УРГАМАЛАЙ БОЛОН АМИТАНАЙ АЙМАГ АРШАЛАЛГА

Һүүлэй жэлнүүдтэ ан арьяатад, элдэб шубууд ган гасуурһаа, гал түймэртэ ба ангуушадта хюдагдажа, үри үндэһөө таһалхаһаа гадна, энэ аюулнуудһаа тэрьедэн зугадажа, ондоо тээшээ ябашадаг болонхой. Шадабари багатай ангуушад ангуудые гэмтээдэг, добёодог болоо.

Зунай сагта гүрөөһэндэ, шандаганда, бусад ангуудта урьха табижа, үри таһартар бариха гээшэ ехэ хорюултай үзэгдэл бшуу. 1929-30 онуудта ангай арһа, мяханай бэлэдхэл ехээр хэгдээд, ан гүрөөл үсөөржэ, хойшоо үдэжэ шадаагүй.

Уһанай шубуудшье алагдан үсөөрөө, тэдэнэй дүтэ табихаяа болиходонь, буудажа добёохо ушар олошорно. Агнагдадаггүй шубуудшье ямар нэгэ ушарһаа үсөөрһэн байдаг. Жэшээлхэдэ, алаг шаазгайн, алаг туунуудайшье тон үсөөн болоһониинь элитэ.

Ан гүрөөл, шубууд ба загаһан мэтын ашагта амитадые тусхай тогтоогдомол болзорто бариха,тэдэниие хамгаалха гээшэ гүрэн доторхи бүхы зоной шухала хэрэг болоно гэжэ 1960 ондо РСФСР-эй Верховно Соведэй гурбадахи сесси дээрэ баталагдаһан, РСФСР доторхи байгаалиие хамгаалха хуули дотор хэлэгдэнэ. Хойшо хойшодоо хүн бүхэн байгаалиин баялигые арьбадхаха уялгатай.

Нуурнуудай ба гол горходой загаһан үсөөрөө, тэндэ мал хороор угаадаг болохоһоо хойшо иимэ ушар үзэгдэнэ гэлсэдэг. Нээрээшье колхоз, совхозууд урадхал уһанай ба нуурай эрье шадар малаа хороор угаадаг байгаа, тиигээд хорын шүүһэн уһанда орожо, Байгал хүрэтэр ошоод, загаһанай үдэхэ ябадалда ехэ һаад ушаруулна. Мал угаадаг нүхэнүүдые уһанай эрьеһээ холо, тусхай газарта хэдэг болохо шухала гэжэ һанагдана.

Энээнһээ гадна, һүүлэй жэлнүүдтэ модо бэлэдхэл ехэ боложо, модоёо гол горхонуудаар урадхуулжа захалаа һаань, Үдэ, Баргажан, Итанца гэхэ мэтэ голнуудаар загаһад үдэхэеэ болихо бшуу даа. Мүн Улаан-Үдэдэ фабрика, заводуудшье Сэлэнгэ, Үдэ голнуудта хүсэд сэбэрлэгдээгүй муухай уһаяа табидаг лэ байна. Эдэ бүхы таарамжагүй юумэнүүдые огтолон хорихо хэмжээнүүд абтадагшье һаа, үшөөл һулаар ябуулагдана гэхээр баримтанууд үсөөн бэшэ дуулдадаг. Урдань хото газарай зон ой тайгада ябадаг заншалгүй, ябахань хорюултай байһан. Хүдөө зоной хамтын ажалтай болохоһоо хойшо гэхэ гү, али 1930 он багһаа хотын хүн зоной ой тайгада ябахань хорюулгүй, зунай сагта олоороо шугы шэбэртэ, ой тайгын гоё һайхан, арюун тунгалаг агаарта сэнгэдэг, амардаг, халяар (черемша), жэмэс түүдэг болоһон юм.

Июль һарын һүүлһээ нэрһэн эдеэшэдэг, тэрээнһээ хойшоо ондоо олон түрэлэй жэмэсүүд һубарижа болбосордог, тэдэниие хүн зон олоороо түүдэг. Намарай сагта хушын һамар бэлэдхэгдэдэг. Ангуушад, һургуулиин хүүгэд, дунда, дээдэ һургуулинуудай оюутад ой тайгаар, үндэр хадануудаар олоороо аяншалдаг болонхой. Илангаяа хото газарай хүнүүдтэ иимэ аяншалгануудай ехэ удха шанартай байһаниинь элитэ. Гэхэ зуура зарим хүнүүд ой тайгаар ябахадаа галай аюул һэргылдэггүй, дайралдаһан лэ газартаа түүдэг табидаг, тэрэнээ хүсэд унтараангүй орхидог ушар бии. Энэ асуудалаар тусхай ном һударшье хомор, лекци хөөрэлдөөншье болодоггүй шахуу. Гансал ой модо хамгаалагшад ойн захаар, замай бэлшэрээр: «Эрхэтэд! Ой модо галһаа хамгаалагты!» гэжэ томо хабтагай дээрэ бэшээд, модондо үлгэһэн байдаг.

Үбһэ ногоогүй, нойтон гү, али сэбэр элһэтэй, шоройтой газарта гал түлеэд, уһа адхажа унтарааһанай һүүлдэ элһэ шоройгоор булаха, удаань бүдэй үртэһэн, саарһан гэхэ мэтые гуламта соо булажа тэмдэг хэдэг гурим бии байһан. Мүнөө үеын зарим хүнүүд гурим журам мэдэдэггүй, сахидаггүй, ойдо хоноходоо бүхэли унуули, томо орбон түгсүүл даахысаа суглуулжа, ехэ гэгшын түүдэг табяад, үглөөгүүр тэрэ шэгээрнь орхёод ябашаһан ушар дайралдадаг.

Модоной, бусад ургамалнуудай үмхи үлэгдэлнүүдэй сугларһан, илангаяа хуша, жодоо модотой газарнуудта зузаан хүлэр (торф) болоһон байдаг. Иимэ газарта булажа унтарааһан гуламта доошоо ууяһаар, хэды хоног үнгэрһэн хойно түймэр боложо эхилһэн ушар байха. Ехэнхидээ хасуури, хуша, жодоо мододой узуурай хүбхэн, элдэб набша ба унаһан мододһоо бүрилдэжэ, хоёр-гурбан метр зузаан хүлэр тогтодог. Дээрэһээнь харахада нойтон хара шорой шэнги аад, гал түлихэдэ түргэн хатажа, доошоо дүрэжэ эхилдэг, утаа уняаршье гараһаниинь мэдэгдэхэгүй, тиигэһээр түймэр болодог. Иимэ газар ехэнхидээ үбэл түлиһэн галһаа эхилээд, хэдэн жэлдэ ууяжа байдаг. Саһа, бороодо унтардаггүй, абаһаар ехэ түймэршье болонгүй, газар дороо унитажа байдаг. Дээрэнь ургаһан модон үндэһэгүй боложо унаад, доронь архагар томо шулуун үлөөд, тэрэнэй забһараар уһан тогтоһон гү, али шолшогонон урдажашье байдаг.

Гал түймэрэй аюул хүнэй гэнэн, оһол ябадалһаа болодог, ехэнхидээ тамхинай гал, галтай зуруул хаяһанһаа шалтагаалдаг, баһа гал гуламтаһаа болодог гэжэ хэлэгдээ һэн. Тиихэдэ байгаалиин ушаралһаа галай дэбжэхэ ушар гэжэ, үсөөхэншье һаа, байдаг. Нэгэтэ гурбан хүн ойдо ябажа ябатарнай заахан бороо дуһаад, тэнгэри ехээр нижэгэнэн, нэгэ хадын үбэртэхи халсан майлын захада ургажа байһан үндэр нарһанда залин буугаад, оройһоо узууртань хүрэтэр хаха шуу сохижо, үндэһыень дахан хажуу тээшээ табан метр ошожо гал болоһоной удаа түргөөр хүгжэжэ эхилээ бэлэй. Бидэнэр дүтэ байбашье, моридоо уяад ошожо унтараатарнай, арбаад соото газар дүрэжэ үрдиһэн юм. Иимэ ушар гүн ехэ ой тайгада дайралдажа магад.

Ой тайгада гал түлихэ ба унтарааха гуримуудые эдир багашуулһаа эхилээд, бүхы хүн зондо ойлгуулхын тула һониндо бэшэдэг, ном дэбтэрнүүдые гаргадаг һаа һайн байгаа. Үзэсхэлэн һайхан газарнуудые бүридхэн хамгаалха, хорюултай газарта элдэб ургамалнуудые отолхогүй, дараха гэмтээхэгүй, ан гүрөөл, шубуу шонхорнуудые хорюултай сагта алаха, уургайень һандааха ябадалнуудые хориһон манай гүрэнэй тогтоол заабаринуудые тон нягтаар бэелүүлхэ гээшэ шухалын шухала хэрэг болоно. Тэрэшэлэн эдэ заабаринууд соо гол мүрэндэ муухай, хоротой зүйлнүүдые хаяха хоригдонхой. Гуримһаа гадуур загаһа губшаха баһал шангаар хоригдоһон байна.

"Информ-Полис" һониной архивһаа гэрэл зурагууд

Галдан ЛЁНХОБОЕВ, 1966 он.