БЭСҮҮРЭЙ СУУТА ХҮНҮҮД

Бэсүүрэй аймагһаа гарбалтай хэдэн хүн Монголой национально-демократическа революцида, демократическа хүдэлөөнүүдтэ эдэбхитэйгээр хабаадаһан байгаа.

1895 ондо Гушадай хушуунда түрэһэн ДАШАБАЛЫН ЦЭДЭН-ЕШИ хадаа эдэнэй нэгэниинь болоно. 1905-1913 онуудта тэрэ училищи болон гимназида һураба. 1913-1917 онуудта Буряад орондо элдэб тушаалнуудта хүдэлбэ: хушуунай захиргаанай секретаряар, нютагай түрүүшын кооперативай хүтэлбэрилэгшөөр ажаллаба, 1917-1920 онуудта засагай зургаануудта хүдэлөө һэн.

1920 оной тэн багһаа Цэдэн-Еши Дашабалын Монголой хубисхалшадта туһалжа захалба. Коминтернын Дурна зүгэй секретариадай түлөөлэгшэ С.С.Борисовтай хамта тэрэ Үргөө хото руу ошоо һэн. Орон доторхи байдалтай, һая байгуулагдаһан хубисхалта эмхиин ажал ябуулгатай танилсаха, хубисхалта тэмсэлэй стратеги ба тактика зохёоходонь туһалха зорилготойгоор ошоһон байгаа.

Сүхэ-Баатар болон тэрэнэй нүхэдэй Дээдэ-Үдэ, Эрхүү хотонуудта ошоходонь, Цэдэн-Еши тэдээндэ али болохоор туһалһан, эдэнэй харюусалгатай даалгабаринуудые бэелүүлһэн байха юм. 1921 оной эхиндэ Сүхэ-Баатарай даабаряар хилэ гаталжа, барон Унгернын гол сэрэгүүдэй байрлаһан газарта нэбтэрэн орохо ёһотой һэн. Тиихэдэ оршон байдалые тагнаха, дайсанай хараа бодолые мэдэжэ абаха, Унгернда алба хэдэг монголнууд болон буряадуудай дунда ойлгууламжын хүдэлмэри ябуулжа, хубисхалай хүсэнүүдэй тала руу шэлжэн орохыень баадхаха ёһотой бэлэй.

Цэдэн-Еши Дашабалын Монголой Арадай хубисхалта партиин I сьездын хүдэлмэридэ хабаадажа, тэрэнэй гэшүүндэ абтаһан байгаа. Монголой Саг зуурын хубисхалта правительствада мүнгэн һангай асуудалнуудаар зүбшэлэгшөөр хүдэлһэн, эд бараанай нөөсэнүүдые бүридэлдэ абадаг, хубаарилдаг, тэдэниие һайнаар хадагалхын түлөө оролдодог һэн.

Монголдо арадай хубисхалай илаһанай һүүлээр Цэдэн-Еши Дашабалын шэнэ Монголой Намын ба гүрэнэй зургаануудай хүдэлмэридэ эдэбхитэйгээр хабаададаг байгаа. МНРП-гэй ЦК-гай гэшүүн байһан юм. Партиин Шалгалтын комиссиие даагшаар хүдэлһэн, ороной Экономическа зүблэлэй гэшүүнээр һунгагдаһан, СССР-тэхи МНР-эй худалдаа наймаанай түлөөлэгшэ, Монголой кооперативуудай правлениин түрүүлэгшэ байһан юм.

БАЛМАСУ ЦЭРЭНЭЙ (АЮР ВАНЧИКОВ) 1890 ондо Гушадай хушуунда түрэһэн. Тэрэ Цэдэн-Ешын ахай байһан. Бага наһандаа ондоо бүлэдэ үргэжэ үгтэһэн юм. Эхин һургуули дүүргэһэн. 1908-1920 онуудта Буряад орондо хушуунай захиргаанай секретаряар, һургуулиин багшаар, хүнүүдтэ туһаламжа үзүүлхэ хороониие даагшаар хүдэлһэн байгаа.

1920 онһоо Б.Цэрэнэй РКП(б)-гэй Сибириин бюрогой зүүн зүгэй арадуудай хэлтэстэ хүдэлөө һэн. Энэл жэлэй намар Монголой революционернүүдтэ туһалха даабаритайгаар Хяагта ошоод, тэндэһээ Монголой хилэ шадархи хушуунуудта эльгээгдээ һэн. Малшадые хубисхалта армида таталгада хабаадаба. Монголой хушуунуудай зоной дунда хубисхалай суртал һургаалнуудые идхадаг байгаа.

Балмасу Цэрэнэй Монголой Арадай - хубисхалта намай I сьездын хүдэлмэридэ хабаадаһан, съездын делегадуудтай хамта программна документнүүдые зохёолсоһон байха юм. Намай хүтэлбэрилхы зургаануудта һунгагдаа һэн. Зарим баримтануудай ёһоор, МНРП-гэй I съезд тухай Балмасугай 1923 ондо бэшэһэн дурсалга бии.

1921 оной хабар МНРП-гэй ЦК-гай болон Саг зуурын хубисхалта правительствын суглаануудта нэгэнтэ бэшэ хабаадажа, арадай хубисхал хэлгэдэ бэлэдхэлэй асуудалнуудые зүбшэн хэлсэһэн байгаа. 1921 оной март һарада Шивээ-Хяагтые (Маймачен) сүлөөлхын түлөө байлдаануудта хабаадаа һэн. Хубисхалта правительствын Мүнгэн һангай министерствэдэ зүбшэлэгшөөр хүдэлбэ. Монголой хубисхалшадай делегациин бүридэлдэ орожо, 1921 оной июнь һарада Москва ошожо, Коминтернын II Конгрессэй хүдэлмэридэ хабаадалсаа бэлэй. 1934 ондо тэрэ наһа бараба.

САНДАГДОРЖО ЖАМБАЛЫН (САНДАГ ЖАМБАЛОН) 1899 ондо Бэшүүрэй Бодонгууд нютагта түрэһэн юм. Эхин шатын һургуулитай байһан.

С.Жамбалын Монголой Арадай - хубисхалта намай Хяагтада болоһон I съездын хүдэлмэридэ хабаадаһан юм. 1920 оной сентябрь һарада Монголой хубисхалшадай делегациин бүридэлдэ орожо, Совет Россиин түлөөлэгшэдтэй хөөрэлдөөнүүдтэ хабаадалсаа һэн.

Монголой наһажаал партизанай хэлэһэнэй ёһоор, С.Жамбалын РКП(б)-гэй зэргэнүүдтэ байһан юм. Арадай хубисхалай жэлнүүдтэ, хубисхалай һүүлээрхи түрүүшын жэлнүүдтэ Монголой Арадай-хубисхалта армиин мүнгэн һангай таһагые даадаг байгаа.

Бэшүүрэй аймагай олон мянган сэрэгшэд Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадажа, эрэлхэг зориг гаргажа, баатар габьяа харуулһан байха юм. Хэдэн мянган сэрэгшэд орден, медальнуудаар шагнагданхай.

РАДИКАЛЬЦЕВ ПЕТР КАПИТОНОВИЧ хадаа Алдар Солын орденой дүүрэн кавалер болонхой. Тэрэ иимэ үндэр хайра шагналда хүртэһэн 11 алдарта сэрэгшэдэй тоодо ородог юм.

Алас-Дурна зүгһөө Калининска фронтдо ерэһэн 312-дохи ябаган сэрэгэй дивизиин бүридэлдэ оруулагдаһан Петр Капитонович Радикальцев Старая Русса хотын дэргэдэ дайнда ороо һэн.

Хоёр һарын үнгэрхэдэ, рядовой Радикальцев дивизиин тагнуулда оруулагдаа һэн. Табан хүнһөө бүридэһэн бүлэг һүни тагнуулда гарахадаа, урагшатай ябажа, “хэлэ” асархадань, тэрэнь полкын захиралтада үнэтэй сэнтэй мэдээ үгэбэ. Энээнэй һүүлээр Радикальцев сэрэгэй хэдэн ябуулгада хабаадаба. Кенигсбергдэ дүтэлжэ ошоходоо, тэрэ Алдар Солын хоёр ордентой, “Шэн зоригой түлөө” медальтай болоод ябаа.

Дайнай дүүрэхэ дээрэ Петр Радикальцев мэдээжэ тагнуулшан болоһон байгаа. Дайсанай шэбээлһэн газар руу ороод, “хэлэ” барижа, ниитэ добтолгын эхин тухай дохёо үгэхэ даалгабари үгтэбэ. Дайнай түгэсхэхы шатада эрэлхэг зоригтой тагнуулшан Алдар Солын орденой дүүрэн кавалер болоо һэн.

ПАВЕЛ ФЁДОРОВИЧ СЛЕПНЕВ 1930 ондо Бэшүүрэй аймагай Новосретенка тосхондо түрөө һэн. 1947 ондо Бэшүүрэй механизациин һургуули дүүргээд, Татауровай мезханизаторнуудай һургуулида һурахаяа оробо. Механизатор болоод, Новосретенкын совхоздо ажаллажа захалхадаа, 1951 ондо ДТ-54 түхэлэй трактораар 1100 гектар зөөлэн хахалалга хэбэ. 1959 ондо 1800 гектарта хүргөө һэн. 1962 ондо Павел Федорович комбайнерай мэргэжэл шудалаад, түрүүшынгээ жэлдэ СК-6 комбайнаар 530 гектарһаа ургаса хуряагаад, 8900 центнер таряа сохижо, ВДНХ ошохо путевкоор шагнагдаһан байгаа.

1971 ондо хүдөө ажахын үйлэдбэриие хүгжөөхын, таряан ажалай продуктнуудые гүрэндэ худалдаха талаар табан жэлэйнгээ түсэб болзорһоонь урид дүүргэхын түлөө тэмсэлдэ үндэр үрэ дүнгүүдые туйлаһанайнь түлөө тракторно-таряан ажалай бригадын бригадир Павел Федорович Слепневто Социалис Ажалай Геройн үндэр нэрэ зэргэ олгогдожо, Ленинэй орден, “Хадуур ба Балта” гэһэн Алтан Одон медаль барюулагдаа һэн.


Бэшүүрэй аймаг оюун бэлигтэй зохёолшодоороо алдартай юм. Дондубон ЦЫДЕНЖАБ ДОНДУПОВИЧ (Ц.ДОН) – прозаик, ниитын ажал ябуулагша, буряад совет уран зохёолой үндэһэ һуури табилсагшадай нэгэниинь юм. Тэрэ Бодонгуудай сомоной Аяга нютагта 1905 ондо түрөө һэн. 1916 ондо хоёр классай училищи дүүргээ һэн. 1922 онһоо аймагай болон республикын ниитын ажабайдалда эдэбхитэйгээр хабаадаа бэлэй. Гушад хушуунай гүйсэдхэхэ комитедэй түрүүлэгшын орлогшо, шалгалтын комиссиин гэшүүн байгаа. 1930 онһоо “Буряад-Монголой үнэн” һониной редактор, 1933 онһоо Буряадай гэгээрэлэй болон соёлой арадай комиссар, партиин обкомой гэшүүн, обкомой бюрогой гэшүүндэ кандидат. 1935-37 онуудта Буряадай номой хэблэлэй редактораар хүдэлөө һэн.

1930 онһоо тэрэ Ц. Дон гэһэн далда, ара нэрэтэйгээр зохёолнуудаа хэблэжэ эхилһэн байгаа. Буряад уран зохёолдо “Хиртэһэн һара” (1932) гэһэн түрүүшын туужын, “Брынзын санха” (1935) гэжэ туужын, “Тужа соо” (1937) гэжэ романай автор болоно. 1936 ондо Ц. Дон “Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн” гэһэн үльгэрлэмэл поэмэ хэблүүлэн гаргуулаа һэн.

Ц. Дон хадаа Буряадай Уран зохёолшодой холбоое эмхидхэгшэдэй, уран зохёолой альманах болон һэдхүүлнүүдые байгуулагшадай нэгэниинь болоно. Тэрэ СССР-эй Конституциие, Марксын, Ленинэй зохёолнуудые, партийна документнүүдые түрэл хэлэн дээрээ оршуулһан байгаа. Распегэй “Мюнхгаузенай уршагта ябадалнууд” гэһэн зохёолые оршуулаа. СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1935).

Тэрэ хардуулан тушаалгажа, 1938 ондо Улаан-Үдын түрмэдэ алуулаа, 1957 ондо Ц. Доной хэрэг сагааруулагдаа һэн.

ХОРИНСКАЯ (КОТЛИЦКАЯ) ЕЛЕНА ЕВГЕНЬЕВНА 1909 ондо Бэшүүр тосхондо түрэһэн юм. Е.Е. Хоринская – поэтесса. Тэрэнэй бага балшар, эдир наһан түрэл нютагтаа үнгэрөө һэн. 1927 ондо тэрэ Хориин аймагай Хасуурта нютагта ерэжэ, һургуулиие даагшаар хүдэлбэ. Ород хэлэ болон литература заадаг байгаа. Эндэ шүлэг бэшэжэ захалаа һэн. Эгээл эндэ Хоринская гэһэн далда нэрэ абаба. “Маша-колхозник” гэһэн нэрэтэйгээр шүлэгүүдээ, материалнуудаа гаргуулдаг байгаа.

1931 ондо Эрхүүдэ тэрэнэй “Центнернүүдэй түлөө” гэһэн түрүүшын багахан туужа хэблэгдээ һэн. Буряадай болон СССР-эй уран зохёолшодой 1934 ондо болоһон түрүүшын съезднүүдэй делегат байгаа. 1935 ондо СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо һэн.

1935 ондо гэр бүлын ушар шалтагаанаар Свердловск (Екатеринбург) хото ошожо, тэндэ ажаһуугаа, ажаллаа. М. Горькиин нэрэмжэтэ Удха зохёолой дээдэ һургуули заочноор дүүргээ һэн. Прозо болон поэзеэр олон номуудые бэшэнхэй.

Тэрэ Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, “Хүндэлэлэй Тэмдэг” орденоор, медальнуудаар шагнагданхай.

Улаан хада түшэлгэтэй, ундан тунга аршаан булагуудаарнь сүршэгдэһэн Шэбэртэһээ нэгэн үедэ зургаан хүбүүд ургажа гараһан гээшэ. Эдэнэр бултадаа шүлэгшэ, бэшээшэ, зурааша хүбүүд һэн. Буряад хэлэ ба литературын багша Ага нютагһаа гарбалтай Цырегма Намдаковна Намдакова Шэбэртын дунда һургуулида багшалхадаа, уран зохёолой кружок эмхидхэжэ, эдир хүбүүдэй сэдьхэлдэ сэсэг тарижа, зохёохы бэлигыень бадаруулһан байгаа. Эдэмнай хэд бэ гэбэл, Дондок Улзытуев, Цырен-Дондок Хамаев, Бальжинима Намдаков, Цырен-Дондок Шагжиев, Владимир Жалсанов, Дамдин Дамбиев гэгшэд болоно. Теэд эдэнэй бултадаа залуугаар наһа бараһаниинь харамтайшье, гашуудалтайшье байна даа.

ДОНДОК УЛЗЫТУЕВ 1936 ондо Бэшүүрэй аймагай Шэбэрта нютагта түрөө һэн. 1956 ондо нютагайнгаа дунда һургуули дүүргээд, Буряадай номой хэблэлдэ хүдэлбэ. 1963 ондо М.Горькиин нэрэмжэтэ Удха зохёолой дээдэ һургуули дүүргээ һэн. Дээдэ һургуулияа дүүргэмсээрээ “Байгал” һэдхүүлдэ хүдэлөө.

Д.Улзытуевай түрүүшын шүлэг 1953 ондо “Буряад үнэн” һониной толилогдоо һэн. Шүлэгүүдынь “Байгал”, “Огонёк”, “Юность”, “Смена”, “Дружба народов” һэдхүүлнүүдтэ хэблэгдэһэн байгаа.

Тэрэ – 17 номой автор, 11-ниинь түрэл буряад хэлэн дээрээ барлагдаһан юм. “Гуурһанай гурбан нюуса, “Ая ганга”, “Хайранга”, “Һолонго”, “Аадар”, “Эрьеcэ”, “Эшэгэн тэхэ”, “Сагай сууряан” болон бусад номуудынь уншагшадта һайшаагданхай. Шүлэгүүдэйнь 6 ном ород хэлэн дээрэ барлагдаа һэн. Тэрэнэй зохёолнууд монгол, болгар ба латыш хэлэнүүд дээрэ хэблэгдэжэ гаранхай.

Д. Улзытуевай олон шүлэгүүд дээрэ композиторнууд дуунуудые зохёонхой. Уянгата публицис хоёр ном бэшэһэн юм.

СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн оройдоол 36 наһан дээрээ 1972 ондо энэ дэлхэйтэеэ хахасажа ошоо һэн. 1993 ондо Улаан-Үдэдэ Дондок Аюшеевич Улзытуевай жаса байгуулагдаһан байгаа. Дондок Улзытуевай хүбүүн Амар-Сана – поэт. М. Горькиин нэрэмжэтэ Удха зохёолой дээдэ һургуули дүүргэнхэй.

ЦЫРЕН-ДОНДОК ХАМАЕВ – прозаик, поэт, 1936 ондо Шэбэртэ нютагта түрэһэн юм. Дунда һургуули дүүргээд, Эрхүүгэй гүрэнэй ехэ һургуулида һурахаяа ороо һэн. Удаань Буряадай багшын дээдэ һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлхэеэ Улаан-Үдэ ерэбэ. Бэшүүрэй һургуулинуудта багшалһан юм. Һүүлээрнь “Байгал” һэдхүүлдэ, “Буряад үнэн” һониндо, Буряадай радио болон телевиденидэ хүдэлөө һэн. Тэрэ – СССР-эй Һэдхүүлшэдэй холбооной гэшүүн.

Сибирь болон Алас-Дурна зүгэй залуу зохёолшодой Шэтэдэ болоһон зүблөөндэ хабаадаа юм. Цырен-Дондок Хамаевич Хамаев 10 гаран номой автор. “Далижаһан дальбараанууд”, “Һайхан сэдьхэл”, “Этигэл”, “Мартагдашагүй үдэрнүүд”, “Үер”, “Минии ахай”, “Намарай сэсэг” гэжэ рассказуудай, туужануудай номууд, “Хэнзэ ногоон” гэжэ роман хэблэгдэжэ гараа һэн. Туужануудайнь хоёр ном ород хэлэн дээрэ барлагдаһан байгаа. “Сэдьхэлэй дуун” гэжэ шүлэгүүдэйнь ном 1973 ондо гараа һэн.

Цырен-Дондок Хамаевич Хамаев – СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн.

ВЛАДИМИР ЖАЛСАНОВ хүүгэдтэ зорюулагдаһан “Суранзан” гэжэ шүлэгүүдэй ном гаргуулаа һэн. Тэрэ “Коммунизмын туяа” гэжэ һониной редакторай орлогшоор хүдэлһэн байгаа.

БАЛЬЖИНИМА НАМДАКОВ – 1934 ондо түрэһэн, СССР-эй Һэдхүүлшэдэй холбооной гэшүүн. Олон очеркнуудые, рассказуудые, нэгэ акттай зүжэгүүдые бэшэһэн юм. Тэрэ “Буряадай залуушуул” һониной редакцида оршуулагшаар, “Буряад үнэн” һониндо һурбалжалагшаар хүдэлөө һэн.

ЦЫРЕН-ДОНДОК ШАГЖИЕВ – 1936 ондо түрэһэн, дунда һургуули дүүргээд, Буряадай багшын дээдэ һургуулида заочноор һураһан юм. Буряадай радио болон телевиденидэ хүдэлһэн байгаа. Олон очеркнууд ба рассказуудай автор.

ДАМДИН ДАМБИЕВ Буряадай Уран зураашадай холбоондо хүдэлһэн. Тэрэ рассказуудые, туужа бэшэжэ, хэблүүлһэн байгаа.

Эндэһээ элитэ мэдээжэ эрдэмтэд гараһан байха юм. Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин багша, хэлэ, бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор ГЕННАДИЙ ДОРЖИЕВИЧ МОЛОНОВЫЕ дурдангүй байжа болохогүй. Түрэл хэлэеэ шэнжэлхэ талаар тэрэ ехэ ажал ябуулһан, шэнжэлгэ хэһэн хүн юм. Багшалхаһаа гадна, шэнжэлхы ехэ хүдэлмэри ябуулдаг, олон аспирантнуудые бэлдэнхэй. Хэдэн һурагшань эрдэмэй кандидат болонхой.

Бэшүүр нютагһаа олон артистнууд тодорһон байха юм. Россиин арадай артист ЦЫДЕНДАМБА ПУРБУЕВ Ленинградай театрай ба киногой дээдэ һургуули дүүргээд, 40 гаран жэл соо Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын академическэ театрта хүдэлхэдөө, тайзан дээрэ табигдаһан 100 гаран зүжэгэй гол рольнуудта наадажа, харагшадай магтаал һайшаалда хүртэһэн байха юм. Нэгэ үедэ Цыдендамба Пурбуевич театрайнгаа директорээр хүдэлөө һэн. Тэрэ дүй дүршэлөө залуушуулда дамжуулдаг.

Бэшүүр нютаг – суута дуушадай үлгы юм. Энэ талаар Санкт-Петербургын Мариинска театрай дуушан ВАЛЕНТИНА ЦЫДЫПОВАЕ түбхын түрүүлэн дурдалтай. Консерватори дүүргээд, Буряадай оперо болон баледэй театрта хүдэлжэ байтараа, Новосибирскын, удаань Мариинска оперно театрнуудта хүдэлжэ эхилээ һэн. Суута оперно театрай тайзан дээрэ табигдаһан зүжэгүүдтэ гол партинуудые гүйсэдхэһэн байна. Бүхэсоюзна болон уласхоорондын конкурснуудта хабаадахадаа, лауреат болоо һэн. В.Цыдыпова Буряад Республикын арадай артистын, Россиин Федерациин габьяата артистын үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэнхэй.

Буряадай оперно театрай дуушан, Россиин габьяата артистка ОЛЬГА АЮРОВА Валентина Цыдыпова хоёр эгэшэ дүүнэр юм. Меццо-сопрано хоолойтой эдэ хоёр басагаднай буряад арадай омогорхол болоно бшуу. Ольга манай академическэ театрта табигдаһан оперонуудай гол рольнуудта наадажа, харагшадай шэхэнэй шэмэг, нюдэнэй хужар болодог байна. М.И.Глинкын нэрэмжэтэ дуушадай уласхоорондын конкурсын лауреат болоо һэн.

Иигэжэ Бэшүүр нютагһаа гарбалтай зүжэгшэ хүбүүд, басагаднай оюун бэлигээрээ түрэл арадаа баясуулна бшуу.

Тус аймагһаа бэлигтэй бэрхэ спортсменүүд ургажа, Буряад ороной нэрэ хүндые амжалтатайгаар хамгаалдаг юм. Боксоор манай республикаһаа СССР-эй түрүүшын спортын мастер БАДМА ЖИГМИТОВЫЕ эндэ онсолон тэмдэглэхэ ёһотойбди. Тэрэ түрүүлэн оронойнгоо суглуулагдамал командада 1955 ондо оруулагдажа, 1960 он болотор СССР-эй суглуулагдамал командын гэшүүн байһан юм. Буряадай багшын дээдэ һургуули дүүргэһэн багша, тренер Бадма Бадмажапович Жигмитов зонын, Россиин чемпион болоһон, СССР-эй түрүү һуури эзэлхын түлөө мүрысөөндэ шанда хүртэһэн алдар суутай.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>