ШОНО

Шоно гээшэ хүнэй ажахыда һаад татадаг, хоротой амитан гэжэ хамаг зон шоо үзэдэг, дайралдаһан лэ газартаа тэрээниие үгы хэхэ гэжэ оролдодог ха юм даа. Үнэхөөрөөшье, мал адууһан болоод хүндэ туһатай амитадые хороодог лэ даа. Иимэ дээрэһээ шоные оройдонь һалгаһан орон нютагууд бии. Теэд һүүлэй үедэ энээниие бүримүһэн үгы хэжэ болохогүй, хоротойньшье хоротой һаа, үшөө һулагүй туһатай амитан гээшэ гэдэг болоо. Яахадааб гэхэдэ, шоно хадаа ехэнхидээл үбшэ хабшанда нэрбэгдэжэ муудаһан, бэшэ ангуудта үбшэ халдаажа, һаад татаха ангуудые барихадаа, байгаалиие сэбэрлэнэ гээшэ гэнэ. Тэрээнһээ гадна, анхан сагһаа хойшо дэлхэй дээрэ байһан тоо томшогүй олон түрэлэй амитад сооһоо нилээд олониинь үгы болошоо. Хюдагда хюдагдаһаар дууһаха болоһон зарим ангуудай хажууда хүрэнгүй тэдэниие үдхэхэ гэһэн арга хэмжээ абтадаг болоо.

Зэрлиг амитаниие бага байхаһаань хойшо гараар тэжээжэ, шадамараар эжэлшүүлээ һаа, тэдэнэр ехэ болоходоо хүндэ хорогүй байдаг. Нэгэ шонын гүлгэ тэжээһэн хүн иигэжэ хөөрэһэн байдаг.

Дунда Азидахи ан гүрөөлнүүдые шэнжэлхэ экспедициинхид нэгэ шонын гүлгэ бариһан байгаа. Үдэртөө тэдэ зон хүдөөгүүр ажалаараа ябахадань, тэрэ гүлгэниинь һалан һандангүй дахаад лэ ябаха. Бэлтэргэ гэжэ нэрэ үгэһэн байгаа. Садатар эдеэлүүлхэдэнь, хэбтээд унташадаг һэн. Ябаха болоходоо тэрээнээ һэрюулжэ, абаад ошодог. Нэгэтэ тэрэнээ гасаалжа, хартаганаанай саана хоргодоод, унтажа байһан гүлгэеэ малгайгаараа шэдэһэниинь, тэрэнь һэрихэдээ бодожо, иишэ тиишээ хараашалаад, хүнэй харагдахагүйдэ хэмгүйгээр мэгдэжэ, саашаа, наашаа гүйбэ. Тиигэһээр хүнүүдээ олон гэхэдээ, тиимэ гэхын аргагүй ехээр баярлажа, дэбхэрээ собхороо, гиинаа гэхэ. Багахан, хөөрхэн аад, тэдэ зон бултадаа тэрээниие эрхэлүүлхэ юм. “Бэлтэргэ” гэжэ нэрэеэ мэдэдэг болошоо.

Тэндээ ажалаа дүүргээд, хото ороходоо, экспедициинхид гүлгэеэ абаад ошоо. Нэгэнэйнгээ сэсэрлиг соо гэнжээр уяад байлгаа һэн. Үдэшэлэн ажалайнгаа һүүлээр тэрээниие хүтэлөөд үйлсэ гаргахадань, түрүүшээр тэрэнэйнь айхагүй юумэниинь үгы, эзэнэйнгээ хүлдэ наялдаад лэ ябаха. Саашаа болоходоо, дадажа хүнһөөшье, машинаһаашье айхаяа болёо. Нохойнууд дайралдахадаа, һүүлээ таһа хабшаад, үһөө эрзылгээд, хэрхиржэ, үйлсын нүгөө талада гараха юм. Үнэрөөрнь мэдэнэ бшуу.

Нэгэ газар байдаг, эдеэ һайнтай гүлгэн намар болоходо бэеэ хүсэжэ, үндэр бэетэй, гоё барбагар үһэтэй һүрхэйхэн шоно болошобо. Ондоо тээшээ хаанашье ошодоггүй, хүндэ няалдадаг, зохид зантай шэгээрээ. Хүршэ айлайнь нохойн гүлгэнтэй ехээр нүхэсэшоо. Хоюулаа эсэтэр сусатараа носолдожо, наадажа садаад, тэндээ хэбтэжэ унтаха юм. Бэлтэргэнь нохойн гэрэй хажууда уяатай байдаг аад, тэрээн соо угтаашье орохогүй юм. Намартаа ехэ бороогой орожо байхада, хамаагүй тэндээл унтажа байха.

Хабар болобо. Эзэниинь аяар холын экспедицидэ ошоходоо Бэлтэргэеэ абажа ябаха аргагүй дээрэһээ, үнэгэнэй фермэдэ орхиһониинь, бүхэли зундаа уяатай байгаа. Намар эзэниинь бусаад, Бэлтэргэдээ ерэһэниинь, хайшаа ехээр баярлаа гээшэб: дэбхэрнэ, гангинана, нюурынь долёохо гэжэ оролдоно, уяаень табихадань, хашаа соогуур галзуурһан юумэдэл иишэ тиишээ гүйнэ.

Хоёрдохи үбэлынь болобо. Шонын абари зан хубилнагүй. Тэрээниие шаргада оруулаад, юу-хээ шэрүүлжэ һургаад, амаралтын үдэр ой уруу тэрээнтэеэ гарадаг болобо. Нэгэ хүршынгөө нохойтой хамта абажа гараад, шаргаһаань мулталжа, зоргоорнь табиһаниинь, хэдэн саг соо нохойһоо нэгэшье холодонгүй ябажа бусаа.

Эзэнһээ урда ой уруу нэгэ ошоһон аад, айхабтар ехээр айһан янзатай, һүүлээ таһа хабшаһан юумэ гүйжэ ерээд, эзэндээ няалдан гэдэргээ харана, шэшэржэ байна. Эндэ баабгай байлтай бэшэ, энэм юунтэй дайралдаба гээшэб гэжэ эзэниинь, буугүй ерэһэнээ гэмшэн, хаража байтарынь, модон сооһоо нэгэ үнеэн гаража ерээ бэлэй. Зэрлиг шоно һаа, һайн юумэеэ оложо, тэрэ үнеэ бариха һааб даа. Дүтэ шадар байдаг зон бүгэдэ Бэлтэргые танидаг, тэрээнһээ айдаггүй болошоо. Бэлтэргэшье хүнһээ айхагүй, харин эрхэлжэ байдаг болошонхой.

Хойто зуниинь экспедициинхид мүнөөхи Дунда Ази руу ябаха болоходоо, Бэлтэргэеэ абажа гараа һэн. Бэлтэргын түрэһэн нютагынь аад, хара багадаа эндэһээ гараһан хадаа юушье мэдэнэгүй, айхагүй юумэниинь үгы. Хэды хоноходоо дадажа, хулганаа агнадаг болобо. Хулганаан тэндэ миил исалжа байдаг аад, Бэлтэргэ таргалжа, миин лэ пэсхышоо. Лагерь шадараа агнадаг байһан аад, саашаа бүри холохон ошодог, нэгэ хэһэг ябадаг болоо. Нэгэ үдэр тиигэжэ ошоһон хойнонь самолёт ерэжэ, бэшэг хаяад ябашоо. Тэрээниинь үзэн гэхэдэ, “Герман дай эхилээ, нэгэ саг соо юумэеэ түхеэржэ наашаа ерэгты” гэһэн директорой захяа байба. Юумэеэ суглуулаад, ябаха болоходонь, Бэлтэргэнь байхагүй. Тэрээниие хүлеэжэ байхань гү даа, машинадаа һуугаад ябаа.

Дайн дүүрэжэ, түнжэн байдал тогтоһоор хэдэн жэл болоод байхада, мүнөөхи экспедици тэрэ тала руугаа гараба. Тиихэдээ амитадые барихын түлөө унтуулха зай хаяжа, амидыгаар бариха аргатай боложо ошоо. Хүрэхэ газартаа хүрөөд, нунтаг зайгаа татаһан мяхан соо хээд, хүдөөдэ хаяжа эхилбэ. Тэрээниинь хирээнүүд эдеэд, унташаһан байба. Ойро шадар шонын ябаһан мүрнүүд байбашье, тэрэ мяхандань дүтэлөөгүй хэбэртэй. Унтаһан хирээгээ абажа, байрадаа асарһаниинь, тэдэнь һэришөө. Тиихэдэнь зайгаа бүри ехэхэнээр эдюулээд абаашажа табиба. Үглөөдэрынь тэрээнээ эрьежэ ошоһониинь, тэрэнь үгы, харин тэндэһээ саашаа ошоһон томо шонын мүрнүүд байха юм. Тэрэ мүр дахаад ехэшье холо бэшэ ошоходонь, нэгэ хартаганаан һөөгэй доро томо гэгшын шоно унтажа хэбтэбэ. Тэрээнэй хүл, хоншоорыень хүлеэд, брезентээр орёожо, машинадаа ашаад, байрадаа асарба.

Энээнэй һэреэгүйдэ хото абаашажа, амитанай хүреэлэндэ тушааха гэжэ бодоод, хото орожо, унтаһан шоноёо гэрэйнгээ газаа буулгаад, хэрэлсын хажууда даб дээрэ орхиһониинь, хүршэ айлайнь хүгшэн нохой тэрэниие харахал бүхэндөө һүүлээ хабшаад саашаа болоһон аад, гэнтэ һүүлээ шарбагануулан, шонын хажууда ерэжэ, эндэ тэндэнь гаран үндэнэ. Хаража байһан зон ехээр гайхана. Тиигэжэ байтараа, онигожо харан гэхэдэнь, үнөөхи зоологой барижа тэмдэглээд тэжээһэн шононь энэ хэбтэбэ бшуу. Айлайнь хүгшэн нохой тиимэ удаан болоһон хойно үнэрөөрнь таняад байгаа. Тиигээд лэ тэрэ Бэлтэргэеэ абаашажа, амитанай хүреэлэндэ тушаагаа һэн.

Лодон ЛИНХОВОИН