ҺАРМАГШАНУУД

Хоёр эрдэмтэд Зүүн Африкада хэдэн һара соо һармагшануудые дахажа ябаад, тэдэнэй хамаг байдал, абари зангынь нарин нягтаар шэнжэлэн адаглаһан байна. Тэдэ эрдэмтэдэй бэшэһэнһээ абажа, тобшо тэдыгээр хэлэе.

Үдэр боложо байха үедэ Килиманджаро уула шадарай ой соогуур ябаа һаа, модонуудтань томо гэгшын бүмбэгэр үрэнүүдынь һанжажа байна гэжэ һанахаш. Хүсэд һаруул болохолоор харан гэһэйш, үрэнүүд бэшэ, бабуин һармагшанууд нойрһоо һая һэрижэ байха юм. Элдэб арьяатан болоод абарга могойнуудай агнуури хэхэнь һүниндөө түргэдэдэг аад, бабуинууд модондо абиржа гараад, бэе бэедээ таһа няалдаад унтадаг байгаа. Зүгөөр һүрэгэй гурбанайнь нэгэн унтангүй харууһалжа хононо. Унтаашадыньшье тиимэ бүхөөр унтахагүй, хододоо халтад гээл һаа һэришэхэ юм. Үни сагһаа хойшо, үеын үедэ, харанхы һүниин аюулһаа айжа һурашаһан байна шуу. Үдэр болохолоор, тэдэнэр модонһоо буужа, дайсанай газарта ябаһан сэрэгтэ адляар зэргэлэн жагсадаг. Тиигээд модогүй талмай руу ябахадаа, тон түрүүлээд таба-зургаан эрэнүүдынь, тээ хойноһоонь үхибүүгүй эмэнүүдынь, залуу эрэнүүд, тэдэнэй хойноһоо хүүгэдээ дахуулһан эмэнүүд, эдэниие хоорондоо хэһэн шиираг эрэшүүл, бултанай һүүлдэ баһа таба-зургаан эрэшүүл ябаха юм. Модонойл хажуугаар гараа һаа, заабол нэгэниинь модон дээрэ гаража, иишэ тиишээ нарибшалан хараха.

Эдэнэй нэгэтэ иигэжэ ябатар, хоёр зэрлиг нохой харагдаба. Шангаар хусаад һармагшанууд тээшэ даб гэлдэхэдэнь, эмэ һармагшанууд үхибүүдтэеэ ойро дүтын модонууд тээшэ гүйлдэшэбэ. Эрэнүүдынь бэе бэедээ дүтэлэлдэн тэдэнэйнгээ хойноһоо хатаралдана. Эмэнүүдэйнь хойноһоо нохойнуудай дүтэлхэлээр, эшхэрэлдээн гаража, эрэ һармагшанууд тэдэнэй харгы хаагаад, шүдөө ирзайлган хэрхирэлдэхэдэнь, нохойнууд гансата зогсобо. Һармагшадай дундаһаа эгээл томонь урагшаа гаража, нохойнуудта орохоор янза үзүүлхэдэнь, нохойнууд шамдажа тэрьелээ һэн. Һармагшад бултаараа нэгэ газар сугларан “иигээд хайшаа ошохомнайб ” гэжэ зүблөө хэнэ гү гэжэ һанахаар байшабад. Иигэһээр байтарынь модон дээрэ һууһан тагнуулшаниинь юуб даа хараһан янзатай, түргэн буугаад, нүхэд тээшээ гүйжэ ерэхэ зуураа гараа арбагануулна, нюураа уршагануулна, элдэб абяа гаргана. Һармагшад тэрэнэйнгээ хэлэһые лаб ойлгоно хэбэртэй, бултадаа жагсан зогсоод дорюун янзатайгаар хатаралдаба. Харуулшаниинь ерэжэ хэлэхэдээ, тээ тэндэ хара толбото оронго гүрөөһэд байна гэһэн байгаа. Һармагшад тэдээн тээшэ ошобо. Теэд яахадаа тад ондоо түрэлэй амитад тээшэ ошобоб? Дайлалдахаяа гү? Үгы. Харин эдэ хоёр ондоо амитад хоорондоо ехэ эбтэй, харилсаа холбоотой, бэе бэедээ туһа хүргэлсэдэг байгаа бшуу. Модон дээрэ һууһан бабуин ехэ хёрхо нюдэтэй хадаа дайсаниие аяар холоһоо харадаг, оронгонь үнэршэ аад, хөөр ногоон соо гү, али һөөгүүд соо гэтэжэ байһан арьяатаниие үнэрөөрнь мэдэдэг. Эдэнэр, бабуин оронго хоёр – бэе бэеынгээ «хэлые» ойлголсохо юм.

Теэд мүнөө юун болооб гэхэдэ, модон дээрэхи бабуинай харахада, оронгонууд тээшэ, һалхинайнь доодо тээһээ, хоёр эрбэд маряажа ябаба бшуу. Тэдэниие харахадаа, «өө-өө-өө» гэһэншүүгээр зөөлэхэн абяа гаргажа, оронгонуудта дохёо үгөө. Иимэ абяа дуулахадаа оронгонууд эли-хулигүй гүйлдэжэ үгы болошодог аад, мүнөө һанаа амар эдеэлһээр байгаа. Яахадаа тиигэбэб? Эмэ һармагшануудынь хүүгэдтэеэ модондо аһашаба, эрэнүүдынь зэргэеэ хумижа, дайшалхы хүсэеэ зангидаһан янзатайгаар эрбэдүүдэй урдаһаа алхалалдашоо. Тэдээндэ дүтэлөөд ерэхэдээ “халуун шулуу долёожо” үзэһэн азарга бабуин шүдэеэ ирзайлгаад, эрбэдүүд тээшэ даб гэхэдэнь, тэдэнь тэрьелшоо һэн. Баатар нүхэднай тиигэхэл байха гэжэ найдашаһан оронгонууд тархияашье үргэнгүй эдеэлһээр байгаа.

Бабуинууд бүлэг бүлэгөөрөө таһаран ябадаг. Бүлэг болон ябаашад сугтаа эдеэлхэ, унтаха, бэе бэеынгээ бөөһэ эдилсэхэ юм. “Дэгэл захатай, хүн ахатай” гэжэ бидэ хэлсэдэгбди. Бабуинууд жэгтэй наринаар сахидаг аха захын журамтай юм. Дээгүүр зэргынхидынь эрхэ ехэтэй, эдеэлхэ, амарха, унтахадаашье ямбатай. Залуушуулынь тэдэнээ хүндэлдэг. Эдэнэй ударидагшань хүсэ ехэтэй, мантагар бэетэй эрэ бабуин байдаг. Хэршье томо, хэдышье хүсэтэй һаа, эдэнэр бэшэндээ мундуурхажа, сохижо, наншажа байхагүй юм. Тиигэхээр шалтагааншье балай болодоггүй, бэшэнүүдынь тэдэнээ уурлуулхаар байдаггүй. Эдеэнэй зүйл хаяад үгэхэдэ, буляалдахань бүри үзэгдэхэгүй, дээгүүр зэргэтэнэйнгээ абахада бэшэниинь тэрэ эдеэн тээшэ харахашьегүй бшуу. Хэрбэеэ ганса нэгэниинь эдеэндэнь гойрхоһон янза үзүүлээ һаань, тэрэ «ахайнь бадашаад» орхиходонь, гансата болихо юм. Тиихэдэньшье болёогүй һаань, “ахай” бодожо, үһэеэ үрзылгээд, баруун гараараа шулуу абажа, газар сохиходонь, нүгөөдэнь болёо ааб даа. Шулуу бариһаарань бодоходо, эдэнэр зэбсэг хэрэглэдэг боложо эхилээ юм шуу даа. Энэ талаараа шимпанзе һармагшан бүри амжалтатай болоо: халтад гэхэдэ модоной эгээ томые барижа дайсанаа сохидог. Залуу эрэшүүлэйнгээ үгэ дуулажа үгөөгүй һаа, ахалагшань тэдэнэйнгээ хүзүүень хазаад абаха юм. Бэеэ хүсэжэ, шиираг болоһон залуушуулайнь дунда “би шамда булигдахаа болёоб” гэһэн ааша гаргаха ушар байха. Тиигэһэн дээрэһээ наншалдаан болодог. Ахалагшань диилдэхээ һанаа һаань, тэрэнэй талынхид үхибүү, эмэнүүдтэеэ булта ахадаа хамһалсаха юм. Залуугайнь талынхид тиигэһээр байтарынь диилээ һаа, ахалагшын һуури эзэлдэг.

Хүүгэдэй түрэхэдэ, бабуинууд бултадаа ехээр баярладаг. Түрэбэ гэжэ дары мэдэлсээд, гүйлдэжэ ерээд, түрэгшэ эмэеэ тойрон байха зуураа али дүтэ хүрөөшэдынь тэрээниие эльбэхэ, нарай хүүгэн тээшэнь һарбаганалдаха юм. Зүгөөр эхэһээнь бэшэн тэрээндэ хүрэжэ болохогүй. Үхибүүниинь һая түрэһэншье һаа, эхынгээ үбсүүнэй үһэндэ аһасалдаад байжа шадаха юм шуу. Һара тухай болоод байхада эхынгээ нюрган дээрэ гарадаг болоно. Газарта буужа, өөрөө ябадаг болоходонь, эхэнь тэрэнээ һүүлээрээ хүтэлөөд ябадаг.

Үхибүүдынь хүнэй үхибүүдтэ адляар аашалха: гүйлдэхэ, харайлдаха, шууяха гээшэнь аргагүй. Модо баряад тэрээгээрээ модо, шулуу сохихо, тэрэнээ иишэ тиишэнь шэдээд хойноһоонь гүйлдэхэ. Эжы үхибүүн хоёр боложо наадаха ехэ дуратай: нюрган дээрээ шулуу хээд һүүлээрээ барин ябаха: эжынь хүүгэеэ абажа ябана гээшэ. Модон дээрэ гараад, бэе бэеынгээ һүүлһээ татажа гасаалалсаха гэхэ мэтээр тоомоо таһархань захагүй. Горьтойшог болоошодынь багануудаа ехээр гасаалаа һаань, томо бабуинууд ерэжэ гасаалагшадые таһа альгадажархиха юм.

Һармагшад хэдэн түрэлэй байдаг. Эдэ бултадаа элдэб, заримдаа хүнэйхидэ адляар ааша гаргаха юм гэнэ. Энэдхэгэй Калькутта хотодо болоһон нэгэ иимэ ушар байгаа. Нэгэ һармагшан айлайда һэмээхэн ороод, нарай үхибүүень хулуугаад, тээ тэндэ байһан 20 метр үндэр модоной оройдо гарашаба ха. Уданшьегүй тэрэ үхибүүниинь бархирба ааб даа. Хүбүүнэй эхэ тэрэ бархирһаарнь гэнтэ мэдэжэ, гүйн гарахадаа харажархёод, модон доро ошожо яахашье аргаяа оложо ядан хашхархадань, зон сугларба. Һармагшаниие буулгаха гэжэ элдэбээр туршаад үзэхэдэнь, туһа болобогүй. Сагдаа , түймэршэд ерээд баһал оролдолго гаргаад ядаба. Тиигэлдэжэ байтарынь нэгэ ондоо һармагшан ерэжэ, модон өөдэ абираад, хүүгэ тэбэригшэ һармагшанда элдэб маяг гарган, ехэ дэлгэрэнгыгээр юуб даа ойлгуулна хэбэртэй. Иимэ “ойлгууламжын хүдэлмэри” хэһэнэйнь һүүлээр хүүгэдтэй һармагшан ондоо модон дээрэ һүрөөд, ехэ болгоомжотойгоор модонһоо буужа, үхибүүгээ аалихан газарта табяад, һөөргөө модондоо гарашоо. Эхынь үхибүүгээ үзэхэдэнь, тэрэнь яагаашьегүй байгаа.

Баһа нэгэ иимэ ушар. Ангуушан ой соогуур ябатараа һармагшаниие алаад, майхандаа абаашаба. Тээ хэды шэнээн болоод байтар, дүшөөд һармагшад ерэжэ, майхангынь тойроод, туйлай ехээр хашхаралдаба бшуу. Халтад гээл һаа ангуушанда орохоор забдана хэбэртэй. Ангуушанай майханһаа гараад, буу харуулһаниинь, һармагшад дүлүү газарта ошожо гансал удадхань тэндээ үлөөд, шүдэеэ ирзагануулжа, хабиржа байна. Ангуушан тэрээниие буудажархиха гэжэ байтараа, “тэрэ нэгыень дэмы алаа хаб даа, энээниие буудажа болохогүй, теэд хайшан гэжэ дайгануулха юм гээшэб” гэжэ ойлгожо ядан байтарынь, һармагшаниинь шүдэеэ ирзагануулхаяа болёод, гиинажа байгаад, гараа һарбайба бшуу. Хэнэйшье мэдэхээр, үхэһэн һармагшанаа эрижэ байба. Хаража байхада, тон хүндэ адляар байнал даа, гансал дуугаржа шаданагүй. Юундэ алаа гээшэбши даа, тэрээниимнай үгыш даа гэжэл байхань тон эли. Ангуушан алаһанаа гэмшэжэ, алаһан һармагшанаа тэрээндэ үгэбэ. Удадха һармагшан тэрэнээ тэбэреэд, ехэл уйдхарта дарагдашаһан янзатайгаар нүгөөдүүлдээ абаашаа һэн. Хаража байһан хүнэй хайрлахааршье, уярхааршье байгаа. Тэрэ ангуушан энээнһээл хойшо һармагшаниие алахаяа болёоб гэжэ өөртөө үгэ үгөө һэн.

Зарим һармагшанууд өөрынгөө байрые бог шоройгүй байлгаха гэжэ оролдодог байна. Нэгэ хүгшэн һармагшан шэнгэлиг соогоо бии болоһон бог шоройгоо суглуулжа, түмэр амһарта соо хээд, һараалжын забһараар газаа тээшэнь хаядаг һэн гэдэг. Нью-Йоркдо нэгэ хүн залуухан шимпанзетэй байгаа. Тэрэнь суургатай байһан шкаф түлхюурээрнь онгойлгожо, дулаан саг байгаа һаань, нимгэн джемперынь, хүйтэн байгаа һаань зузаан джемперынь абаад, хүндэ адляар тархидаа углан үмдэдэг гэнэ.

Бүри бишыхан үүлтэрэй һармагшан бии юм. Нэгэ хүн тиимэ һармагшанаа абаад трамвайда һууба ха. Һармагшаниинь эзэнэйнгээ хубсаһан соо хүнэй харахаар бэшээр хоргооод ябаба. Тэрэ хүнэй хажууда хоёр залуу хүбүүд ябаа. Тэдэнэр гэнтэ ехэ гайхалдаһан янзатайгаар тэрэ хүн тээшэ хаража байгаад, хоорондоо дуугаралсаба. “Яагаа жэгтэйгээр абана гээшэб” гэнэ нэгэниинь. Нүгөөдэнь: “Би эдэниие мэдэхэб, манай тэндэ элдэб юумэ харуулаа һэн. Хии һабардаад мүнгэ, загаһа абажа, зондо харуулжа байха юм” гэнэ. Энэ үедэ билет шалгааша орожо ерэбэ. Хүбүүд тэрэ хүндэ хандажа хэлэбэ: “Нүхэр артист, биледымнай бусаагыт даа, шалгалта болохонь лэ”. “Юун билет?” Манай билет абаа ха юмта даа. Баһа гайхалтайгаар, манда мэдүүлэнгүй абажа шадана байнат даа”. Тэрэ хүн артист бэшэ аад, биледынь хараашьегүй аад, ехэ гайхашоод байба. Энэ үедэ һармагшанайнгаа хүдэлхэдэ харан гэһээнь, тэрэнь биледүүдые баряад һуугаа бэлэй.

Нэгэ һармагшанда дуратай хүнэйнь гэрэл зураг харуулхада ехэ баярлаа, дурагүй хүнэйхииень харуулхада, хаха татажархёо гэхэ. Гэрэл зурагаарнь хүниие танина гээшэ бшуу даа.

Хүн һамжа гү, али орангутанг гэжэ һармагшан барбагар ута үһэтэй, хүгшэрһэн эрэнүүдынь дээдэ, доодо һахалтай байдаг. Гарынь айхабтар утанууд. Эрэнь зуугаад, эмэнь дүшөөд килограмм болодог. Модон дээгүүр дамжан ябахадаа, тэрэ ута гараараа гэшүүһэ юумэнһээ баряад, ехэ амар ябаха юм. Хоолынь модоной үрэ, набшаһан, жэжэ шубуун.

Энэдхэгэй нэгэ багахан хотын талмай дээрэ 700 гаран һармагшад сугларжа, зайн галда сохюулжа үхэһэн нүхэрэйнгөө хүүр дээрэ “уйдхарай жагсаал ” хээ гэхэ. Талмай дээгүүр ябаһан зон тэдэнэй дунда хайшаашье гараха аргагүй хаагдашоо. Һармагшад ехэ уйдаһан янзатайгаар толгойгоо гунхылган байшоод, хүнүүдэй хайшаншье гээ һаа, хэрэглэнэгүй. Аяар саг шахуу тиигээд байтарнь, сагдаанар ерэжэ, хии буудажа байгаад, арай гэжэ тэдэниие тарааһан байгаа. Зүгөөр тэдэнь хотын нэгэ районой хамаг юумые үй-бадаан болгон һандаргаа һэн гэдэг.

Эдэ бүхэнииень бодоходо, һармагшан гээшэ хүнһөө өөрэгүйгөөр уйдадаг, “хөөрэлдэжэ” бэе бэеэ ойлголсодог юм ха гэжэ һанахаар. Хүн һармагшан хоёр нэгэ угай юм гэдэг гээшэ ааб даа. Олон ондоо түрэлэй һармагшад сооһоо горилла, шимпанзе, орангутанг гурбые бүришье хүндэ дүтэ, хүн түхэлтэн гэдэг. Эдэнэр бултадаа һүүлгүй. Уураг тархинь хүнэйхидэ дүтэрхы. Ухаанайнгаа талаар хүнэйл удаа ороно. Үүдые суургалдаг тайладаг, үһээ доро байһан жэмэс мэтые абахын тулада хайрсаг дабхасуулжа дээрэнь гарадаг, харуул, хюрөөнүүдые барижа юумэ хэжэ туршадаг, карандаш шэрээр зураһаншуу болодог, зоос мүнгэнүүдые илгаруулдаг юм байна бшуу даа: автомат соо байһан юумые абахада хэды мүнгэн хэрэгтэйень оложо табидаг, трактор хүдэлгэхые һургажа болохо гэдэг. Шимпанзе ганса нэгэн үгэ яһала һонороор, удхыень ойлгожо дуугардаг юм. Зүгөөр хүнэй хэлэнэй абяануудай үсөөнииень лэ хэлэжэ шададаг ха.

Эдэнэр халуун оронуудта байдаг, ехэнхидээ модон дээгүүр. Эмэнь 8-9 һара соо жэрмэһэн ябажа, килограмм хахад үхибүү гаргана. Шимпанзен түрэхэдэ, үхибүүниинь амигүй байгаа һаань, эхэнь тэрэнэйнгээ амаханиинь онгойлгоод, хургаараа хэлыень наашань татаад, өөрынгөө амые амандань няажа, тэрээн руунь амилхадань, үхибүүниинь ами ородог юм ха. Үхибүүниинь 4 наһа хүрэтэрөө эхэһээ һаладаггүй, 10 хүрэхэдөө наһа хүсэһэншүү болодог. Юрэнь эдэ һармагшад гушаад наһа наһалдаг гэнэ, үхибүүдтэ ехэ дуратай, эдэнэйнгээ хойноһоо үхэтэрөө оролдодог юм гэнхэй.

Африкада нэгэ доктор иимэ туршалга хэһэн байна. Шимпанзенууд хайшан гэдэг юм ааб гэжэ эрбэдэй шахамал дүрсэ хээд һабартань шимпанзен үхибүүдэй дүрсэ барюулаад, ой соо абаашажа табиба ха. Шимпанзенууд тэрээнииень харан гэхэдээ, хашхаралдажа байгаад добтолжо оробо бшуу: модо һэжэрнэ, гэшүүһэ хухална, модо огло татажа баряад, тэрээн тээшэ далаганалдана. Тиигэ тиигэһээр, тэрэ эрбэд тээшэ дүтэлбэд. Нэгэ хүгшэн һармагшаниинь бүри дүтэлөөд, тэрэ эрбэдэй дүрсые зайтайхан газарһаа үнэрдэжэ үзэхэлөөрөө, нүхэдтөө ошожо, тархияа һэжэрбэ. “Энэ манай түрэлтэнэй хүүгэд бэшэ” гэһэн хэбэртэй. Тиихэдэнь тэдэ һармагшанууд һанаагаа амаржа, тараа һэн. Баһа нэгэ тиимэ туршалга хээд үзэһэниинь, һармагшанууд бүри томо модо абажа ерээд, дүрсые сохижо, нэгэниинь тэрэнэй һүүлһээ угзархадань, тэрэнэйнь тархи таһараад үлэшөө. Тиихэдэнь тэдэнэр бултадаа “үхэһэн эрбэдэй” хажууда ерэжэ, барижа үзөөд тараа һэн.

Шимпанзенууд уулзахадаа, хүндэ адлирхуугаар мэндэшэлэлдэдэг. Булта мэдээжэ болоһон томо эрэгтэйнгээ дүтэлхыень харахалаараа бэшэниинь урдаһаань угтажа дохилдохо, гараа һарбайха юм гэнэ. Таалалдадагшье байна. Тэбэрилдэдэгшье юм шуу.

Нэгэ шимпанзен харгыгаар ябатарнь урдаһаань ондоо нэгэн ябаба. Тэрэ хоёр бэе бэеэ харалсан гэхэдээ, урда урдаһаа түргэн дүтэлжэ, тэбэрилдэшоод, ехэ баярлаһан абяа гаралдаа һэн гэнэ. Хатар бүжэг хэдэг һармагшад байна. Эрэшүүлынь түхэреэлэлдэн байгаад, альгаа ташажа байжа, нэгэн доро хүлөө дэбһэхэ, эмэнүүдынь миин лэ тойролдохо.

Горилла айхабтар томо бэетэй һармагшан. Эдэнэр удадха эрынгээ урда ехэ һүгэдэнгеэр байдаг. Уураа хүрөө һаань, уруугаа хараад, хүл гараа дороо хээд, урдань хэбтэшэхэ юм. Тиигэнгүй, урдаһаань нюдэеэ далтируулангүй хараад байгаа һаань, бүри уураа хүрэжэ эрьюулэн, ехээр гэмтэхэгүйгөөр хүл гар, нюрга һээрынь хазаад хазаад абаха.

Эдэнэр бүлэ бүлөөрөө илгаран байдаг. Бүлэ соонь 5-һаа 20 хүрэтэр һармагшад байха юм. Бүлынь түрүү буурал болоһон нюргатай эрэ һармагшан байдаг. Тэдэнэй удаа лабаатайнь — эмэнүүдынь, илангаяа хүүгэдтэйнүүдынь. Сааша болоходоо горитой болоһон хүүгэд, залуушуулынь. Залуу нэгэниинь бороо хурын үедэ али зохистой газарта шэбээлээд һуутарнь, наһатай эмын ерээ һаа, бодоод, һууһан газартаа һуулгаха юм. Үхибүүдынь тоншье хүнэй үхибүүдтэ адляар наададаг: носолдохо, эрьюусэлдэхэ, модондо аһаад халтирха, бэе бэеынгээ мүр дээрэ гараа табяад, хойно хойноһоо ябаха. Томо горилла дээшээ бодоод байхадаа, хоёр метр тухай болодог. Горилланууд өөһэд хоорондоошье, бэшэ амитадтайшье эбтэй байдаг. Урда Африкада нэгэ фермынхид хоёр багахан һармагшануудые барижа асараад, эшэгэдтэй хаагаад байлгаа. Тэдэнэйнгээ ехэ болоходо, ямаа адуулгажа һургаһаниинь, үглөө бүри 80 ямаа туугаад бэлшээридэ гаргадаг, ямаанайнгаа шугы руу холо ябашоо һаа, томо тэхэ унаад, тэрэнээ нэшэжэ, альгадажа ябаад, ямаагаа тогтоодог гэнэ. Бэлшээридэ ябатараа, ямаанай түрөө һаа, эшэгынь тэбэреэд ерэхэ. Ямаанда арьяатанай ороо һаа, бии шадалаараа тэдэнээ аршалха.


Лодон ЛИНХОВОИН


<< гэдэргээ гаршаг саашаа >>