ЗЭДЫН АЙМАГ

Захааминай гүн тайгада оршодог Уран-Дүшэ уулын хормой шадараар эхиеэ абажа урдадаг Зэдэ голой урасхалай дунда багһаа адагтань хүрэтэр Хамар-Дабаанай, Борьёогой, Зэдын шэлэнүүдэй хоорондо нэмжыһэн гүбээлиг тала дайда Зэдын аймагай харьяата газар гээшэ. Зэдэ голой баруун хажуугаар, Хамар-Дабаанай хормойгоор ой модотой. Ехэнхидээ шэнэһэн модон (65%), дээшээ болоходоо хуша, хасуури, жодоо, доогуур, голоороо, нарһан ургадаг.

Аймагай хүн зоной ехэнхи хубинь буряадууд, ородууд. Бусад яһатанай дунда буряад хэлэтэй болоһон татар яһанай зон байха. ХVIII

Обоо тахилгада

Сартуул-Гэгээтын дасанай Мамбын дуган

Талын шэмэг – улаалзай сэсэг. С. Конечныхын гэрэл зураг

зуун жэл болотор энэ дайдаар зон хомор байһан, ехэнхи ушарта эвенк ангуушад лэ байһан юм. Тэрэл үедэ Монголһоо, Түнхэнһөө, Сэлэнгын дайдаһаа 3 ехэ бүлэг зон нүүжэ, Зэдын дайдаар түбхинэһэн.

Мүнөө аймагта буряадуудай таһардаһан гэбэл, 7 отогой түлөөлэгшэд ажаһууна. XVIII зуун жэлһээ Зэдын буряадуудай зариманиинь хилын харуулда хабаа­дуулагдажа, хасагуудай зиндаада оролсоно.

Үни холын палеолидай үедэ энэ дайдаар хүн зон ажаһуужа байһан гээд археологическа баримтанууд гэршэлнэ, тэрэ болон һүүлэй үеын хүүрнүүдшье олон.

ХVIII-XIX зуун жэлнүүдээр Зэдын талаар ехэ-ехэ харгынууд хэгдэһэн юм. Тиигэжэ Монголһоо Зэлтэрээр гараад, Байгалай эрье (Мысовск) хүрэтэр «Игумновска тракт» аймагай газараар баригдаһан байгаа.

Граждан дайнай үедэ Зэдын дайда хүлгөөтэйшэг байһан. Н. А. Ка­ландаришвили­ин болон бусад Улаан сэрэгшэдэй байрлаһан гэрнүүд, сэрэгшэдэй алуулһан, хүдөө табигдаһан газарнуудта хүшөөнүүд, тэрэ тоодо Зэлтэр тосхондо Кубаниин морин сэрэгэй полкын штабай, тэрэнэй командир К. К. Рокоссовскийн ажаһууһан гэрнүүд, Монголой тэрэ үеын ударидагшад Д. Сүхэ-Баатар Х. Чойбалсан хоёройшье байрлаһан гэр г.м. олон тоото түүхэтэ хүшөөнүүд мүнөөшье байдаг.

Аймаг ехэнхидээ хүдөө ажахын шэглэлтэй (мал, таряан ажал). Мал ажалай гол шэглэл – һү, мяха, нооһо үйлэдбэрилгэ. Энэ Борьёогой талада. Тиихэдэ Зэдын талаар гол һалбаринь мяха, һү, таряа үйлэд­бэрилгэ юм.

Зэдын талын шулуунууд – үнгэрһэн сагай хүшөөнүүд

Ашагта малтамал­нуудые нэрлэбэл, За­хааминай мүнгэтуулга­най, зэдэй хэбтэшэ­нүүдэй үргэжэлэл бай­хадаа, ашаглалгада ороогүй байна.

Советскэ Союзай Герой, Дээдэ-Ториһоо гарбалтай Г.А. Гармаевта табигдаһан хүшөө аймагай түб Петропавловка тосхондо бии.

Монгол туургата арадуудай хүндэлжэ, шүтэжэ байдаг 5 ехэ Хаан уулануудай нэгэн – Бүрин-Хаан уула Инзагатада байдаг.

Тиихэдэ Зэдын аймагай хүн зон нютагайнгаа бусад обоо уулануудта шүтэжэ, мүргэжэ байдаг юм. Нэрлэбэл: Алтан-Уула, Баян-Дэлгэр, Гурбан-Уула, Малаан-Баабай, Ринчин-Хангай, Сагаан-Толгой, Тугал-Шулуун, Хатан-Уула, Хонгор-Уула, Эреэн-Баабай болон бусад.

Николай ШАБАЕВ

<< гэдэргээ

гаршаг

саашаа >>