АРСАЛАН

Арсаланиие амитанай хаан гэжэ хэлсэгшэ. Асари ехэ хүсэтэй, айхабтар бүдүүн, шангаар хэрхирдэг, бара барбагар дэлһэтэй, харахада ехэ һүртэй хадань тиидэг юм бэшэ гү даа. Ехэнхинь Африка түбидэ байдаг. Тэндэхи Танзани гүрэндэ зэрлиг ангуудаа хажуудань хүргүүлэнгүй, гамнан байха орон – дархан саазата парк тогтоогдонхой. Доктор Шаллер гэгшэ гурбан жэл соо тэндэ байжа арсалангуудые ажаглаһан, шэнжэһэн байна. Тэдэнь зэрлиг лэ хадаа зэрлиг ааб даа. Аюул болохогүйн түлөөдэ элдэб аргатай юм гэдэг. Жэшээнь, тусгаар һомотой буугаар тэдээниие буудахадань, арсаланиинь хэдыхэн саг соо мэдээ табин унаад, унтаһанда адли хэбтэхэ юм.

Арсалан гээшэ ехэнхидээ дүрбэ табаараа ябадаг. Зүгөөр хори гушаараашье ябахань дайралдадаг. Хоорондоо яһала эбтэй, сугтаа агнадаг, сугтаа амардаг. Ондоо һүрэгэйхидые дүтэлүүлхэшьегүй юм гэнэ. Бүхы бүлэеэ эмэ арсаланиинь тэжээжэ, эрэнь нютаг дэбисхэр, гүлгэдөө хаража хамгаалдаг.

Агнажа ябаһан арсалан амитаниие бариха гэбэл, урагшаа жүдхөөд, һүүлэйнгээ үзүүр хүдэлгэн байтараа, газарта няалдажа гэтэхэ юм. Тиигэ тиигэһээр дүтэлөөд ерэхэдээ, гэнтэ һүрэжэ тэрэ амитанаа мухариса сохижорхёод, хоолойдонь аһашаха.

Арсалан гээшэ өөрынгөө бариһан ан эдидэг, бусадай бариһые эдидэггүй юм гэлсэдэг. Тэрэнь тиимэ бэшэ: ондоо арьяатанай эдеэд үлөөһэн юумые эдижэ байхань үзэгдэдэг. Юунһээшье айдаггүй, зүрхэтэй амитан юм гэлсэдэг. Тэрэньшье тиимэ бэшэ, олон үдэнгын тойроод ерээ һаа, эдижэ байһан юумэеэ орхёод, тэрьелхэнь үзэгдэдэг. Хүсэ шадалынь ёһотойл баатарлиг ааб даа. Зүгөөр гүйхэдөө муу. Арсалануудай ойгуур гүрөөһэнүүд һанаа амар ябажа байдаг: эрьюулээшье һаа, хүсэхэгүй гэжэ хүлэйнгөө түргэндэ найдадаг. Арсаланииньшье тэдэниие бүри хэрэглэхэгүй, хэдыдээшье хүсэхэгүйб гэжэ мэдэнэ.

Арсаланиие гарай болгожо, хажуудаа байлгаһан ушарнууд хүн түрэлхитэнэй дунда үни сагһаа хойшо байгаа юм. Эртэ сагта зүүн оронуудай хаад, Римэй хаадууд ехэ баярай үдэрнүүдтэ арсаланиие ордоной шэмэг болгон байлгадаг һэн. Чингис хааншье арсаланай түрэлэй уталиг барас гэдэг ангые барижа байһан байха юм. Этиопой хаанай ордон соо мүнөөшье арсалан байдаг гэнэ бшуу. Нарайгаар барижа тэжээһэн арсаланай гүлгэн зөөлэн, илдам зантай, хүнэй үгөөр гээшэнь аргагүй юм гэдэг. Нэгэ айлай арсаланиинь бэеэ хүсэжэ ехэ болошоһон аад, яяр заахан хаб нохойһоо айжа тэрьелдэг юм ха. Яахадаа тиигэнэб гэхэдэ, хара нарай байхадаа тэрээнһээ айжа һурашаһан байгаа бшуу. Тэрэ томо, зэрлиг, аймшагтай амитан аад, хүнэй хүүгэдые ехэ дүмэдэг, дайруужам, гэшхэжэрхюужэм гэжэ нарилдаг, тэдэниие зоргоорнь табяад эндэ тэндэһээ угзаруулжа, зулгаалгажа, унуулжа байха юм. Нэгэ бишыхан басаган тэрэнэй барбагар дэлһэндэ нюураа няагаад, унташаһан байдаг.

Хүнэй хажууда үндыжэ өөдөө болоһон арсалан ой соохи зэрлиг байдалдаа ороходоо, яахашье мүрөө оложо ядашоод зобохо, бэшэ томо мяхаша ангуудай амандашье орошохо юм гэнэ. Эдэнэй байдалые шэнжэлдэг нэгэ эрдэмтэн иимэ туршалга хэһэн байна. Кени гүрэндэхи паркнуудһаа найман арсалан абажа, ой руу табиһаниинь, тэдэнь хээрэ байжа оройдоо шадахагүй, гэнэн гэдэргэ тулюур юумэд байшоо. Нэгэ залуухан арсаланииень томо матар һабардажа, уһа руу абаад орошоо. Хоёрыень зэрлиг арсалангууд барижархёо. Нэгэниинь уһанай үхэртэ ниса тэһэ мүргүүлжэрхёо. Тиигээшье һаань, туршалгаяа үргэлжэлүүлһээр байтарнь, тэдэнь һуража, тиимэрхүү аюулһаа һэргылжэ шададаг, өөһэдөө хоолоо олодог болоо. Теэд оройдоо зэрлигшэшэбэ аабы гэһэниинь, үглөө бүри эзэнэйнгээ майханда ерээд, тэрэнэйнгээ ой руу ошоходонь, дахасалдаад ябаха юм гэнэ.

Лодон ЛИНХОВОИН