НЭРЬЕЛГЭ

Наадашан хоёр бүлэг боложо хубаараад, хүн бүхэн хоёр хажуудаа байһан хүнүүдэй ара нюргаарнь гараа һарбайн, бултааран үлхэлдэдэг юм. Тиигээд хоёр тээшээ бэеэрээ найган байжа, бадаг бадагаар ээлжэлэн иимэ дуу дуулаха:


Алтан шаргал нараниинь

Агуулые тойроно.

Сэнгэлэнгиин нараниинь

Сэмбир агуулые тойроно.


Тэрэнгиин оройгоор жэргэнхэй

Тэхэрихэ шубуун хөөрхэй.

Тэдэнэй дунда найганхай

Манай абгайнар хөөрхэй.


Боролжын оройгоор жэргэнхэй

Бусаха шубуун хөөрхэй.

Бултанай дундуур найганхай

Манай ахайнар хөөрхэй.


Хайлааһанай оройгоор жэргэнхэй

Хариха шубуун хөөрхэй.

Хамагай дундуур найганхай

Манай абгайнар хөөрхэй.


Бүйлөөһэнэй оройгоор жэргэнхэй

Бүгэдэл шубуун хөөрхэй.

Бүгэдын дундуур найганхай

Манай ахайнар хөөрхэй.


Нарһан модон налхистай,

Нариихан тайга хэрмэстэй.

Н-ахайл тэрээни агнажа,

Н-албаяал тэрээгээр түлөөрэй.


Шэнэһэн модон шэлбэстэй,

Шэрэнги тайга хэрмэстэй.

Ахайл тэрээни агнажа,

Албаяал тэрээгээр түлөөрэй.


Хуһан модон холтостой,

Худариин тайга хэрмэстэй.

Хуряахайл тэрээни агнажа,

Хубияал тэрээгээр түлөөрэй.


Шэнэһэн модоной орой дээхэнүүр,

Сэлмэгхэн тэнгэриин оёор доохонуур,

             Нэрьеэ, нэрьеэ, нэрьеэ бэри һөөг,

             Ай һөөг нэрьеэ, нэрьеэ, нэрьеэ бэри,


Нарһан модоной орой дээхэнүүр,

Нарата тэнгэриин оёор доохонуур,

             Нэрьеэ, нэрьеэ, нэрьеэ бэри һөөг,

             Ай һөөг нэрьеэ, нэрьеэ, нэрьеэ бэри.


Хуһан модоной орой дээхэнүүр,

Хурмаста тэнгэриин оёор доохонуур,

             Нэрьеэ, нэрьеэ, нэрьеэ бэри һөөг,

             Ай һөөг нэрьеэ, нэрьеэ, нэрьеэ бэри.


Уляаһан модоной орой дээхэнүүр,

Уняарта тэнгэриин оёор доохонуур,

             Нэрьеэ, нэрьеэ, нэрьеэ бэри һөөг,

             Ай һөөг нэрьеэ, нэрьеэ, нэрьеэ бэри.



Минии мэдэхэдэ, залуушуулай һүниин нааданда гансал дуу дуулалдадаг байгаа юм. Эдээн тухай дээрэ хэлэгдэбэ. Залуушуул ехэл дууладаг гээшэ һэн ха. 13-14 наһанһаа хойшо нааданда ябадаг болоходоо, элдэб дуунуудай үгэнүүдые сээжэлдээд, дууша хүнүүдтэ аянгынь заалгадаг һэн. Мориёо унажархёод, хэрэгээр иишэ тиишээ гансааран ошоходоо, дуу дуулажа, саг үнгэргэдэг һэн. Иигэжэ ябахадаа, дуу зохёодогшье хүнүүд яһалал олон байгаа юм.

1917 онһоо хойшо шэнэ нааданууд бии боложо эхилээ һэн. Нэн түрүүн ёохор тухай хэлэлтэй. Агын буряадууд ёохор гэжэ шэхэ амандаашье дуулаагүй байһан юм. Теэд 1917 оной зун Ага тосхондо бүхы Буряадай багшанарай курс нээгдэжэ, Байгал далайн хойто бэеын аймагуудһаа ерэһэн багшанар ёохордожо наададаг байгаа һэн. Тиихэдэнь Агын залуушуул ёохортонь оролсожо наадалсаа һааб даа. Тиигэжэ түрүүшынхиеэ ёохортой танилсаад байтарнь, 1917 оной намар Агын дунда һургуулида багшалхаяа Елена Николаевна Трубачеева гэжэ залуухан басаган Боохонһоо ошоод, нэгэ жэл байха зуураа һургуулиин шабинарта ёохор наада заажа үгэһэн байна. 1918 ондо мүн Антонина Павловна Чайванова гэжэ баһа залуу багша ерэжэ, хэдэн жэл хүдэлхэ зуураа залуушуулые ёохордожо һургаа һэн. Тэрээнһээ хойшо Ага нютагта хаанашье ябаа һаа, залуушуул ёохордожо наададаг болоо бэлэй.

1918-20-ёод онуудаар Агада багшанарые бэлэдхэлгын курсада һуража байһан залуушуул наадамнай ехэ һонигүй гээшэ ха, наадагшад хүдэлэнгүй һуугаад лэ дуулалдахаһаа бэшэ юумэ үгы байна, хайшан гэбэл һэргүү болохоб гэжэ, шэнэ формонуудые олохо оролдолго хэжэ, элдэбээр туршаад үзөө һэн. Эгээ һүүлдэ нэгэ иимэ формо дээрэ тогтожо, «Хатархадаа хаядалтай...» гэһэн дуу дуулажа наадаха шэнэ наада зохёогоо бэлэй. Энэ наадаар наадаһан хүнүүд хоёр анги боложо, зэлэ татан урда урдаһаа хараад, хоорондоо хэды метр зайтай зогсохо юм. Тиигээд нэгэ бүлэгынь «Хатархадаа хаядалтай хазаар дарамаар морин юм» гэжэ дуулалдан, нүгөө бүлэгэйнгөө урдаһаа туласа ошоод, гэдэргээ сухариха. Тиихэдэнь нүгөө бүлэгынь тэдээндээ туласа баһал ошоходоо, тэрэ дуунайнь үргэлжэлые «Ханилаад ябахада илдамхан харгы заамаар нүхэр юм» гэжэ дуулалдаха. Энэ мэтээр оло дахин урда урдаһаа ябалсаха зуураа морин нүхэр хоёр тухай шэнэ шэнээр толгой холбуулан, дуу зохёожо дуулалдадаг һэн. Түрүүшын 2-3 купледынь үнинэй байһан дуун, саашанхиинь наадагшад тэрэ дороо зохёогоод дуулаха ёһотой байгаа бшуу. Нэгэ бүлэгынь ээлжээнэйнгээ ерэхэдэ, дуу зохёожо шадаагүй һаа, булигдаһанда тоологдодог байгаа. Энэ наадан хожомынь бүхы Ага нютагта болоод бэшэ бэшэ аймагуудааршье таран дэлгэрээ һэн.


Лодон ЛИНХОВОИН


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>