БУРЯАД ОРОНОЙ ОЙ ТУХАЙ

С. Конечныхын гэрэл зураг

Манай республикын амитанай болон ургамалай аймагууд угаа баян, элдэб янза юм. “Улаан дэбтэртэ” оруулагдаһан өөрсэ шухаг, хоморой түрэлэй ан амитад, шубууд, ургамалнууд, мододшье эндэ бии... Баргажанай булган, байгалай хаб загаһан, омоли болон бусад бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ. Байгал шадарай ургамалай аймаг зүүн зүгэй анагааха ухаае хүгжөөлгэдэ ехэ үүргэ дүүргэдэг.

Республикамнай ойн баялигуудаар туйлай ехэ юм. Эхэ байгаали элдэб түрэлэй модо маанадта бэлэглэнхэй. Буряад ороной газар дайдын табанай дүрбэн хубинь гэхэ гү, али 83 процентнь ой модоор бүрхөөгдэнхэй. Ойн жасын ниитэ талмай 27,2 миллион гектар болоно, энээнэй 20,3 миллион гектарыень ой эзэлнэ. Ойн баялигай ниитэ нөөсэ 1850 миллион кубометр юм. Ой модоной бүридэл иимэ: 65 хубинь – шэнэһэн, 21 хубинь – нарһан, 10 хубинь – сибириин хуша, хасуури, жодоо, үлөөшэ 4 хубинь – хуһан, уляаһан болон бусад түрэлэй модод. Эдэмнай гол түлэб үнэтэ шухаг шэлбүүһэтэ модод болоно. Тэдэ гол горходой, мүрэнүүдэй, нуур сөөрэмүүдэй уһа сахидаг, нэмээдэг; нара һалхинһаа газарай хүрьһэнэй нуралгые хамгаалдаг; ургамалай болон амитанай аймагуудай элдэб янза байлгые тэнсүүрилдэг, сахидаг гээшэ.

Буряад ороной дэбисхэр дээрэ шэлбүүһэтэ, набшаһата модод ургадаг. Хойто нютагуудаар үдхэн үндэр аглаг һайхан ой халюуран ногооржо байдаг. Досоонь ороходо, үндэр сэхэ шэнэһэн, нарһан, хасуури, хуша модод огторгой хадхан ургажа байһан юумэдэл үзэгдэдэг. Эдэ модоной шанха оройгоор жэгүүртэ шубууд һуугаа, хэрмэн, жэрхи болон бусад амитад харайлдаа юм гү гэһэн бодол толгойдош ороодхихо. Тиин халта зогсожо шагнаархахадаш, элдэб хорхой шумуулнуудай жиигаан, жэжэхэн шубуудай хоолой ниилүүлэн дуулалдаан, бишыхан амитадай өөр өөрын абяан шэхэнэй шэмэг таһалдуулангүй, ямар бэ даа ирагуу һайхан хүгжэм мэтээр соностодог юм.

Дээрэ дурсагдаһан мододһоо гадна, дүүб, уляангир, хайлааһан, тэрэнги, мойһон, нохойн хоншоор, үшөөһэн, шасаргана, ташаргана, арса, үхэр нюдэн, зандан, яшал, нүргэс, иргай болон бусад модо һөөгүүд манай республикын хада уулануудаар, гол горходой эрьеэр ургадаг байна.

Нарһан модон – манай гол баялиг мүн. Таарамжатай һайн газарта нарһан модон 30-35, заримдаа 40 метр үндэртэй, 80-100 сентиметр бүдүүн болодог юм. 500-600 жэл соо үмхирэнгүй ургажа байдаг. Тэрэ хододоо ногоорон байдаг модон. Энэ хадаа барилгын гол модон болоно. Жэл бүри отологдодог мододой 65 хубинь нарһан модон болодог гээшэ.

Шэнэһэн модон хадаа ойто газарай 50 хубиие эзэлдэг. Манай орон соо 14 түрэлэй шэнэһэн модод ургадаг юм. Республика доторнай сибириин, дагуурай түрэлэй шэлдэн хатуу шэнэһэн модон ургадаг. Сибириин түрэлэй шэнэһэн тааруу зохид газар нютагуудта, гол мүрэнүүдэй нугануудта, наруули дулаан, шииг нойтотой газарнуудта – республикын баруун урда нютагуудаар ургадаг гээшэ. Хойто болон баруун хойто нютагуудые дагуурай шэнэһэн модод эзэлдэг. Далайн нюрууһаа дээшэ 900–1500 м. үндэр газарта шэнэһэн модод ургадаг байна. Энэ модон 500-600 жэлэй туршада ургажа һуудаг. Шэнэһэн хадаа арадай ажахыда шухала удха шанартай юм.

А. Хантаевай гэрэл зураг

Сибириин хуша хадаа ой тайгын эгээл бүдүүн, томо, үнэтэ шухаг баян эдеэтэй һамартай модон юм. Хуша хадаа хара ногоон хилэн, сугсага мэтээр халюуран надхажа байдаг торголиг һайхан шэнжэтэй модон. Сибириин гол мүрэнүүдэй эрьенүүдээр, Алтай, Саяан ба бусад уулануудай, Хамар-Дабаан, Байгалай, Хутиин хүтэл шэлэнүүдэй оройгоор хуша модон ургадаг гээшэ. Хододоо сэбдэг хүйтэн, шэмэрүүн хатуу уларилтай үндэр газарта, хада уулануудай хяра оройгоор хуша модон ургадаг. 250-300 жэл соо ургахадаа, мантан томо болодог юм. Хушын һамар эдеэ хоолдо, эм домдо ородог.

Хасуури, жодоо, хуһан, уляаһан, уляангир, хайлааһан, тэрэнги (тэрэлжэ), нохойн хоншоор, мойһон, сэндэн, үшөөһэн, шасаргана, ташаргана ба бусад модо һөөгүүд Буряад ороной дэбисхэр дээрэ ургадаг байна.

Буряад орон газар дайдынгаа хэмжээгээр, ой модонойнгоо талмайгаар Финляндиһаа ехэ юм. Теэд иимэ ехэ ой модоёо хэрэглэжэ, ашаглажа шаданагүйбди. Финлянди саарһа, целлюлозо-картон гаргалгаар дэлхэй дээрэ түрүү һуури эзэлжэ, айхабтар ехэ олзо олоно. Модо отолжо, иишэ тиишэнь худалдаад лэ, орондонь һөөг бургааһа, сагдуул модо һуулгажа таринагүйбди. Манай нютагуудай ой галай аюулда ехээр абтана. Энэ талаар ойлгууламжын хүдэлмэри ябуулагданагүй. Эхэ байгаалияа сахиха, ой модоёо хамгаалха, ариг сэбэрые сахиха, модо һөөгүүдые һуулгаха талаар үхибүүдэй, һурагшадай дунда ойлгууламжын ажал үргэнөөр ябуулха шухала.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ