Байгал тойрон дайда элдэб түрэлэй ургамалнуудаар баян. Тэдэнэй эгээл сэнтэйнь гэхэдэ – ойн, талын ба нугын баялигууд, тиихэдэ эм домдо ородог сэнтэй ургамалнууд, мүн хүнэй эдеэ хоолой холисо боложо ородог ургамалнууд. Байгал тойроод, эндээл бии боложо ургадаг, ондоо тээ хаанашье үгы, тиихэдэ өөрсэ түхэлэй ургамалнуудай үгы болоо ха гэжэ тухайлагдаһан – 2 янзын, үгы болохо туйлдаа хүрэһэн – 8 янзын, байгаали бузарлаһанһаа боложо үсөөржэ захалһан – 44 янзын, хоморой – 79 янзын ургамалнууд гээд багсаамжалагданхай.
Жэлэй дүрбэн сагта ногоон, 1-3 м. үндэртэй шэлбүүһэтэ бургааһан. Хада газараар ургадаг. Арадай аргаар эмнэлгэдэ хэрэглэгдэдэг – хабдарта, хадхаляада, халуу буулгахада, уушханай, хоолойн үбшэнүүдтэ. Үе мүсын үбшэнүүдтэ арсын тоһо түрхидэг. Аятай хангал үнэртэй. Буряадууд энэ ургамалые ехээр хүндэлдэг, аһаажа, гэр бараагаа утадаг, арсын утаан бузарые арилгана гээд этигэдэг. Арса Буряадай Улаан номдо оруулагданхай.
Арса | Сэнхир хасуури |
Байгалай урда эрьеээр, тиихэдэ Зүүн Саяанай хормойгоор, Аршаан курорт шадараар Сибириин эгээл һайхан мододой нэгэн – сэнхир хасуури ургадаг. Юрын хасууриһаа шэлбүүһэнэйнгээ үнгөөр илгардаг. Сэнхир хасуури 400-600 жэлнүүдэй туршада ургадаг. Байкальск хотын барилгын үедэ энэ хасууриин зариман хюдагдаһан байгаа, үлөөшэ зариманиинь целлюлозо-саарһанай комбинадай хаядаһанһаа хатажа захаланхай.
Зүүн Сибиреэр ехэ үдхэнөөр ургадаг. Май-июнь һарануудта сэсэглэдэг.
Тэрэнги | Алирһан |
Сибириин ой соогуур алирһан элбэг юм. Зарим газарые нэгэ үргэлжэ хибэс мэтээр хушаһан байдаг. Жэмэсынь август-сентябрь һарануудта эдеэшэдэг. Байгал шадарай бүхы аймагуудаар ургадаг. Арадай аргаар эмнэлгэдэ ехээр хэрэглэгдэдэг, тамир хүгжөөлгэдэ, халуу бууруулгада туһатай.
50 см. Үндэртэй бургааһан түхэлэй ургамал. Үндэр хадануудай дээгүүр бүһэлүүртэ ургадаг. Энэ ургамалай намаануудыень арадай аргаар эмнэлгэдэ хэрэглэдэг. Сагаан далиин намаануудые зундаа, мүшэрнүүдыень хухалангүй абаха ёһотой, тэрэ намаануудаа һүүдэртэ хатаадаг. Түбэд эмнэлгын заабаряар хумхаа үбшэндэ, уушханай ханяаданда, ами саглахада мүн бусад үбшэнүүдтэ сагаан далиин намаануудые эдеэшүүлэн уужа хэрэглэдэг. Тиихэдэ сагаан дали наһа утадхадаг ургамал юм гээд тэрэл түбэд эмнэлгын заабаринууд соо байха.
Сибириин арадуудай эгээл ехээр хүндэлдэг модонуудай нэгэн – хуша. Хушын үндэрынь 30-40 м., бүдүүниинь (диаметр) 1,8 м. болодог, 500 жэлэй туршада ургадаг. Сибириинхид урдандаа хушые “талханай модон” гээд нэрлэдэг байгаа, юундэб гэхэдэ хушын һамарһаа тоһо, һү, зөөхэй абадаг байһан юм. Эдеэ хоолой эдэ зүйлнүүд шанарайнгаа талаар мяханһаа, талханһаа, түмһэтэ болон бусад ургуулһан эдеэнһээ үлүү гээд сэгнэгдэдэг. Мүнөө үедэ һамарһаа эдеэ хоолой зүйлнүүдые абалга мартагдаа шахуу, ушар юуб гэхэдэ хушын тоо гам хайрагүй хандасаһаа, отололгоһоо боложо айхабтараар үсөөрөө. Арадай аргаар эмнэлгэдэ һамарай эдеэе, хальһыень, тиихэдэ хушын шэлбүүһэ ехээр хэрэглэдэг. Энэнь хотын шархаһаа, могойн хоронһоо аргалхада ехэ туһатай. Хушын һамар сентябрь һарада эдеэшэдэг. Тиимэ шангашье бэшэ һаа тогтууритай үнэрөөрөө хүнэй эд бараа хибэнһээ (моль) аршалдаг. Урдандаа буряадууд хушаяа гамнажа, тэрэ модоороо гэр байра ехээр баридаггүй байгаа. Хушын эгээл ехээр ургадаг газарнуудые нэрлэбэл – Зүүн Саяанай хүбшөөр, Зүлхэ мүрэнэй эхеэр, Байгал шадарай хадануудай баруун хойто ташалангаар.
Яргай – 3 м. хүрэтэр үндэртэй бургааһан түхэлэй ургамал. Россиин дэбисхэр дээрэ гансал Аршаан, Моонды тосхонууд шадар, Зүүн Саяанай хойто ташалангаар ургадаг, эндээ бии болоһон, ондоо тээ хаанашье үгы (эндемичны). Ялагар хара эдеэтэй яргай модон намартаа, эдеэнэйнгээ болоходо, үлүү һайхан болодог.
Яргай | Саяанай холтоһон сэсэг |
Зүүн Саяанай зүүн урда хубиин, тэндээл бии боложо, тэндээл ургадаг ургамал. Тоогоороо тиимэ ехэ олоншье бэшэ, гол зайжа шиигтэй эрьеэр ургадаг. Эрдэмтэдэй һонирхол ехээр үүсхэдэг, тэрэнэй бии болоһон ушар мүнөөшье болотор тайлбарилагдаагүй.
Ондоо ургамалнуудай үндэһэн дээрэ, шүүһэ шэмыень һорожо ургадаг. Өөрын энэ гэхэ үндэһэн үгы, хашарһаншуу намаатай, хүсэд эдеэшэдэггүй жэжэ эдеэтэй. Сэсэгүүдэйнь үзүүрнүүд харалгы хүхэнүүд, хара тээшээ булюу.
Ая шулуутай ташалангаар, элһэлиг үргэн газараар, тала газарай нугаар ургадаг. Июнь-август һарануудта сэсэглэдэг. Аяын ногоон 1% хүрэтэр эфирнэ тоһотой байдаг. Эмнэлгэдэ хэрэглэхэеэ сэсэглээд байһан оройень суглуулдаг. Бэеын тэнхээ тамир һэргээхэ аргатай энэ ургамалые эдеэшүүлжэ уудаг. Хии һудал номгоруулха, нойроо һаатаһан зондо туһалха аргатай. Тиихэдэ аяын утаае хэрэглэн гэр байраяа, эд бараагаа, бэеэ арюудхан утадаг байха юм.
Ая | Халяар |
Һонгинын түрэлэй ногоон (эндэ үнгэ тухай хэлэгдэнэгүй, гэбэшье үнгэньшье мүн лэ ногоон байха) ургамал. Витамин ехэтэй энэ ургамалые хүнүүд урда галабһаа нааша суглуулжа, бүхэли үбэлдөө эдеэ хоолдоо холижо хэрэглэдэг. Хабарһаа эхилжэ 1,5-2 һарын туршада, ургажа захаламсаарнь суглуулдаг. Халяарай ургаса үсөөржэ байна гээд элирүүлэгдэнхэй, тиимэһээ тэрэниие огродтоошье тарижа ургуулхада болохо. Байгал шадарай бүхы аймагуудаар ургадаг, зарим газартаа ехэ талмайда айхабтар үдхэнөөр ургадаг.
2-3 м. үндэрөөр ургадаг. Сэсэгүүдынь сэрэгшын малгай һануулдаг, тиимэһээ шлем малгайтай сэсэг гээд нэрлэгдэдэг. Сэгрэмэй ургадаг газарта хахалалгын хүдэлмэринүүдые ябуулжа, ургадаг талмайень бага болгоһон, мүн тиихэдэ үндэһыень эмдэ хэрэглэхын түлөө малтажа абадаг, үлэмжэ һайхан сэсэгыень гоёын түлөө баглаа болгон суглуулдаг ушарнуудһаа сэгрэмэй тоо үсөөржэ байнхай.
Сэгрэм | Набтар ургамалнууд замаг |
Байгал нуурта 1 085 янзын ба түхэлэй замагууд тоологдодог. Тэдээн сооһоо эгээ олонииень нэрлэбэл: Диатомовонууд – 509 янзын, ногоон үнгэтэй – 205 янзын, хүхэльбии ногоон – 90 янзын, алтарма – 28 янзын. Тэдэнэй 6 түрэлэй, 133 янзын, 62 түхэлэй замагууд гансал эндэ бии боложо, эндээл ургадаг. Уһанай гүнзэгыдэ 450 янзын, тиихэдэ уһагүй бусад газараар – 115 янзын ургамалнууд ургадаг. Эдээн сооһоо замагууд эгээ олониинь – 97 янзын. Замагуудай Байгал соо хүгжэлтын замда хүйтэндэ даданги замагууд бии болоо. Тэдэнэй хүгжэлтэ Багалай бүхы ургамалай аймагта һайн нүлөө үзүүлдэг.
Буряад Республикын үндэһэтэнэй номой һанда бэлдэгдээ
Николай Шабаев,
Буряад Республикын үндэһэтэнэй номой һанда бэлдэгдээ
<< гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |