ХОРИИН СУУТА ХҮНҮҮД

Хори буряадуудай зайһан, тайшаанар олон байһан юм. Ноёд һайд, элдэб зиндаагай түшэмэлнүүдшье байха. ШОДО БОЛТИРОГОЙ хадаа 1729 оной июлиин 2-ой баримтын ёһоор хори буряадуудай түрүүшын тайшаа байгаа. Хойшодоо зуугаад жэлэй туршада тэрэнэй үри һадаһад энэ үндэр тушаал эзэлээ һэн. ШОДОЙН РИНЧИН (РИНЦЭЙ) – 1732-1765 онууд, РИНЧИНЭЙ ДЖАНЦАН – 1765-1768 онууд, Джанцанай дүү ДАМБА-ДУГАР РИНЧИНЭЙ – 1768-1804 онууд, Дамба-Дугарай аша хүбүүн ГАЛСАН МАРДАЙН – 1804-1815 онууд, ДЭМБИЛ ГАЛСАНАЙ – 1815-1822 онууд, Дамба-Дугарай үргэжэ абаһан хүбүүн – ЖИГЖИТ (СУВАНАЙ) – 1822-1835 онууд. Саашадаа Ринчин-Доржо Дэмбилэй – 1838-1849 онууд, ТАРБА ЖИГЖИДЭЙ – 1849-1857 онууд. Удаань хуасай угай ЦЭДЭБ БАДМЫН – 1874-1889 онууд, ЦЭДЭН-ДОРЖО АЮУШЫН – 1889-1898 онууд, ЭРДЭНИ ВАМБАЦЭРЭНЭЙ – 1898-1903 онууд.

1702-1703 онуудта Галзууд угай БАДАН ТУРААХИН түрүүтэй 52 хүнһөө бүридэһэн хори буряадуудай делегаци Сагаан хаан I дүгээр Петрто бараалхаһан юм. I дүгээр Петр хаан 1703 оной мартын 22-то Зарлиг тунхаглажа, анхан нютагтаа ажаһууһан буряадуудые хашаха харшалхагүй гэһэн тогтоол гаргаа һэн. ДАША БОДОРОЕВ (харгана), ОЧИХАЙ САГДАЕВ (бодонгууд), ОЧИР УЯЛГУЕВ (худай), ЭРЭЭХЭН УДАГАН болон бусад делегациин бүридэлдэ ороһон юм гэхэ.

Хориин аймаг алдарта хүбүүдээрээ суурханхай. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда эрэлхэг зоригтойгоор тулалдаһан баатар сэрэгшэд олон юм. Эндэ тоонтотой 3 хүбүүд Советскэ Союзай Геройнууд болонхой. Түбхын түрүүлэн ЖАНАЕВ ДАРМА ЖАНАЕВИЧЫЕ дурдалтай. Тэрэ 1907 ондо Хориин аймагай Худан-Бэлшэр нютагта түрэһэн байгаа. 1938 ондо Москвагай электрижүүлгын дээдэ һургуули дүүргээд, Улаан-Үдын авиационно заводто инженер-электригээр хүдэлжэ захалба. Тэрэ саперно взводой командираар табигдаа һэн. Гвардиин капитанай хүтэлбэри доро сапернууд минэ болон тэһэрдэг зүйлнүүдые зайсуулжа, олон мянган хүнэй ами наһа абарһан байгаа. Берлин хотые эзэлхын түлөө Нейс болон Шпрей мүрэнүүдые гаталха ябуулгануудые шадамар бэрхээр ударидаа һэн. 1945 оной апрелиин 25-да дайсанай табиһан минын талмайнуудые гаталжа ябатараа, хүндөөр шархатажа, илалтын үдэр болотор хэдэн үдэрэй үлөөд байхада, наһа бараһан юм. 1945 оной июниин 26-да гвардиин капитан Д.Ж. Жанаевта Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэ олгогдоо һэн. Улаан-Үдын Загорск һууринда, Хори тосхондо үйлсэнүүд, Пионернүүдэй байшан тэрэнэй нэрээр нэрлэгдээ бэлэй.

Хориин аймагай Мухар-Тала нютагай колхозник НИКИФОР САМСОНОВИЧ АФАНАСЬЕВ Баруун фронтдо снайпер-мэргэн буудагша ябаһан юм. 1942 оной ноябриин 12-то Совет информбюро иигэжэ мэдээсээ һэн: “Н-скэ соединениин мэргэн буудагшад hарын туршада 1947 немецүүдые һүнөөбэ. Мэргэн буудагша Дроздов – 155, Афанасьев – 119, Безбердев... тэды сэрэгшэдые хүлһөөнь буулгаа...” Дроздов, Безбердев гэгшэд Афанасьевай һурагшад байһан юм. Саашадаа тэрэ үшөө хэдэн снайпернуудые һургаа һэн.

1943 оной гарахын урда тээхэнэ Монголой Арадай Республикын Правительствын толгойлогшо маршал Чойбалсан дивизидэнь ерээд, МНР-эй “Алтан Гадаһан” гэжэ орден манай нютагай хүбүүнэй энгэртэ зүүлгэһэн байгаа. Гитлерэй 200 гаран сэрэгшэдые һүнөөһэнэйнь түлөө СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй 1944 оной июль һарын Зарлигаар Никифор Самсонович Афанасьевта Советскэ Союзай Геройн үндэр нэрэ зэргэ олгогдоо һэн. Дайнай һүүлээр нютагтаа бусажа, Хүрбын совхозой адуушанаар, хонишоноор хүдэлһэн юм.

КОНСТАНТИН ВЛАДИМИРОВИЧ ОЦИМИК 1919 ондо Хориин аймагай Карбаиновка нютагта түрөө һэн. 1939 онһоо 1946 он болотор тэрэ Совет Армида алба хэбэ. Дайнай үедэ Одерой танкнуудые һалгаадаг 641-дэхи артиллериин полкын артиллериин батарейе ударидаһан байгаа. 1945 оной мартын хоёрдохи хахадта ахалагша лейтенант Оцимигай батарей дайсанай ябаган сэрэгшэд болон танкнуудай зургаан добтолгые сухарюулаа һэн. Тиихэдээ дайсанай 180 сэрэгшэдые хүлһөөнь буулгаба. Хархис шунахай сэрэгшэдэй улам дүтэлжэ ерэхэдэнь, батарейнгээ сэрэгшэдые эсэргүү добтолгодо бодхобо. Эндэ 90-ээд гитлеровскэ сэрэгшэд плендэ абтаа һэн. Илалтын урда тээхэнэ тэрэнэй батарей түрүүшүүлэй тоодо мүрэниие гаталаад, таарамжатай зохид газарта шэбээлбэ. Немецүүд хэдэ дахин добтолhоор, батарейе хүреэлжэрхёо бэлэй. Оцимик хаана байһанаа рацяар дамжуулба. Гансаараа үлөө гэжэ немецүүд ойлгобогүй. Немецүүд айһан һүрдэһэндөө хэдэн арбан сэрэгшэдээ алуулаад, шархатуулаад, тэрьедэхэ баатай болобо. Энэ баатаршалгынгаа түлөө К.В. Оцимик Советскэ Союзай Геройн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө бэлэй. Дайнай һүүлээр Константин Владимирович Гусиноозерск хотодо хирпиисын заводто мастераар хүдэлбэ. Баатар хүбүүмнай 1963 ондо наһа баража, Улаан-Үдэдэ хүдөөлүүлэгдээ һэн. Ниислэл хотын үйлсэнүүдэй нэгэн тэрэнэй нэрээр нэрлэгдэнхэй.

Хориин аймагай Үдын совхозой ахалагша хонишон НАМЖИЛМА ЛАМХАНОВНА ТОГМИТОВАГАЙ нэрэ республика дотороо үргэнөөр мэдээжэ болонхой. Эндэ тэрэ түрэһэн, ехэ болоһон юм. Н.Л.Тогмитова олон жэлдэ хонишоноор ажаллахадаа, баян дүй дүршэлтэй болоһон байгаа. Тиигэжэ тэрэ олон залуу хонишодой һурган хүмүүжүүлэгшэ болоо һэн. Республикын габьяата малшан Намжилма Ламхановна КПСС-эй XXIII съездын делегат болоһон, ВДНХ-гай выставкэдэ хабаадаһан юм. Тэрэ – КПСС-эй обкомой гэшүүн. “Хүндэлэлэй Тэмдэг” орденоор шагнагданхай. Хүдөө ажахын үйлэдбэридэ гайхамшаг амжалта туйлаһанайнгаа түлөө Намжилма Ламхановна Тогмитова 1971 ондо Социалис Ажалай Герой болоһон намтартай.

Суута уран зохёолшод Дондокова Цырен-Дулма Дондоковна, Жалсараев Дамба Зодбич, Дугаров Эрдэни Чимитович, Дамбаев Доржо Дамбаевич болон бусадые дурдажа болоно.

ДОНДОКОВА ЦЫРЕН-ДУЛМА ДОНДОКОВНА 1911 ондо Хориин аймагай Байсын-Үбэр нютагта түрэһэн юм. 1929 ондо Буряадай педтехникум дүүргээд, һургуулида багшалба. 1940-1943 онуудта Буряадай номой хэблэлдэ ажаллаа. 1944 онһоо шүлэг бэшэжэ эхилээ һэн. Тэрэнэй шүлэгүүдэй хэдэн номууд Улаан-Үдэдэ, Москвада хэблэгдэһэн юм. “Жаргалай түлхюур” гэжэ роман 1986 ондо барлуулһан юм. “Дабһанай амтан”, “Ехэ хонхо”, “Үдэр бэшэ, һүни һай” гэжэ зүжэгүүдые бэшээд, театрай тайзан дээрэ табюулаа һэн. Түрэлхи хэлээр уншаха ном гаргалгада хабаадалсадаг байгаа. Ц-Д.Д. Дондокова – СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряадай арадай поэтесса, Буряадай Гүрэнэй шангай лауреат, Буряадай болон Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ байһан юм. “Хүндэлэлэй Тэмдэг” орденоор шагнагдаа һэн.

ЖАЛСАРАЕВ ДАМБА ЗОДБИЧ 1925 ондо Хориин аймагай Доодо-Гол нютагта түрэһэн юм. Түрэл колхоздоо хүдэлөө. 1943 оной январь һарада сэрэгэй албанда татагдаа һэн. Сэрэгэй училищи дүүргээд, хилын харуулай сэрэгүүдтэ алба хэбэ. Японтой дайнда хабаадалсаа һэн. 1952 ондо албанһаа табигдаба. 1956-58 онуудта Москвадахи М. Горькиин нэрэмжэтэ Удха зохёолой дээдэ һургуулиин дэргэдэхи Дээдэ литературна курс дүүргээ һэн. Буряадай Уран зохёолшодой холбооной харюусалгата секретаряар, партиин обкомдо, Буряадай АССР-һээ ТАСС-ай һурбалжалагшаар хүдэлбэ. Д. Жалсараев зохёохы ажалаа ниитын хүдэлмэритэй зохидоор тааруулан табидаг байһан юм. 8 жэл соо Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшээр, 16 жэлэй хугасаа соо республикын соёлой министрээр хүдэлбэ. Ази болон Африкын оронуудай уран зохёолшодой холбооной талаар Россиин комитедэй түрүүлэгшэ байхадаа, тэрэ афро-азиин оронуудай уран зохёолшодой 4-дэхи, 5-дахи болон 7-дохи конференцинүүдтэ хабаадаһан байгаа. Дамба Зодбич 40 гаран номуудай автор юм. Тэрэ мэдээжэ олон дуунуудай, оратори болон кантатануудай текстнүүдые бэшэһэн байгаа. Үхибүүдэй хэдэн ном бэшэжэ гаргуулаа һэн. Д.З. Жалсараев – СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1952), Буряадай арадай поэт, республикын Гүрэнэй шангай лауреат, Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ (1985). Тэрэ дайшалхы ба ажалай 5 орденоор, олон медаляар шагнагданхай.

ДУГАРОВ ЭРДЭНИ ЧИМИТОВИЧ 1945 ондо Хориин аймагай Ашанга нютагта түрөө һэн. Армида алба хээд, Хори нютагтаа барилгашанаар ажаллаһан байгаа. “Хараасгай” гэжэ хүүгэдэй һэдхүүлдэ редактораар хүдэлбэ. Республикын залуу уран зохёолшодой хуралдаануудта, Бүхэсоюзна зүблөөндэ хабаадаһан байгаа. Табан номой автор юм. 1994 онһоо СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн.

Поэт ДОРЖО ДАМБАЕВ шүлэгүүдэй хэдэн ном хэблүүлэнхэй. Тэрэ “Буряад үнэн”, “Үдын һонин” һонинуудта хүдэлһэн намтартай. Тэрэ – Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн.

Хориин аймагһаа суута эрдэмтэд ургажа гаранхай. Хэлэ, бэшэг шэнжэлэгшэ Цыбикжаб Цыдендамбаев, радиофизик Чимит Цыдыпов, түүхэшэн Владимир Базаржапов болон бусад манай Буряад ороной түүхэдэ оронхой.

ЦЫБИКЖАБ БОБОЕВИЧ ЦЫДЕНДАМБАЕВ 1915 оной июниин 15-да түрэһэн байгаа. Тэрэ Хориин аймагай Байсын-Үбэр гэжэ нютагта тоонтотой юм. 1925 ондо Хориин таряашан залуушуулай һургуулида һурахаяа ороо һэн. 1935 ондо Буряад-Монголой багшын дээдэ һургуулиин хэлэ ба литературын факультедэй 1-дэхи курсда һурахаяа оробо. Забһарлалтатайгаар һурабашье, 1941 оной июниин 1-дэ дээдэ һургуули дүүргэһэн тухай диплом абаба.

Июлиин 5-һаа Совет Армиин зэргэнүүдтэ алба хэжэ захалаа һэн. Фронтын элдэб участогуудта немец-фашис сэрэгшэдые бута сохилсобо. Артиллериин батарейе ударидаһан байгаа. 1945 оной февраль һарада капитан Ц.Б. Цыдендамбаев хүндөөр шархатаба. Эрэлхэг зоригтойгоор дайлалдаһанайнгаа түлөө тэрэ орден, медальнуудаар шагнагдаа һэн. 1951 ондо Москвагай Зүүн зүгэй оронуудай хүреэлэнгэй дэргэдэ аспирантура дүүргэжэ, кандидадай диссертаци хамгаалһан байгаа. 1973 ондо Новосибирск хотодо докторой диссертаци хамгаалаа һэн. 1955 онһоо 1957 он болотор соёлой эрдэм-шэнжэлэлгын хүреэлэнгэй директорээр хүдэлбэ. Һүүлэй үедэ хэлэ, бэшэгэй таһагые даагшаар ажаллаба. Профессор Арадуудай Хани барисаанай, “Хүндэлэлэй Тэмдэг” орденуудаар шагнагдаа һэн.

ЧИМИТ ЦЫРЕНОВИЧ ЦЫДЫПОВ 1925 ондо Хориин аймагай Ашанга нютагта түрэбэ. 1942 ондо Хориин дунда һургуули дүүргэбэ. Оройдоол дүрбэн һарын туршада Ашангада багшалаад байхадаа, 1943 ондо сэрэгэй албанда татагдаба. Милитарис Японтой дайнда тэрэ хабаадаһан байгаа.

1946-47 онуудта Зүүн-Хуурайн эхин һургуулида багшалба. 1947-1951 онуудта Буряад-Монголой багшын дээдэ һургуулиин физико-математикын факультет дүүргээ һэн. 1954 ондо Москвагай ехэ һургуулиин аспирантурада һурахаяа оробо. Кандидадай диссертаци хамгаалаад, Буряадай багшын дээдэ һургуулида хүдэлжэ эхилбэ. 1958 ондо БКНИИ-гэй физикын лабораториие даагшаар хүдэлхөөр уригдаа һэн. Радиофизикын таһагые даагшаар, Байгаалиин эрдэмэй Буряадай институдай (БИОН) директорэй орлогшоор хүдэлбэ. 1970 ондо Томскын ехэ һургуулиин дэргэдэ диссертаци хамгаалжа, физико-математикын эрдэмэй доктор болоо һэн.

Профессор Цыдыпов элдэб олон һалбаринуудта шэнжэлгэ хэдэг байгаа. Тэрэ 3 монографи, эрдэмэй 100 гаран хүдэлмэри зохёогоо бэлэй. Чимит Цыренович олон бэлигтэй бэрхэ шабинартай байгаа. Намжил Бодиевич Чимитдоржиев эдэнэй нэгэн байһан юм. Тэрэ гайхамшагта радиофизик, физико-математикын эрдэмэй доктор, Россиин Федерациин Инженернэ эрдэмэй академиин һурбалжалагша гэшүүн байгаа.

Чимит Цыренович уласхоорондын хуралдаануудта, конференцинүүдтэ ороной радиофизическэ эрдэмые түлөөлдэг байһан юм. Буряад орондо телевидениин холбоо түрүүшынхиеэ байгуулһан байгаа.

Түүхэшэн–эрдэмэй доктор, профессор ВЛАДИМИР БАТОМУНКУЕВИЧ БАЗАРЖАПОВ Зүүн Сибириин технологиин ехэ һургуулиин кафедрые даагшаар хүдэлдэг. Тэрэ “Түбэдэй хани нүхэд” гэһэн эмхиин эблэлэй президент юм. Тиимэһээ тэрэ оронуудай хоорондохи хани барисаае хүгжөөхэ талаар ехэ ажал ябуулдаг. Профессор олон шабинартай. Тэдэнь эрдэмэй кандидадууд болохын тула шэнжэлэлгын ехэ ажал ябуулна.

ЖАЛСАН ЖАПОВИЧ ЖАБОН 1899 ондо Хориин аймагай Ангир нютагта түрэһэн юм. 13-тай болоходонь, тэрэниие Асагадай дасанда хубараг болгожо үгөө һэн. Тэндэ 4 жэл соо дасанай һургуулида һураба. 1916 ондо эсэгынгээ наһа барахада, тэрэ гэртээ бусажа, эжыдээ туһалжа захалба. 1920 ондо Улаан армиин албанда татагдаба. 1924 онһоо Яруунын аймагай Зүүн-Үльдэргын, Эгэтын эхин шатын һургуулинуудай түрүүшын директор байгаа. 1934 ондо Ж. Жабон БМАССР-эй Арадай Комиссарнарай Соведэй нюуса таһагые даагшын орлогшоор дэбжүүлэгдээ һэн. 1937-1938 онуудта совет сэрэгэй частьда Монголой Баян-Түмэн хотодо оршуулагшаар алба хэбэ. 1942-1945 онуудта оронойнгоо зүүн зүгтэ Улаан армида алба хээ һэн. 1947 ондо партиин Хориин аймкомой дурадхалаар тэрэ Ленинэй нэрэмжэтэ Асагад колхозой түрүүлэгшээр эльгээгдээд, 1951 он болотор хүдэлбэ. Удаань 1952 онһоо 1971 он болотор Жалсан Жапович республикын түүхын, хизаар ороноо шэнжэлгын музейн гол хамгаалан сахигшаар хүдэлөө һэн. Тиихэдэ Буряад орондо, буряад арадта айхабтар шухала удха шанартай урданай олдохоёо болиһон шухаг зүйлнүүдые нюдэнэйнгөө сэсэгы мэтээр сахиһан байгаа. Бурхан шажанай элдэб зүйлнүүдые – Түбэд эмшэлэлгын атлас, Зандан Жуу, Ганжуур, Данжуур эльгээхэ эрилтэтэй бэшэгүүд Ленинградһаа ороһон байха. Зүгөөр тэдэнь тиишэ эльгээгдээгүй һэн. Жалсан Жапович ажал хэрэгтээ, үгэдөө, ханинартаа үнэн сэхэ хүн байгаа.

Элитэ ехэ соёлшод, мэдээжэ артистнууд Хориин аймагай нэрэ хүндые хамгаалдаг юм.

ЦЫРЕН АЮРЖАНАЕВИЧ БАЛБАРОВ 1919 ондо Хориин аймагай Баруун-Хасуурта нютагта түрэһэн юм. Нютагайнгаа дунда һургуули дүүргээд байхадань, уласхоорондын байдал түгшүүрилтэй боложо байба. Хоёр жэл үнгэрхэдэ, дайн эхилбэ. Тиихэдэнь тэрэ Калининска, Волховско, Ленинградска фронтнууд дээрэ дайлалдаа. Эрэлхэг сэрэгшэ байһанаа харуулаа һэн. Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай II шатын орденоор, “Эрэлхэг зоригой түлөө” медаляар, мүн дайшалхы бусад медальнуудаар шагнагдаа бэлэй. Дайнай һүүлээр Цырен Балбаров Казахстан ошожо, сэбэр һайхан солонгос хүүхэн Аллатай ушаржа, гэр бүлэ болоһон юм. 1952 ондо гэр бүлөөрөө Улаан-Үдэ ерэхэдэнь, тэрэниие Гүрэнэй буряад драмын театрай директорээр томилбо. Ажалдаа абьяастай Цырен Аюржанаевич 36 жэл соо директорээр хүдэлхэдөө, түрэл театраа үндэр дээдэ шатада гаргаа һэн. Тэрэнэй хүтэлбэрилжэ байха үедэ буряад драмын театр “академическэ” гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн, театрай 50 жэлэй ойтой дашарамдуулан, 1982 ондо СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Зарлигаар Гүрэнэй Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын академическэ театр Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагдаа һэн. Тиихэдэ Цырен Аюржанаевичай оролдолго хэшээлээр, эдэбхи үүсхэлээр, аша туһаар үндэһэн буряад театрай гоё һайхан байшан баригдаа бэлэй. Театрай олон тоото артистнуудта үндэр нэрэ зэргэнүүд олгогдодог байгаа. Эдэ бүгэдэ буряад драмын академическэ театрай директор – Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряад Республикын искусствын габьяата ажал ябуулагша Цырен Аюржанаевич Балбаровай нэрэтэй нягта холбоотой юм.

Россиин Федерациин габьяата артистнууд КЛАРА ГОМБОЕВА-ЯЗЫКОВА (оперно театрай дуушан), ГЕОРГИЙ ЛОСЕВ (буряад драмын театр), Буряадай арадай артистнууд ДАРИМА САНГАЖАПОВА, ЧИМИТ РИНЧИНОВ, ВИКТОРИЯ БАЗАРОВА (оперно театрай дуушан) гэгшэд бултадаа олон арбаад, зуугаад рольнуудта наадажа, харагшадай дура татаһан артистнууднай.

Суута спортсменүүд эндэһээ уг гарбалтай юм. Велоспортоор СССР-эй спортын мастер СЕРГЕЙ ЖАМБАЕВ “Ажалай резервын” бүлгэмэй Буряадай областной соведэй ахалагша тренерээр хүдэлхэдөө, 20 гаран спортын мастерые һурган бэлдэһэн байна. Боксоор хэды олон суута мастернууд эндэһээ ургажа гараа гээшэб?! БАЗАР ЦЫДЕНОВ, БАДМА БАТУЕВ, ВИКТОР НАМЖИЛОВ болон бусадые дурдажа болоно. Эдир футболистнууд, эдир хоккеистнүүд республикаяа холо саагуур мэдээжэ болгоһон гээшэ.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ