ТУСХАЙ ХАРУУҺАН ДОРО
АБТАҺАН БАЙГААЛИИН ГАЗАРНУУД

ТҮНХЭНЭЙ ҮНДЭҺЭТЭНЭЙ ПАРК

Түнхэнэй үндэһэтэнэй парк 1991 ондо байгуулагдаһан юм. Буряад Республикын баруун урда, Эрхүү мүрэнэй хоёр эрьеэр байдаг. Энэ Буряадай эгээл ехэ парк. Паркын талмай Түнхэнэй голоор, тэрээн шадарай шулуун орьёлнуудаар 1 183 700 га талмай эзэлдэг. Тэрэнэйнь 150 836 га талмайда ажахы эрхилэгдэдэг. Энэ парк байгуулһан гол зорилгонь гэбэл, ажахы эрхилэлгын заншалта болоһон гуримуудые бага болгонгүй байгаали аршалха, хамгаалха.

Түнхэнэй гол эмтэй домтой аршаан булагуудаар элбэг. Тэдээн дээгүүр байгуулагдаһан мэдээжэ амаралтын ба эмнэлгын газарнуудые нэрлэбэл Аршаан, Жэмһэг, Хонгор-Уула, Ниилэй даяанай һүмэ болон бусад.

Паркын дэбисхэр олон янзын ургамалнуудаар баян. Хоморой ба үгы болохо туйлдаа хүрэһэн ургамалнууд: маннагеттея Гуммеля, радиола розовая, пион, марьин корень, лютик саянский, облепиха крушиновская болон бусад.

Баабгай, шэлүүһэн, доргон, шоно, үнэгэн, шандаган болон бусад амитад, тиихэдэ 200 гаран түрэлэй шубууд эндэ амидардаг.

Эндэхи байгаалиие тэрэ хэбээрнь үлээхэ, болгоомжотой, бодолтойгоор ашаглаха, үндэһэн соёл хүгжөөхэ, амаралтын ба элүүржүүлгын арга нүхэсэл байгуулха – Түнхэнэй үндэһэтэнэй паркын гол зорилгонууд.

БАЙГАЛАЙ АРЫН (ЗАБАЙКАЛИИН) ҮНДЭҺЭТЭНЭЙ ПАРК

Байгалай арын үндэһэтэнэй парк РСФСР-эй Министрнүүдэй Соведэй 401 дугаарай тогтоолоор 1986 ондо тусхай харууһан доро байдаг байгаалиин газарнууд тухай ЮНЕСКО-гой эрилтэнүүдтэ тааралдуулагдан байгуулагдаа. Буряад Республикын дэбисхэр дээрэ, Байгалай зүүн эрьеэр 260 000 шахуу га газар эзэлдэг, тэрэнэй хойто хубинь Баргажанай заповеднигэй мэдэлдэ байдаг. Паркын дэбисхэр дээрэ Баргажанай шэлын үзэсхэлэн һайхан байгаалитай урда һалаанууд, Хилмэн Хушуун хахад арал, Чивыркуйска тохой ородог. Байгал дээрэхи хаб загаһанай эгээл ехэ хэбтэшэтэй хоорондоо зайтай Ушканьи гэһэн олтирогууд энэ паркын үзэсхэлэн газарнуудай нэгэн гээшэ.

Байгалай арын байгаалиин баялигуудые тэрэ хэбээрнь үлээлгэ, тэрэниие хүгжөөн ашаглалга – энэ парк байгуулалгын зорилго, тиихэдэ тэрэнэй гол зорилго гэхэдэ Ушканьи олтирогууд дээрэхи хаб загаһанай хэбтэшэнүүдые, Арангата нуур дээрэ суглардаг шубуудые хамгаалга болоно.

Паркын дэбисхэр дээрэ (Нижнее изголовье хушуун, Марково горхон) “дууладаг” элһэн бии, Хилмэн Хушуунай эрид хабсагайнуудта агы нүхэнүүд элбэг. Змеиный, Крупные болота ба Нечаевский гэһэн минеральна бодосууд элбэгтэй булагууд мэдээжэ.

Энэ паркда 291 түрэлэй амитад амидардаг, тэдэнэй 49 түрэл РФ-гэй ба РБ-гэй Улаан номуудта оруулагданхай, 3 түрэлэй уһандашье, агаарташье амидарха аргатай амитад, 3 түрэлэй мүлхидэг аймагтан бии гээд мэдээжэ. Ургамалайнь аймаг ехэ баян – тэдэнь 700 янзын болодог. Бүхы дэбисхэр дээрэ 241 түрэлэй шубууд тоологдодог. Тэдэнэй тоодо РБ-гэй ба РФ-гэй Улаан номуудта оруулагдаһан гэбэл – сапсан, хара тохорюун, бүргэд, хара аист, сагаан һүүлтэ бүргэд болон бусад.

Энэ парк аяншалагшадые түлөөһэтэй гуримаар хүлеэжэ абадаг, эндэ хэдэ хэдэн аянай зүргэнүүд бии юм.


Николай Шабаев
Буряад Республикын Үндэһэтэнэй номой һан


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>