажа огто болохогүй. Тиигээд али можонь эхилжэ шүүрэхын тула хумпараа хаядаг юм. Хэндэнь олон бүхэ буунаб, тэрэнь түрүүлжэ шүүрэхэ эрхэ олодог. Эхилхэдээ, наранай гараха зүгтэнь һууһан хүн шүүрэхэ ёһотой. Тиигээд тэрэнэй удаа зүүн гар тээнь һууһан хүн, тиигээд сааша саашаа нара зүб тойрон һуугшад шүүрэхэ гуримтай юм.

Хүн бүхэн гартаа нэгэ нэгэ томо шагайтай байха, тэрэнь шүүрэгшэн гэжэ нэрэтэй. Тэрэнь хүндэ байбал һайн юм. Зарим зон хүндэ болгохын тула шүүрэгшэнээ нүхэлөөд, досоонь туулга шудхадаг һэн. Шүүрэгшэнээ сэхэ дээшэнь хаяад, тэрэнэйнгээ һөөргөө буухые үрдижэ, шэрдэг дээрэхи шагайһаа шадалайнгаа зэргээр һабардажа абаад, шагайгаа адхаһан гараа дээшэнь харуулан, шүүрэгшэнээ тодожо абадаг юм. Хэрбээ гартахи шагайгаа-шүүрэгшэнээ унагаагаагүй һаа, абаһанда тоологдохо. Тиигээд тэрэ шагайгаа үбэр дээрээ гү, али хормой дороо хадагалдаг бэлэй. Нэгэшье шагай унагаагаа һаа, шүүрэгшэниинь тун харижа унашоо һаань, али шагайгаа хамаха зуураа амяараа байһан шагайда хүрэжэрхёо һаа, алдаһанда тоологдожо, шагайгаа һөөргэнь хаяха ёһотой. Шүүрэгшэдэй иигэжэ аба абаһаар байтарнь, шэрдэг дээрэхи шагайн дууһахада, можонууд ами аминдаа абаһан шагайгаа тоолохо. Тиихэдээ нэгэ можынхидынь хаяһан үридхыһөө олые абаһан, нүгөөдэнь үсөөниие абаһан байха юм. Олые абагшань үлүү гараһан шагайгаа нөөсэдөө хэжэ, үридхыгөө дахин хаяха, дутууе абагшань нөөсэһөө абажа, үридхыгөө хүсөөгөөд хаяха ёһотой болохо. Тиигэ тиигэһээр нэгэ можынь шагайнууд бүри үсөөрхэдөө, үридхыгөө хүсэхэеэ болижо, тэдэнэй шагайн тоогоор нүгөөдүүлынь хаяха. Тиигээд лэ хоёрдохи можонь шагайгүй боложо, хонжогдохо юм.

Багсаалаад, тараагаад шүүрэхэ гэһэн хоёр ондоо шүүрэлгэ байдаг. Багсаалаад шүүрэхэдээ, шүүрэгшэнээ дээшэнь хаяад, обоолоотой шагайһаа өөрынгөө шадалые хараадуулан, хэдэн шагай таһалжа, урдаа асараад, хооһон гараа тодожо, шүүрэгшэнээ абаха. Тиигээд тэрэнээ дахин дээшэнь хаяжа, таһалһан шагайнуудаа һабардан абаха. Багтаамгай, томо гартай хүн багсаалхадаа бэрхэ байдаг һэн. Тараагаад шүүрэхэдээ, шагайнуудаа шэрдэг дээгүүрээ тараагаад хаяжархиха. Тиихэдэнь шагайнууд хоорондоо забһартайгааршье, бэе бэедээ няалдаадшье, нэгэ зариманиинь хэдыгээрээ обоороодшье унашаха. Иимэ шагайнуудые шүүрэхэдээ, шагайгаа харангүй, гарынь таамагаар хүдэлжэ, хажуугаархи шагайнуудыень хүндэнгүй абаха ёһотой. Тэрээнһээ гадна багсаалһанда адли түрүүн суглуулжархёод, хоёрдохиёо шүүрэжэ абаха бэшэ, харин шүүрэгшэнэйнгээ хиидэ ябахада, үрдижэ шагайгаа суглуулаад, шүүрэгшэнээ тодожо абаха юм. Иигэжэ абаха гээшэ нилээд бэрхэтэй һэн. Нугархай хургатай хүнүүд шагай шүүрэлгэдэ илантуу байгаа. Шагайнгаа үсөөн болоод байхада, нүгөө можынхидынь заримдаа зорюута шойнжон, тэбхэр, түхэреэн, хэтэрхэдээ тэнгэридэхи долоон мүшэдэйшье маягтайгаар, элдэб дүрсэтэйгөөр табижа үгэдэг һэн.

Шагай харбалга. Наһаяа хүсэһэн хүбүүд, дүшөөдтэйшье хүнүүд шагай харбажа наададаг һэн. Хоёр можо болоод, тус тустаа адли тоотой шагай абаха. Тэрээн сооһоо таба табан гү, али арба арбан шагайнуудые абажа, тэдэнээ тэбхэрхэн хабтагай дээрэ бэе бэедэнь хашажа һубарюулаад, зурытар үрихэ. Тиигээд тэдээнһээ хоёр-гурбан метр зайтай газарта һуугаад харбаха. Харбалгын тусхай зэбсэг болодог яһаар гү, али эбэрээр хэһэн, утаашаа хорёод тухай сантиметр, үргэниинь нэгэ сантиметр тухай жорхо, канцелярска шугамай маягтай утаашаа 40-50 сантиметр, үргэниинь 4-5 сантиметр, нэгэ хажуудаа ута уруугаа тобойгоод тараһан хамартай хабтагархан харбуул байгаа юм. Эдэнээ баряад, үрөөһэн хүлөө урагшань жиижэ, шала дээрэ һуугаад, харбуулайнгаа нэгэ үзүүрые хүлэйнгөө үзүүр дээрэ, нүгөө үзүүрынь үбэр дээрээ табяад, дээрэнь жорхоёо табяад, шагай тээшэ тэрэнээ шэглүүлэн, дунда хургаараа няһалха юм. Жорхонь ошожо, үреэтэй шагайнуудые унагааха ёһотой. Унаһан шагайнуудые тудаһан хүнэй абахада, үлэһэн шагайнуудые дахин үригдэхэ юм. Тиигээд удаадахи хүниинь харбаха ёһотой. Үреэтэй шагайнгаа дууһахада, абаһан шагайнуудаа тоолоод үзэхэдэнь, хоёр можын нэгэниинь үридхыһөө олые, нүгөөдэнь үсөөниие абаһан байха. Үсөөниие абагшадынь өөһэдынгөө нөөсэһөө нэмэжэ, үридхыгөө хүсөөгөөд табиха ёһотой.

Хэдэн дахин иигэжэ харбаад байхадаа, нэгэ можынь шагай дууһажа хонжогдохо.

Харбахадаа мэргэн, мэргэн бэшэ хүнүүд байдаг юм. Мэргэн хүн үреэтэй байһан шагайнуудые нэгэ жорхоороо хуу сохижорхидог һэн.

Лодон ЛИНХОВОИН