МОДО БЭЛЭДХЭЛГЭ БА ХЭРЭГЛЭЛГЭ

Манай республикын Оронго Элхи хоёр голые үгсэжэ, 1895 онһоо модоной бэлэдхэл эхилһэн. Тэрэ сагта хэрэгтэй модоёо шэлэжэ отолдог, хажуудахи мододые гэмтээдэггүй, ургамал бүгэдые гамнадаг байһан. Энээниие хуушанай ёһодо тоолоод орхижо болохогүй. 1895 онһоо 1900 он хүрэтэр Доодо-Онгостойн барилгада, мүн 1895 онһоо түмэр харгы табижа эхилхэдэ, Дээдэ-Үдэ хотын барилгануудта, түлишэдэ хэрэгтэй мододые Оронго голые үгсэжэ 1916 он болотор бэлэдхэһэн Копалман гэгшэ модоной ашаг олзоор баяжаад, Үдэ хотын үйлсэдэ зургаан хүн тулгатай гэр барюулһан гэлсэдэг.

Подрядчик Додуу Дубдонов гэгшэ 1895 онһоо Элхи голые үгсэжэ түмэр замда хэрэглэгдэхэ барилгын модоной (нэгэ миллион шпалай модо) ехэ бэлэдхэл хүүлэхэдээ, мүнөө Улаан-Үдын Ранжуровай үйлсын 13-дахи номерто байдаг хоёр дабхар гоё гэр, дабхар амбаарнууд гэхэ мэтые өөртөө бариһан юм ха.

Тэрэ сагта модоной бэлэдхэл гансал үбэлдөө хэдэг, гэр бариха ба хашаа хорёогой модо март-апрель һарануудта бэлэдхэдэг байһан. Модоной долгоножо эхилхэһээ хойшо отолһон модон шанаргүй, түргэн үмхирхэ гэдэгынь тон зүбтэй хаш. Зуу гаран жэлэй саана баригдаһан гэрэй модоной бүхэ зандаа байхадань, зарим шэнэ гэрнүүдэй 15 жэл болонгүй үмхиржэ, мөөгэ һархяаг ургажа, дахин заһалгада ородог ушар олон. Энээнэй шалтагаан мүн лэ модые болзоргүйгөөр бэлэдхэһэнһээ болоно ёһотой.

Арад зоной үргэн хэрэглэлдэ ородог хуһа бэлэдхэхэдээ, хатуу, бүхэ байдаг сагыень тудхаажа, хабартаа хуһанай набшын булсуугай задаржа, хулганын шэхэнэй тухай набшаһатай байха үедэнь табан хоногой турша соо отолжо, хальһыень хуулан хатаадаг байһан юм. Тэрэ сагта хүн зоной ажаһуудалда хэрэгтэй тэргэ, шарга, эмээл, хомууд, буулга, дугааг болоод бэшэ олон зүйлдэ ехээр хэрэглэгдэхэ хуһые шанар һайнтай үедэнь бэлэдхэжэ абахые нютаг бүхэндэ оролдодог һэн.

1927 онһоо Сэлэнгын, Ивалгын, Хориин, Загарайн ба Байгал шадарай аймагуудай ой тайгада модоной бэлэдхэл хэхэдээ, хэрэгтэй хэрэггүйшье мододые захаһаань отолһонһоо, шэнээр ургажа байһан шэрэнгиие няза дараһанһаа, шэлбэһэ намааень сэбэрлэхэдээ, гал түймэр табиһанһаа уламжалан һүүдэрлэхэ модогүй, үтэгжэһэн хүрьһэгүй болоходоо, шэнэ мододой үрэ үндэһэлжэ шадангүй хатаад, халсан тала үлэнхэй.

Модон ургажа эхилһэнһээ хойшо 30-40 жэл соо һургаагай шэнээн болодог. Хэрэгтэй томо мододые түүжэ отолбол, залуу модод түргэн ургажа, бэеэ хүсэжэ, шииг нойто татасатай байха.

Булагуудай, горходой эхинэй модые үлдөөнгүй, һүүдэрлэхэ модогүй ялан тала болгоходо, урдажа байһан тунгалаг һайхан уһан шэргэн хатадаг, ойро шадарнь ургадаг амтан жэмэс, ургамал ногоон муудадаг.Тала газарай нуурнууд, булагуудые тойруулжа, сабшалангай хашаа баряад, хабар эртэ хаахада, үндэр ургасата үбһэ ногооной узуурта шииг нойтон баригдажа, шүүдэрэй амисхалаар анхилан, нойтон мана татажа байдаг.

"Информ-Полис" һониной гэрэл зурагууд

Г. ЛЁНХОБОЕВ