АЛТАН ХАРААСГАЙ

Урдань буряад гэрэй тооно зунай сагта хододоо нээлтэтэй байдаг аад, тэрээгээрнь хараасгай үргэлжэ орожо, гаража байдаг һэн. Гэрэй хушалтын хүндэлэн модондо шабар няажа, уурхай заһаад, үндэгэлжэ тэнжээдэг байгаа. Зарим айлнууд тэдэнэй уурхайгаа заһахын тулада тэндэнь хабтагай хадажа үгэгшэ бэлэй. Хараасгайнуудые бү хорлогты, бү үргөөгты гэжэ үхибүүдтэ шангалан захидаг һэн.

Хүнэй гэртэ орожо, уурхай заһадаг, хүнтэй хамта байдаг ондоо шубуун байхагүй. Яахадаа хүн хараасгайда хашалан үзүүлэнгүй гэртээ байлгадаг юм гэжэ үхибүүдэй һурахада, үбгэд хүгшэд иимэ үльгэр хөөрэдэг байгаа. Гарууди гэдэг шубуунай хаан ямар амитанай мяха шуһан бултанайхиһаа үлүү амтатай юм гэжэ мэдэжэ ерэ гээд, нэгэ шубуугаа эльгээбэ ха. Тэрэнь энээгүүр тэрээгүүр ниидэн ябаад, бултанһаа үлүү амтатайнь хүнэй мяха шуһан гэжэ олоод, бусаха замдаа нэгэ хабтагар шулуун дээрэ амархаяа һууба. Тэндэнь гэнтэ хараасгай бии болоод, хажуудань һуужа, хаанаһаа, хайшаа, ямар хэрэгээр ябанаш гэжэ асууба. Гаруудиин эльгээһэн шубуун ябаһан ушараа нюунгүй хөөрэжэ үгэбэ.

Тэрэ гарууди шубуун хүн түрэлтэниие хюдахань гээшэ, хайшан гээ һаа, гаруудида хэлэхыень болюулха гээшэб гэжэ хараасгай бодохолоороо иигэжэ хэлэбэ: «Ши эсэшоо байнаш. Хүсэд һайнаар амарха гэбэл, хэлэеэ гаргажа шулуун дээрэ табяад байгаа һаа, һайн байха». Гаруудиин элшэн шубуун тэрэнэй хэлэгшээр хэлэеэ гаргаад, шулуун дээрэ табиба. Тиихэдэнь хараасгай хэлыень тоншожорхибо. Хэлэеэ тоншуулһан шубуун дуугаржа шадахаяа болишоод, гаруудида хэлэхэ аргагүй болоо һэн ха. Хүн түрэлтэн иигэжэ хараасгайн ашаар айхабтар ехэ аюул тодхорһоо гараһан юм ха.

Хараасгайе мэдэхэгүй хүн үгы юм ааб даа. Дулаан боложо, хүсэд шиидэхэлээр хараасгайнууд ниидэжэ ерэдэг. Урдань ород таряашад тэдэнэй ерэхые хүлеэгээд, таряагаа таридаг байгаа. Хараасгайнууд бусажа ерэхэлээрээ урда жэлэйнгээ уурхайнуудые шалган үзөөд, тэрэнээ заһажа, һалашаһан байгаа һаань, шэнээр барижа эхилдэг.

Хараасгай хүндэ ямаршье хоро хэдэггүй, харин туһатай шубуун. Яахадааб гэхэдэ, боргооһо батаганаа мэтын элдэб хорото шумуулнуудые хорооно. Ажаглажа байхада, заримдаа дээгүүр, заримдаа доогуур газар дээхэнүүр ниидэдэг. Тэрэнь ушартай байгаа. Агаарай шииг ехэтэй байгаа һаа, зарим шумуулнуудай далинь шиигтэжэ, дээгүүр ниидэжэ шадахаяа болино. Агаарай хуурай байгаа һаа, дээгүүр ниидэнэ. Тэдээниие агнаһан хараасгайнуудай ниидэхэнь баһа дээгүүр, доогуур болоно бшуу. Доогуур ниидээ хадань бороо орохонь, дээгүүр ниидээ хадань бороо орохогүй гэжэ хүн зон үнинһөө хойшо ажаглаһан байгаа.

Лодон ЛИНХОВОИН