БУРЯАДАЙ АМИТАДАЙ АЙМАГ

Буряад дайдын дэбисхэр дээрэ 435 янзын нюрганай яһатай амитад тоологдодог. Тэдээн соо шубуунтан аймаг (340 янза) булюу. Һүн тэжээлтэн 83, мүлхидэг амитад 7, уһан соошье, газар дээрэшье амидарха аргатай амитад 5 янза. Хүнүүдэй байгаалида һалан хандасаһаа газар дээрэхи нюрганай яһатай амитад үсөөрөө. Тиигэжэ Буряад дайдын дэбисхэр дээрэ хоморой ба үсөөржэ байһан гэжэ тоологдодог амитад сооһоо уһан соошье, газар дээрэшье амидарха аргатай 2 янза, мүлхидэг – 4, 63 янзын шубууд, 25 янза һүн тэжээлтэн нэрлэгдэнэ. Хоморой ба үсөөржэ байһан амитадай тоодо улаан шоно, зэрлиг миисгэй, бар, голой халюун, аргали, хойто дайдын орон, дауриин заряа болон бусад ороно. Эдэ болон бусад ан амитад, шубуу шонхор аршалан хамгаалха, үдэсыень хинахын түлөө агнууриин үйлэдбэриие нарижуулха ёһотой.

ХОМОРОЙ БА ҮСӨӨРЖЭ БАЙҺАН АМИТАД

Хоморой амитад – мүнөө үедэ үгы болохо туйлдаа үшөө хүрөөдүй, гэбэшье үсөөн тоотоор эндэ тэндэ дайралдадаг, үгышье һаа амидардаг газарынь тиимэ ехэ дэлгэрэнги бэшэ амитад. Эдэ амитад байгаалиин хубилалтануудһаа гү, али хүнүүдэй ажамидаралай хойшолонһоо боложо үгышье болоходоо ядахагүй.

Үсөөржэ байһан амитад – тусхай хэмжээ ябуулгануудые абаагүй болобол, ииһээр үгы боложо болохо амитад.

Хоморой ба үсөөржэ байһан амитадые аршалхын түлөө тэдэниие олзоборилхо хоригдоно, амидардаг газарыень харууһална, тусхай хорюултай газарнуудые байгуулна

ҺҮН ТЭЖЭЭЛТЭН

ХАБ ЗАГАҺАН


Хаб загаһан (нерпа). Гэрэл зураг: www.ozero-baikal.com

Һүрэг Pinnipedia Illiger, 1811 = Һэрбээ хүлтэ. Бүлэ Pһocidae Brooker, 1828 = Хаб загаһантан, (шэхэгүй) хаб загаһан. Гарбал Pһoca Linnaeus, 1758 = Юрын хаб загаһан. Кольчата хаб загаһан — Pһoca һispida Scһreber, 1775, каспиин хаб загаһан – Pһoca caspica Gmelin, 1788. Уг гарбал – хойто зүгэй кольчата хаб загаһанай угтай нэгэ гарбалтай. Жэгдэ үнгэтэй, толбонууд үгы. Нюрганиинь ехэнхидээ нэгэ үнгэтэй, шара ногоон-боро, үгышье һаа хүрибтэр-мүнгэлиг-боро, хажуу болон гэдэһэн талаараа сайбар ба шаралгы. Залуу хаб загаһад – мүнгэлиг-боро, нарайшуулынь – шаралгы-сагаанууд. Урда һэрбээнүүдэйнь хюмһанай үргэн тэдэнэйнгээ хоорондохи зайтай дүтэрхы. Хюмһануудынь дундуураа хабһан мэтэ гүбэгэрнүүдтэй. Хамарайнь яһанай урда заха дундуураа тобойжо гараһан бэшэ. Доодо үргэнэйнь гол шүдэнүүдэй хойрдохи үндэр зэргэлээ үндэрнүүдһээнь халта томо. Наһанайнгаа ехэнхи хубиие уһанай гүнзэгыдэ үнгэргэдэг. Пагофил – нуурай мүльһөөр хушаатай байха мүн мүльһэнэй һандаржа байха үедэ тэрэнэй ажабайдал мүльһэнтэй нягта холбоотой. Бүхэли үбэлөө, мүльһэнэй үшөө нимгэндэ гаргаһан амилха зай (нүхэнүүдые) хэрэглэн, уһан соо үнгэргэдэг. Мүльһэнэй унаха хирэдэ нуурай хойто заха руу нүүдэг. Зундаа, бэлшээриин хаһада, эрье дээгүүр хэбтэхэ газарнуудые түхеэржэ, бүхы нуур дээгүүр тарадаг. Намартаа, уһанай хүйтэржэ захалхада, зүүн тээшээ, үшөө нимгэн мүльһэндэ амилха нүхэнүүдые хэжэ, гүйхэн газар руу нүүдэг, декабрь тээшэ нуурайнгаа бүхы талмайгаар тарадаг байха юм. Хаб загаһанай наһатай болохо бүри эрэ эмынь илгаа эли боложо тодордог.


Хаб загаһанай зулзаган (нерпёнок).
Гэрэл зураг: www.ozero-baikal.com
Пагофил – ороондо оролгонь ба түрэлгэнь – мүльһэн дээрэ. Февралиин һүүлһээ майн эхин болотор хугасаа соо ороондо ородог. 11 һарын туршада хээлитэй ябадаг, тэрэнэйнь 3 – 3,5 һара латентнэ үе гээд тоологододог, ондоогоор хэлэбэл эрын “хорхой” бариһан үндэгэнүүдэйнь хүгжэлтэ һаатадаг. Хээлитэй хаб загаһан мүльһэн дээрэ гаража, саһан соо уургай түхеэрээд, тэрээн соогоо хүбүүлдэг. Февраль һарын һүүл багһаа март һарын һүүл болотор хүбүүлдэг байха юм. Байгал нуурай бүхы дэбисхэртэ, зунай хаһада бүхы Байгал дээгүүр, налуу эрьенүүдээр амидардаг. Тэдэнэй үсөөхэниинь эрье дээгүүр зуһадаг байна. Ихтиофаг. Хаб загаһан тоһон жараахайгаар, ута далитай бычок ба шара далитай бычогуудаар хоолодог юм. Ажамидаралайнь табсангууд гэхэдэ: Белёк – нэгэ һара хүрэтэр. Кумуткан, хүбүүн, хубунок – түрүүшынхиеэ гуужаһан гүлгэн (1 һараһаа 1 жэл хүрэтэр) Аргал – ороондо оруулха шадалдаа хүрэһэн эрэ хаб загаһан. Эмэ хаб загаһанай ороондо орохо хаһань – 4-6 наһатайдаа, эрэнь – 1-2 жэлээр хойно. Дунда зэргынь шэгнүүр – 50 кг. Эрэ хаб загаһанай эгээ ехэ шэгнүүр – 130-150 кг., эмынхи – 110 кг. Эрэ хаб загаһанай эгээ утань – 1,5-1,6 м., эмын – 1,5 м. хүрэтэр. Хаб загаһанай утаашаа ургалга 17-19-тэйдөө зогсодог, тиихэдэ шэгнүүрэйнь нэмэлгэ үшөө хэдэн жэлнүүдэй туршада үргэлжэлдэг, наһанайнгаа эсэс хүрэтэршье нэмэжэ байхадаа болохо. Наһанайнь хэмжүүр дунда зэргээр – 56 жэл.

БУЛГАН


Булган (соболь)

Арбан наймадахи зуун жэлэй 30-аад онуудаар Буряадай бүхы ой тайгаар булган ехэ дэлгэрэнги байгаа, энээн тухай алба татабариин данса соо хэлэгдэнэ (Монахов, 1960 ). Удаадахи зуун жэлдэ булганай тоо үсөөрөө гэжэ тэмдэглэгдэнэ. XIX зуун жэлэй эхиндэ булганай байдаг газарнууд хэһэг хэһэгээр бутарба. XX зуун жэлэй эхиндэ, булганай үдэсын тогтоод байха үедэ, элдэб муу нүлөө үзүүлдэг үйлэ хэрэгүүд бии болобо. Байгал тойроод түмэр харгын баригдахада һуурижанги зоной тоо олошоржо, булганай арһанай үнэ сэнгэй ургахада, булга бариха элдэб онол арганууд, шэнэ зэбсэгүүд бии болоо, тиигээдшье ойн түймэрнүүд олошороо. Энэл үедэ булга хайра гамгүй, үни удаан саг соо хюдаһанай хойшолонгоор тэрэ ехэ үсөөрөө. Юрэнхыдөө булганай аймаг үгы болохо хирэдээ хүрэбэ. Булга абарха тухай хэмжээнүүд ябуулагдажа, 1913-1916 онуудта булга барилга огтолон хоригдобо. 1916 ондо Баргажанай заповедник нээгдэбэ,1928 ондо Голондинскын, Выдринэй, Кабанскын булганай заказнигууд нээгдэжэ, булга барилга хиналта доро абтаба. ( Бакеев. Монахов 1986). 1935 ондо Буряадай дайда дээрэ дүрбэн бэе бэеһээ таранги газарнуудта булган үлэбэ. Эгээ томонуудынь Баргажанай заповеднигтэ (тусагаар харууһатай газар). Тээ багануудынь Хамар-Дабаан, Удалха, Переемна, Мишиха голнуудай эхеэр болон Улаан-Бургааһатын нюрган дээгүүр – Турка, Итанца голнуудаар байрлаба. (Надеев, Тимофеев 1955). Булганай тоо толгой ехэ үсөөрһэн дээрэһээ булганай арһа олзоборилго зогсоогдоһон байгаа.


Булганай үдэлгэ, тэрэнэй тоо олошоруулхын тула 1930-1950 онуудаар ехэ ажал ябуулагдаһан байна. 12 жэлэй туршада булга агнаха хорюултай байгаа. 1940 ондо манай гүрэндэ, тэрэ тоодо Буряадта, түрүүшынхиеэ онсо зүбшөөлөөр булга агнадаг болоо.

Булганай тоо толгойе олон болгохо хэмжээнүүдэй эгээ горитойнь гэхэдэ, тэдэниие нүүлгэхэ ажал байгаа. Республикын газар дээрэ 1930-1958 онуудаар 674 ан нүүлгэгдэһэн байна. (Кирис.1973), тэдэниие нүүлгэхын тула өөһэдын газар дээрэ баридаг байгаа. Булганай байрладаг хоер ехэ газарта – Хамар-Дабаанай нюрган болон Бабантын аймагай Витимэй хадануудта булган ехэ удаан үдэдэг байһан юм. Ехэнхидээ эдэ аймагуудта нүүдэлшэдэй тоо олон байгаа, тэрэ тоодо Хамар-Дабаанда – 228 (бүхы нүүдэлшэдһөө33,8%), Бабантын болон Яруунын аймагуудта – 274 (40,7%).

Сибириин ондоо хизаарнуудта болон Алас-Дурнада 1939-1953 онуудта1664 булган эльгээгдэһэн байгаа. (Атутов болон бусад. 1982). Булганай тоо олон болгохо ажал ехэ журамтайгаар ябуулагдажа, тэдэнэй тоо олон боложо, олзоборилго заа-зааханаар ябуулагдажа эхилээд, саашадаа хүгжэжэ эхилээ. 1932 онһоо 1998 он болотор республика дотор 228 мянган арһан олзоборилогдоо. Табин найман жэлэй туршада дунда зэргээр 4 мянган арһан олзоборилогдоһон байна. Булганай эгээ олон болоһоной тоо 1961 оноор тэмдэглэгдэнэ. 1969 онһоо арһанай үйлэдбэри доошоо унаа, тэрэ уналга 1984 он болотор үргэлжэлбэ, дунда зэргээр 3,2 мянган арһан (2,4-3,8). Арбан зургаан жэлэй турша соо оройдоол 50,2 мянган арһан (22;%) олзоборилгодо оруулагдаба.

Шалтагааниинь гэхэдэ булга хэмһээ үлүү барилга болоо. Энэ үедэ булганай тоо жэл жэлээрээ 12-13 мянган байгаа. Тэрээнһээ саашадаа 1985-1988 онуудаар ойрын саг соо олзоборилго дунда зэргээр жэл соо 5,3 мянган арһан. Дүрбэн жэлэй турша соо 21,4 мянган арһан бэлдэгдээ. Булганай тоо энэ үедэ түрүүшын үеһөө 20-30% дээшэлһэн байна (16 мянгаһаа 17 хүрэтэр). Энэ хадаа экономикын болон экологиин тон таарамжатай үе байгаа.


Экономикын тогтууригүй 1988-1989 онуудта, хоол тэжээлэй хомордоһон сагта, арһа үйлэдбэриин доошоо уналгын эхин болоод, мүнөө хүрэтэр үргэлжэлнэ. Һүүлшын арбан жэл соо 27,05 мянган арһан бэлдэгдээ. Жэлэй дунда зэргын бэлэдхэл – 2,7 мянган шэрхэг болоно. Энэ хадаа 1952-1968 онуудһаа 2,8 дахин, 1985-1988 онуудһаа 2,3 дахин багаар олзоборилогдоһон болоно. Булганай тоо 1989-1998 онуудта үсөөрһэн байна, 1989-1994 онуудта – 14-15 мянга, 1995-1997 онуудта 11-12 мянган шэрхэг. Тиимын тулада мүнөө үедэ булганай агнууриин газар дээрэ, жараад оной һайн сагтай жэшээлхэдэ, тоо толгойнь 2,2-2,6 дахин доошолоо гээд тэмдэглэгдэнэ. Мүнөө сагта булганай тоо 1985-1988 онуудай эгээ бага тоотой адли болонхой. Тоололгын харуулһанай ёһоор булганай толгойн тоо хоёр дахин ехэ болохо ёһотой байгаа.


Улаан шоно (красный волк). Гэрэл зураг: animalbox.ru

УЛААН ШОНО

Улаан шоно бэеэрээ тиимэшье ехэ бэшэ юм. Түхэл маягаараа шоно үнэгэн хоёрой түһөөтэй. Арһанайнь үнгэ улаабтар. Байгал шадарай хадалиг газараар амидардаг, туруута ангуудые барижа эдидэг. Улаан шоно үгы боложо байһан амитан гэжэ тоологдодог, Россиин, Буряадай ба МСОП-ай (Байгаали болон байгаалиин баялигуудые хамгаалдаг уласхоорондын холбоон) Улаан номдо оруулагданхай. Энэ ан олзоборилго хорюултай.

АЛАГ ДААГАН


Алаг дааган (тушканчик). Гэрэл зураг: bvi.rusf.ru

Һүрэжэ ябадаг алаг дааган хоморой амитан гэжэ Буряад Республикын Улаан номдо оруулагданхай. Бэеынь ута 130-160 мм, һүүлынь 172-220 мм болодог. Һабарнуудайнгаа үзүүртэ таба табан хургануудтай, хойто хүлнүүдынь урда хүлнүүдтээ ороходоо 3-4 дахин утанууд. Аалиханаар ябахадаа дүрбэн хүлнүүд дээрээ ябадаг, гүйхэдөө – гансал хойто хоёр хүлнүүд дээрээ. Томонууд нюдэнүүдтэй, ута шэхэтэй. Зөөлэн, үдхэн нооһотой. Нюрганайнь үнгэ элһэлиг, үгышье һаа бараан шара, гэдэһэн талаараа сайбар. Байгал адарай тала газараар дайралдадаг. Үбэлые унтажа үнгэргэдэг. Ургамалнуудаар, жэжэ шумуулнуудаар, тэдэнэй үндэгэнүүдээр хооллодог.

ТАРБАГАН

Сибириин тарбаганай өөхэн. Сибириин тарбаганай өөхэ шэнжэлгэ. РАН-ай СО-ой Байгалай институдай тоосоон.


Тарбаганууд


Тарбаганууд Түбэдтэ

МҮЛХИДЭГ АМИТАД

ЮРЫН ХОРОТО МОГОЙ


Юрын хорото могой (обыкновенная гадюка)

Хадануудаар, шулуунуудай забһараар, талада – шиигтэй жалгануудаар, гол горхо зайжа урдаһан ой соогуур, намагуудай захаар амидардаг. Зумбараануудай, тарбагануудай хаяһан нүхэнүүд соогуур, хабсагайн гүнзэгы забһарнууд соогуур үбэлөө үнгэргэдэг. 1 м хүрэтэр утатай. Гол хоолынь – газар дээрэ уурхайгаа түхеэрдэг жэжэ шубуудай үндэгэнүүд болон зурбаахайнууд. Түнхэнэй, Баргажанай, Хурамхаанай аймагуудаар дайралдадаг. Нютагжанги гэхэ гү, али ганса газартаа байрлажа даданги (60-100 км-һээ сааша бэшэ) амитад хадаа гол түлэб энэл шалтагаанаар үсөөрнэ гээд эрдэмтэд тайлбарилна.

ШУБУУД

ЕХЭ ХОЙХО


Ехэ хойхо (баклан). Гэрэл зураг: yabaikal.ru

Ехэ хойхо (Большой баклан) – һэлюур хүлтэнэй, хойхо бүлын түлөөлэгшэ. Сөөрэмүүд, нуурнуудай захаар һүрэгөөрөө амидардаг. Уһа руу бухажа, загаһа барижа эдидэг. Урдандаа Байгал дээрэ хойхо ехэ элбэг һэн. Байгалай аяар гурбан олтирогуудые Хойхын (Бакланьи) гээд дэмы нэрлээгүй байһан байха. Мүнөө үедэ эдэ шубуудые үгы болоо шахуу гэхэр. XX зуун жэлэй 1940-дэхи онуудай һүүлээр Байгал дээрэ тэдэнэй тоо гэнтэхэн лэ үсөөрөө. 1959 онһоо хойшо хойхо Байгал дээрэ уурхай түхеэрхэеэ болинхой. Хойхын үгы боложо байһанай гол шалтагаан гэхэдэ хүнэйл ажабайдалай, ажал ябуулгануудай хойшолон гэжэ элирэнхэй. Хойхонуудай олоороо байдаг газарнууд, Эрхүүгэй ГЭС барилгын хойшолон болохо Байгалай уһанай хөөрэхэдэ, уһанда абтана. Хойхо загаһаар хооллодог, тэдэниие олзоборилгын үнэтэ загаһадые хюдана гэжэ загаһашад өөрыень хюдажа захалһан байна.

ТООДОГ


Тоодог (Дрофа). Гэрэл зураг: forum.zoologist.ru

Тоодог – манай ороной эгээл томо, үнэтэ шубуудай нэгэн. Тэрэнэй шэгнүүр 16 кг хүрэдэг. Тэрэниие бусад шубуудһаа томо бэеэрнь, шамбай хүлнүүдээрнь, эреэн үдөөрнь илгаруулдаг. Тоодог ойто талаар ба талаар амидардаг. Үбэлжөөнһөө апрель-май соогуур ерээд, һөөргөө сентябрь-октябрь соогуур ниидэжэ ошодог. Ниидэжэ ябахадаа хүнгэнөөр, хурданаар ниидэдэг, харин газарһаа ниидэхэдээ хүндөөр, гүйжэ газарһаа таһардаг. Ехэ һэргэг шубуун. Хараа һайтай. Газар дээрэ хонхосог малтажа, уурхайгаа түхеэрдэг, 2-3 үндэгэ гаргадаг. Тоодог һая бултайһан ногоогоор, таримал ургамалнуудай залаагаар, жэжэ шумуулнуудаар, мэрээшэдээр, гүрбэлнүүдээр, бахануудаар хооллодог. Тоодогой үсөөрһэн ушарта мүн лэ таряалан дээгүүр хорото бодосуудые хаялга, хулгайгаар агнуури, уларилай муудажа байһан ушарнууд нүлөөлһэн байдаг.

ТАЛЫН БҮРГЭД


Талын бүргэд (степной орел). Гэрэл зураг: wlpclub.com

Байгал шадараар 7 янзын бүргэдүүд тоологдодог: бүргэд, үхээриин бүргэд, талын бүргэд, ехэ бүргэд түрэлтэн, тарбаган-бүргэд, сагаан һүүлтэ бүргэд, ута һүүлтэ бүргэд. Бүргэд түрэлтэй иимэ олон шубууд Хойто Азиин дэбисхэр дээрэ ондоо тээ хаанашье үгы юм. Мяхаша шубуудай дундаһаа эгээл гоёнь, һүрөөтэйнь гээд үхээриин бүргэд тоологдодог. Энэ шубуун домогто Сагаан толгойто бүргэдэй ёһотойл уг удамынь юм. Далинуудайнь ута 2 м хүрэдэг. Энэ шубуун Байгал дээрэ Ойхон арал дээрэ ба Ойхон шадараар амидардаг.

УТА ҺҮҮЛТЭ БҮРГЭД

Ута һүүлтэ бүргэд, үгы болохо туйлдаа хүрэһэн гээд, Россиин ба Буряадай Улаан номуудта оруулагданхай. Тэрэнэй утань 75-100 см. Гол хоолынь – загаһан, уһанай шубууд, жэжэ һүн тэжээлтэн. Модод ба томо һөөгүүд дээгүүр уурхайгаа түхеэрдэг. Буряад дайдые үргэнөөр ашаглажа эхилһэн ушараар тэдэнэй тоо толгой ехээр үсөөрөө.

Ута һүүлтэ бүргэд (орлан-длиннохвост). Гэрэл зураг: golubevod.net

Сагаан һүүлтэ бүргэд (орлан-белохвост). Гэрэл зураг: ilovephoto.info

САГААН ҺҮҮЛТЭ БҮРГЭД

Сагаан һүүлтэ бүргэд – һaliaeetus albicilla захын тундра, Хойто мүльһэн далайн эрьеһээ бэшэ тээгүүр Россиин дэбисхэр дээрэ хаа яагүй ушардаг. Кольско хахад арал ба Анадырь багаар үсөөхэн тэды дайралдадаг. Уурхайлдаг газарнуудынь далайн, ехэ мүрэнүүдэй, нуур сөөрэмүүдэй эрьенүүдээр, олтирогууд дээгүүр, уурхай түхеэржэ боломоор бүдүүн томо модонуудтай газараар. Амидардаг газарайнь арга нүхэсэлнүүдэй хоёрдохи заатагүй эрилтэ гэхэдэ тэдээнэй тэжээл, хоол элбэгтэй ехэ уһанууд. Ойгүй газарнуудта уурхайгаа хабсагайнуудаар түхеэрдэг. 5-6 наһатайһаа үндэгэлжэ захалдаг, хоёр бүргэд нэгэтэ бүлэ байгуулбал, тэрэнь хори гаран жэлнүүдэй туршада һаладаггүй юм.


Хун шубуун (лебедь). Гэрэл зураг: bings.ru
Агнууриин тогтонижонги газартай.

ХУН ШУБУУН

Буряадай эгээл томо шубуудай нэгэн. 7-10 кг шэгнүүртэй, 150-180 см ута бэетэй, далиинь ута 56-63 см. Гүйхэн газарнуудаар амидардаг, ута хүзүүниинь уһанай оёорһоо хоол оложо эдихэ арга олгодог. Үдэнүүдынь үдхэн, саһан сагаан. Шанга, хүнды абяатай хадаа “кликун” гээд нэрлэгдэдэг. Ехэ һайхан, омог шубуун юм.




УҺАНАЙ АМИТАНАЙ АЙМАГ

Байгалай уһанай амитанай аймаг нуурай дабһагүй сэбэр уһа руу загаһанай урда хойно оролгоһоо бүрилдэһэн. Бүхы загаһадые тэдэнэй бии бололгоор ба ажамидаралайнь байдалаар хэдэн бүлэг болгожо хубаамаар:

= Сибириин тэгшэ талын уһа сөөрэмүүдэй загаһад (хилмэ, сурхай, гутаар, булуусхай, улаан нюдэн, елец, алгана, гольян);

= Сибириин хадын гол, горхонуудай (хадаран, тула, зэбгэн);

= эстуарна-арктическэ хамтадхагдамал согсосой загаһад (омоли, һэлбэрүүһэн);

= бычковэ загаһад. Тэдэ ехэнүүд бэшэ, 25 янзын байдаг. Тэдээн сооһоо эгээл һонирхол үүсхэдэгынь – тоһон жараахай.

ОМОЛИ


Омоли (омуль). Гэрэл зураг: eniseyfish.ru

Зүүн Сибириин Загаһанай Түбэй дурадхалаар, Байгалай загаһа үсхэбэрилгын хүтэлбэритэй хамтын захиралтаар, Байгал нуур соо омолиин баялиг гамтайгаар ашаглахын түлөө, тэрэниие олзоборилго жэл бүри хиналта доро байдаг. Тиихэдээ омолиин тоо толгой тодорхойлогдожо, олзоборилжо болохо хэмжээн (ОДУ – общий допустимый улов), ерэхэ жэлэй олзоборилго хараалагдадаг. Нуурай эрьеһээ сааша омолиин наһан дунда зэргээр 7,56 жэл, тиихэдэ эрье шадарай омоли 6,03 жэл наһатай гээд элирэнхэй. Энэнь үнэндөө тус тустаа 6-һаа ба 5-һаа дээшэ байха ёһотой юм. Нуурай оёорой омоли бэшэ жэжэ загаһадтай үсөөхэнөөр баригдадаг, тэдэнэй наһан 9-11 жэл байдаг.

ТОҺОН ЖАРААХАЙ


Тоһон жараахай (Голомянка). Гэрэл зураг: smi2.ru

Тоһон жараахай – амиды загаһахануудые түрэдэг Байгалай гайхал болоһон загаһан. Сайбар улаан үнгэтэй, нуур соогуураа ниидэжэ ябаһан мэтэ гоёор харагдадаг, һолонгын долоон үнгөөр наадажа байдаг бэетэй. Хашарһа үгы, араг яһануудынь нимгэн арһаяа нэбтэ харагдажа байдаг. Гайхалтайгаар нэбтэ харагдажа байдаг загаһан, гэрэл туяагай тудахада һүүдэр үгы шахуу, тиихэдэ саарһан дээрэ томошог хара үзэгүүдээр бэшэгдэһэн үзэгүүдые һүүл багаарнь нэбтэ хараад уншажа боломоор юм.

Загаһад юрэнхыдөө түрьһэеэ хаяжа үдэдэг. Тэрэ түрьһэнһөөнь хэды сагай үнгэрһэн хойно хюурһанууд бии болодог. Гансал тоһон жараахай амиды загаһахануудые гаргадаг, тэдэнь гарамсаараа жэжэ хабшаахай түрэлтэнөөр болон бусад эгээл жэжэ амида бодосуудаар хоолложо захалдаг. Тоһон жараахайн бэеын шэгнүүрэй 40% өөхэн. Газаа июлиин наранда табяа һаа хайлашаха. Энэ өөхэн түбэд эмнэлгэдэ хэрэглэгдэдэг. Тоһон жараахай өөрөө хаб загаһанай эгээл дуратай хоолынь юм. Тэжээлэй шанараар 40 грамм шэгнүүртэй тоһон жараахай хилмэһээ 3 дахин үлүү байдаг.

ХИЛМЭ


Хилмэ (байкальский осетр).
Гэрэл зураг: bochkavpechatleniy.com

Хилмэ – Байгалай хаан загаһан. Байгал соо 50-60 жэлнүүдэй туршада амидаржа ябадаг, 100-130 кг хүрэтэр шэгнүүртэй, 180 см хүрэтэр ута. Удаанаар ургадаг: түрүүшын жэлнүүдтэ 100-100 граммаар, саашадаа жэлдээ 2-3 килограммаар. Сэлэнгэ, Баргажан, Дээдэ Ангар мүрэнүүдэй Байгалда ородог адагуудаар, нуурай оёор багаар, тэндэхи амита бодосуудаар хооложо амидардаг. Эртын галабһаа хилмэ барижа захалһан байдаг. Энээниие эртэ урдын хабсагайн зурагууд гэршэлнэ. Хомхойгоор олзоборилго энэ загаһанай тоо толгойе үсөөрүүлээ, тиигэжэ хилмэ “Хоморой ба үгы болохо туйлдаа хүрэһэн түхэлнүүдэй” Улаан номдо оруулагданхай.

САГААН ХАДАРАН

Хадаран – мяхаша загаһан. Байгалай зүүн тээһээ тэрээндэ шудхадаг голнууд соо дайралдадаг. Зэдэ, Хёлго, Сүхэ голнуудаар түрьһэлдэг. Утань 48 см, шэгнүүрынь 1-2 кг хүрэдэг. Жэжэ загаһадаар, бусад амита бодосуудаар хооллодог.

НЮРГАНАЙ ЯҺАГҮЙ АМИТАД

Байгалай нюрганай яһагүй амитадай тоодо ородог гэбэл:

– 400 янзын инфузоринууд

– 10 янзын губканууд

– 100 янзын хабтагай хорхойнууд

– 80 янзын түхэреэн хорхойнууд

– 700 гаран янзын членистоного амитад

– 170 янзын моллюскнууд

Байгалай нюрганай яһагүй амитадые хүсэд дүүрэн тодорхойлогдоо гэхын аргагүй. Жэл бүри мэргэжэлтэд ондо ондоо янзануудые оложол байдаг, эрдэмтэдэй үшөө мэдээ, тайлбарилаагүй амитадшье олдожо байдаг.


Эндемична губка. Гэрэл зураг: school-collection.edu.ru

Байгал соо амидардаг газарайнгаа байдалаар 3 янзын амита бодосууд илгардаг:

– бентоснэ – оёорой амитад

– бенто-пелагическэ – оёорто дүтэ гүнзэгыдэ амидардаг

– пелагическэ – уһанай бүхы зузаанда амидардаг

ЭНДЕМИЧНА ГУБКА (Lubomirskia baicalensis)

Эдэ ургамалнууд газаа түхэлөөрөө үльгэрэй ургамалнууд мэтэ. Хатуу хальһатай, һалаа олонтой эндемичнэ губканууд уһанай 2-һоо 40 м хүрэтэр гүнзэгыдэ бүхэли ой мэтэ ургадаг. Эдэ болобол газар дээрэ эгээл түрүүлэн бии болоһон нэгэ клеткэтэй ургамалнууд гээшэ. Зоохрелы гэжэ замагууд тэдээниие ногоон үнгтэй болгодог.


Планария. Гэрэл зураг: lake.baikal.ru

ПЛАНАРИИ ГЭДЭГ ХАБТАГАЙ ХОРХОЙНУУД (Baikaloplana үalida)

Байгал соо дабһагүй сэбэр уһанай дэлхэй дээрэ эгээл томо хабтагай хорхойнууд – байкалопланууд амидардаг. Мүлхижэ ябахадаа тэдэ утаашаа 40 см хүрэдэг. Уһанай зузаанай 100 метрһээ доошо дайралдадаг, тэдэ мяхаша хорхойнууд, бэеынь хоёр хажуугаар 100-100 гаран хүхэхэ аргатай мэдэрэлнүүд байдаг.

ЖЭЖЭ ХАБШААХАЙ ТҮРЭЛТЭН (эпишура)

Эпишура. Гэрэл зураг: lifeglobe.net

Эпишура – томо бэшэ, миллиметр хахад тухайтай хабшаахай, Байгалай олон тоото нюрганай яһагүй амита юртэмсын нэгэн. Эдэ жэжэ хабшаахай түрэлтэн Байгалай уһанай бүхы зузаанда ехэ үүргэ дүүргэдэг, бүхы амита бодосуудай 90% шахууе бүрилдүүлдэг юм. Байгалай замагуудай ехэнхи хубиие эдидэг, тиихэдээ өөрөө омолиин хоол тэжээлэй нэгэн боложо ошодог.

ИНФУЗОРИНУУД


№2, 4 - Планктонные инфузории оз. Байкал

Инфузоринууд – Байгалай нэгэ клеткэтэй янза бүриин амита бодосууд. Тэдэ хоёр бүлэг боложо хубаардаг:

– уһанай гүнзэгыгэй бүхы зузаанда ба оёорто дүтэ аяараа амидардаг;

– симбиотическэ

Дабһагүй сэбэр уһатай бусад нуурнуудта ороходоо Байгал соо эндээ бии болоод эндээл аяараа уһанай бүхы зузаанда ба оёорто дүтэ амидардаг хэдэн түрэлэй нэгэ клеткэтэй янза бүриин бодосууд бии. Иимэ бодосууд гансал далайнууд соо амидардаг гэжэ мэдээжэ. Эдэ нэгэ клеткэтэй жэжэ бодосууд бусад хабшаахай, моллюск мэтын томо бодосууд дээрэшье амидардаг байха юм. Байгалай бүхы нэгэ клеткэтэй бодосууд 30 түрэлэй, 200 янзын, тиихэдээ бултадаа эндээ бии боложо, эндээл амидардаг.


Н. Шабаев, Буряад Республикын үндэһэтэнэй номой һан


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>