![]() |
Байгал нуурые тойроһон байгаалиин гол баялиг – ой модон. Ой модон Байгал нуурай болон тэрэнэй тойронхи оршонгой бүхы талмайн 72% эзэлдэг гэхэ гү, али 20 600 000 га, тэрэ тоодо нэлэнхы ойгоор хушаатай талмайнь 17 100 000 га болодог.
Байгаалиин баялиг ашаглаха онсо гуримтай Байгал нуурай ба тойронхи оршонгой уһа хамгаалгын бүһэлүүрэй хилэ СССР-эй Министрнүүдэй Соведэй 1969 оной январиин 21-нэй 52 дугаарай “Байгал нуурай байгаалиин баялигуудые тэрэ хэбээрнь үлээхэ ба нарин гамтайгаар хэрэглэхэ тухай” тогтоолоор байгуулагданхай.
Байгалай ойн жасын гол хубинь Буряад Республикада – 14 100 000 га (69%), бэшэниинь: Эрхүүгэй областьда – 1 400 000 га (7%), Шэтын областьда (Забайкалиин хизаарта гэхэ саг ерээ ха юм даа) – 5 000 000 га (24%).
Байгал шадарай ойн жасын 88,5% гэхэ гү, али 18 200 000 га Россиин ойн ажахын Федеральна албанай мэдэлдэ, 3,5% (700 000 га) Россиин Гүрэнэй Байгаали хамгаалгын хорооной, 7,5% (1 500 000 га) хүдөө ажахын үйлэдбэринүүдэй, тиихэдэ 0,5% (200 000 га) бусад министерствэнүүд болон албан зургаануудай мэдэлдэ байдаг.
Байгал нуурай ба тойронхи оршонгой ой модоной хахадһаа ехэнхи хубинь (11 500 000 га гэхэ гү, али 55,8%) бүлэг-бүлэгөөр хубаарилагдаһан ой модоной нэгэдэхи бүлэгтэ ородог.
Байгал нуурай оршондо бүхы ургамалай ба амита юртэмсын олон шэглэлнүүдээр ой модые ашаглалга хараалагданхай.
Байгал нуурай ба тойронхи оршонгой ой модон Байгал шадарай байгаалиие тэрэ зандань байлгаха, газарай хүрьһэ аршалха, уһа голнуудые хэм соонь байлгаха, аршалха үүргэ дүүргэжэ байдаг, тиихэдээ Байгалда шудхажа ородог гол мүрэнүүдые сэбэрлэжэ байха туйлай ехэ хүсэн гээд тоологдодог. Ой модоной үндэһэн хүрьһэнэй үлеэлгэжэ ошохогүйн, эрьеын нурахагүйн тула барижа байдаг үшөө нэгэ ехэ үүргэтэй.
Байгал нуурай уһа хамгаалгын нэгэдэхи бүлэгэй бүһэлүүртэ байгаали хамгаалгын 4 гол үүргэнүүдтэй 15 шатанууд ородог:
– нэгэдэхи шатын ойн талмайн 55,1%-ые уһа хамгаалха үүргэтэй ой эзэлнэ:
– гол түлэб гансал хамгаалгын үүргэтэй ой – 22%;
– ургажа байһан удхаараа тусхай шэглэлтэй ой (һамар олзоборилгын хүбшэ, үндэһэтэнэй паркнууд, заповеднигүүд) – 19,3%;
– ариг сэбэрэй ба элүүржүүлгын үүргэтэй ой – 3,6%.
Байгал нуурта орожо байдаг гол мүрэнүүдэй уһанай 62%-ые шииг ехэтэй, шэлбүүһэтэ модонуудай (ехэнхидээ хуша байха) үдхэнөөр ургадаг, бүхы талмайн 25%-ые эзэлдэг хадануудай үндэрэй бүһэлүүр уһа ба Байгал нуурай оршон хамгаалгын онсо үүргэтэй. Хадануудай дундуур бүһэлүүртэ шииг нойтоороо тиимэшье элбэг бэшэ, шэлбүүһэтэ модонуудай (нарһан, шэнэһэн) һиирэглэн һагад ургаһан хуби 35% болодог. Эндэһээ Байгал нуурта шудхадаг бүхы уһанай 30%-нь эхиеэ абадаг байха юм. Хадануудай доогуур, хормой багаар бүһэлүүрэй (нуга, тала) хуби 40% болодог. Эндэһээ Байгалда шудхадаг бүхы уһанай 9% гарадаг байна.
Тиигэжэ, хада-тайгын бүһэлүүр бүхыдөө Байгалда шудхадаг уһанай 90% тухайтай уһа үгэдэг гэжэ элирбэ. Тиимэһээ тэдэн уһа болон оршон байгаали хамгаалгын шухала үүргэтэй, ой модоной нэгэдэхи бүлэгтэ ородог.
Байгалые тойроод ургадаг ой модоной хамгаалхы үүргые дээшэлүүлхэ зорилготой абтаһан КПСС-эй ЦК-гай, СССР-эй Министрнүүдэй Соведэй 1987 оной апрелиин 13-най 434 дугаарай тогтоолой ёһоор Байгал тойроод эрье шадарай дайдада хамгаалгын онсо байдал тогтоогдоһон, гансал хамгаалха удхатай ойн ажахы эрхилэлгэ байха, мүн модо отололго огтолон хоригдонхой. Энэл тогтоолоор ойн модо бүридхэлгые гүрэнэй хиналта доро абаха, эндэхи модод онсо ехэ удха шанартай, үнэтэй сэнтэй гэжэ тоологдонхой.
Эрье шадарай ойн жасын хамгаалгын газарай талмай бүхыдөө 4 400 000 га (Буряад Республика, Эрхүүгэй область) болодог, тэрэ тоодо Россиин ойн ажахын Федеральна албанай мэдэлдэ 3 700 000 га ородог.
Уһа болон Байгалай оршон байгаали хамгаалгын бүһэлүүрэй ой модон гүйсэд шэнжэлэгдэнхэй. Ой соо бүридхэлэй ба шалгалтын һүүлшын хүдэлмэринүүд 1980-дахи онуудаар хэгдэнхэй, тиихэдэ зарим ойн ажахынуудта иимэ хүдэлмэринүүд шэнээр хэгдэжэ захаланхай.
Буряад Республика ойн айхабтар ехэ нөөсэнүүдтэй, харин тэрэнь Сибириин ехэнхи регионуудайхида ороходоо бага, шанарааршье һула, үйлэдбэридэ хэрэглэхын тула тэдээндэ хүрэхэнь хүшэр. Үйлэдбэридэ хэрэглэжэ боломоор ой модоной гурбанай хоёр хуби (63,1%) Байгалые тойроһон ой модондо хабаатай. Байгалай тойронхи оршон ехэ үнэтэй, аша туһатай экологическэ сэбэр ой модоной түб болоно, тиимэһээ эндэ 87% ой модоной үйлэдбэрилгэ ябуулагдана.
![]() Гэрэл зураг: Вячеслав Урбазаев |
Жэл | Түймэрэй тоо | Ойн түймэрэй талмай | Дүрэһэн ойн дунда зэргын талмай, га |
2002 | 1426 | 18300 | 12,8 |
2003 | 3396 | 232300 | 68,4 |
2004 | 881 | 8100 | 9,2 |
2005 | 882 | 9200 | 10,4 |
2006 | 1200 | 22800 | 19,0 |
Һайнаар ашаглагдаагүй газарнуудта, хүрэхэнь хүшэр, хадын хэлтэгы ташалангуудта түймэрые сараха гээшэ тон хүндэ. Республикын бүхы газар дэбисхэртэ болон уһа голнуудые хамгаалалгын хубида ой тайгые түймэрһөө һэргылэлгын хүдэлмэриие ойн харуулшад агаарай онгосо хэрэглэжэ бүтээдэг. Түймэрэй һүжэрһэн ехэнхи хуби агаарай онгосонуудай хүсөөр сарагдадаг.
Байгал шадарай ой тайгын харуулай агаарай албан Забайкалиин Эрхүүгэй, Шэтын авиабазануудай 17- дохи авиационно отделениин хүсөөр байгуулагданхай.
Түргэн дары түймэр элирүүлхэ ба тэрэниие сараха уялгатай ойн ажахынуудта химиин арга хэрэглэжэ түймэр сараха 116 албангууд, түймэр холоһоо элирүүлхэ 16 тусхай аранганууд түхеэрэгдэнхэй. Гал түймэрые сараха тухай Генеральна схемын ёһоор тэдээн дээрэ үшөө нэмэжэ 68 түймэр сараха станци, 31 аранга байгуулагдаха еһотой.
Д. Анжиловай “Наран утаан хоерой хоорондо”, А. Лупановой “Гал түймэр тухай” гэһэн статьянуудые хара.
Байгал шадарай дайдада, ехинхидээ Сибирьтэ ургадаг модод гэбэл: шэнэһэн, нарһан, хуша. Ойн модонуудай бүридэл абажа харабал: шэнэһэн ой (33,2%), нарһан (28,1%), хуша (12,5%), хуһан (9,3%), уляаһан (2,7%) болодог.
Ой модоор хушаатай талмайда ургадаг мододой хубаариие абажа харабал: залуу модод – 21,8%, дунда наһанай – 38,3%, үйлэдбэриин хүсэндэ хүрэжэ байһан – 10,8%, бэеэ хүсэһэн ба үтэлһэн модод – 39%. Тэдэнэй тоодо шэлбүүһэтэ модод 29,5%. Тэдэ ургажа байһан мододой үндэр набтарынь наһанай илгаагаар бэе бэеһээ олон жэлээр хойнтоно.
![]() Гэрэл зураг: Анна Панова |
Үнгэргэгдэһэн шалгалтын ёһоор ой модоной холисо муудажа байна. Тиигэжэ хоёр шалгатын харуулһаар шэлбүүһэтэ ойн талмайн хэмжүүр 5,7% доошолоо, харин тиихэдэ набшаһата ойн ургадаг талмай 11,2% дээшэлһэн байна. Иимэ һэлгэлдээн байгаалиин жама ёһодо буруу үзэгдэл гэжэ тоологдоно.
Байгалые болон тэрэниие тойроод уһа хамгаалалгын оршондо таримал модоной үдхэн шэнгэн 0,6-һаа ехэ бэшээр хубилна (0,52-0,71). Уһа хамгаалалгын газарта таримал модо ургуулһанай хэрэг ехэ үгы, тиимэһээ модо тариһанай үнэ сэн – 4,1 түхэригһөө үлэнэгүй.
Тоололгын дүнгүүдээр таримал модод, тэрэнэй тоодо шэлбүүһэтэ модод, 123 жэл соо һууна, набшаһата модод – 43 жэл. Хэрэглэмжэдэ орохо модоной нөөсэ 1 га газарта 97,5 м3, бэеэ хүсэһэн болон хүгшэрһэн модоной нөөсэ – 24,5 м3/га болоно. Байгалай оршон тайгын модоной бага үрэ дүнтэйгөөр хэрэглэмжэдэ ородог байһаниинь гансашье сагай уларилһаа дулдыданагүй, үшөө тиихэдэ модоной ургаха ушарһаа болон хэрэглэмжын модо отолһонһоо болоно.
Энээнһээ урда жэлнүүдтэ бэеэ хүсэһэн модонуудые хайра гамгүйгөөр унагааһанһаа боложо, модоной ургаса болон аша үрэнь доошоо унаһан байна. Тэрээнһээ гадуур хэрэглэмжын модод ойн түймэрэй хохидолдо орожо хосорно.
Байгал шадарай уһа хамгаалалгын газарта ой модоор хушагдаһан талмайнь – 59,5%, тэрэнэй 10%-һээ 20% хүрэтэр талмайнь ойтой тала газарта оршоно, 45%-һээ 90% хүрэтэр – хадата тайгада. Һүүлэй жэлнүүдтэ энэ байдал хубилаагүй. Ой модоной үйлэдбэридэ хэрэгтэй гэжэ оноологдоһон газар талмайда ехэ хохидол үзүүлдэг үйлэ хэрэгүүд гэхэдэ – саарһа-картон гаргадаг үйлэдбэриин үлэгдэлнүүд, модо хорлодог жэжэ хорхой шумуул, модоной үбшэн, гал түймэр болоно.
Мүнөө сагай байдалаар муудаһан ба хатаһан модоной тоо Байгальскын ЦБК тойроод байһан талмайда – 350 мянган га, Сэлэнгын ЦКК тойроһон талмайда –450 мянган га, Гусиноозерскэ ГРЭС – 680 мянган га. Эрхүүгэй ГЭС-эй буруу ажал ябуулгын хойшолонгоор (уһанай нюруу дээшэлүүлгэ) Байгал нуурай эрьеын нуралга, тиигэжэ 200 га талмайда ой модоной хосоролго ушаруулагдаа.
Николай Шабаев
Буряад Республикын Үндэһэтэнэй номой һан
<< гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |