ГУРБАН ГОЛОЙ БЭЛШЭРТЭ

«ӨӨҺЭДӨӨ ҺУРГУУЛИТАЙ БОЛОЁ!..»

Гэрэл зураг: Цыден-Дамба Доржиев

1929 оной үбэл Үльдэргын сомоной зүблэл иимэ тогтоол гаргаба:

«1. Зүүн Үльдэргэдэ дүрбэн классай һургуули нээжэ, Баруун болоод Зүүн-Үльдэргын, Эгэтын-Адагай малшадай хүүгэдые һургаха.

2. Һургуули барюулхын тула модоной бэлэдхэлые хангаха...»

Хэдэн хоног үнгэрһэн хойно эгэтын-адагайхидта модоной бэлэдхэлэй түсэбтэ даалгабари бууба. Эгэтын-Адагай эрхэтэд түсэбтэ даалгабари абахадаа, ехэл сошоһон юм: тэрэ түсэбынь хоёр Үльдэргын хамтадхаһан түсэбһөө багтайл бага һэн. Тиимэһээ манай нютагаархид «оолёор сабшаһан өөгүй, олоороо хэлсэһэн үгэгүй» гэжэ суглаа зарлаад, тэндээ өөһэдөө һургуулитай болохо хүсэлэнтэй байһанаа элирүүлбэ. Тиигэжэ нютаг дээрээ өөһэдынгөө хүсөөр һургуули бариха шиидхэбэри гаргаба.

Уданшьегүй Эгэтын-Адагай бүхы үгытэйшүүлэй суглаан зарлагдажа, 42 хүн сугларба. Суглаанай түрүүлэгшээр Цыбээнэй Ёндон, бэшээшээр Дондогой Цыден-Дори, гэшүүнээр Эрдэниин Рэгзэн гэгшэд һунгагдажа, һургуулиин модо бэлдэлгын асуудал сугларагшадай анхаралда табигдаба. Комсомолой гэшүүн Базаржаб (нютагаархиниинь «Мархай» гэжэ нэрлэдэг юм) Гончиков тусхай даабаритай байһан тула элидхэл хэхээр үгэ абаба. «Зай, нүхэд! — гэжэ нүхэр Гончиков үгэеэ эхилээ һэн. — Зүүн-Үльдэргэдэ һургуулиин гэрэй баригдаха болоһон дээрэһээ манай нютагаархин һүрэг ехэ модо бэлдэхэ болоод байна гээшэбди. Гэхэ зуура эндэхи зон нютаг дээрээ һургуулитай болохые ехэтэ хүсэжэ байһаниинь эли. Минии һанахада, энэ тон зүб. Манай нютагай зон юрэнхы дээрээ 380-390-ээд амин хүнһөө бүридэһэн 82 айл болодог. Һургуулиин наһанай хүүгэд 60 шахуу болоно. Теэд мүнөө жэлдэ оройдоол 4 хүүгэд һуралсажа байна. Энэ хадаа һуралсалайнь газарай холодоһонһоо шалтагаална. Тиимэһээ нютаг дээрээ һургуулиин байшан барюулхын түлөө ябадал хэхэ тон шухала. Манай нютагаархин мүнөө үедэ хамта дээрээ 5000 шахуу малтай байна. Нэгэ һургуули барюулжархиха шадал яһала бии. Хоёр классай болоод, бусад таһагуудтай, 6x6 сажан дүрбэлжэн тэбхэр һургуулиин байшан барюулхын тула бүхы дээрээ 3 сажан хахадай 300 монсогор модо, 2,5 сажан 500 монсогор модо бэлдээд, шэрэжэ гаргаха — иимэ дурадхал бүгэдын анхаралда табиха зорилготойб...

Тус дурадхалые халуунаар дэмжэжэ, Эрдэниин Рэгзэн, Аюшын Цыремпил, Баяндайн Цыренжап болон бусад, хамтадаа 20 гаран хүн үгэ хэлэбэ, һургуули барюулха тухай дурадхал үндэр дуунда табигдажа, дүшэн хүнэй гар үргэлгөөр баталагдаба. Һургуулиингаа гэр хаана бариха тухай асуудал хэлсэхэдээ, Үдын голой ехэ талада таатай гэлсэбэ. Юундэб гэхэдэ, тэндэ олон айл үбэлжэдэг, һадариг, Хүл болон Хасууртын айлнууд тэндэһээ 3-5 модоной хирэтэй байба.

Модоной отологдоод, шэрэгдэжэ ерэхэ үедэ тушаажа абаха комиссида гурбан хүнүүдые һунгаба:

1. Дондогой Ламажаб (дархан хүн туладань комиссиин түрүүлэгшээр).

2. Гэшүүдээр — Цыбээнэй Ёндон, Бадмын Содном. Бэлэдхэгдэхэ модоной хубаариие налогой шатын еһоор хубааха. Энээниие бэелүүлхээр Базарай Даша-Дондог, Аюшын Цыремшил, Гомбын Цыремпил гэгшэдые томилбо...

Тэрэнэй хойно нүхэр Базаржаб Гончиков үнгэрэгшэ суглаанай протоколые Эгэтын партиин болон комсомолой эхин эмхинүүдтэ абаашажа тушааһан юм. 1930 оной февралиин 20-до партийна суглаан боложо, һургуули бариха гэһэн эгэтын-адагайхидай суглаанай шиидхэбэриие ехэтэ һайшааба. Улас түрын удха шанартай иимэ һайхан хэрэгээ бэелүүлхэ ябадалдань Эгэтын-Адагай үгытэйшүүлдэ партийна туһаламжа үзүүлхэ гэжэ тогтообо. (Эгэтын-Адаг Үльдэргын һомондо мэдэлтэйшье һаа, партиин болон комсомолой эхин эмхинүүд Эгэтэдэ байһан юм.)

Дурсагдааша партийна суглаан дээрэ үгэ хэлэһэн һургуулиин багша Жалсан Жабон (мүнөө пенсионер, Улаан-Үдын хизаар ороноо шэнжэлхэ музейдэ ажаллана иигэжэ мэдүүлээ һэн: «Мүнөө үедэ манай аймаг дотор коммунанууд олоор тогтоогдохоор хараалагдажа байһан дээрэһээнь Эгэтын-Адагта «Мелиоративно-машинное товарищество» эмхидхэгдээд байһан тулань тэрэнэй һуури дээрэ хүдөө ажахын коммуна тогтоохо хүдэлмэри ябуулха ушартай болобобди». Суглаан энэ асуудалые зүб гэжэ дэмжэбэ. Коммунис партиин эхин эмхиин зүгһөө намайе, комсомолой эхин эмхиин зүгһөө нүхэр Гончиковые ойлгууламжын хүдэлмэри ябуулхыень суглаан уялгалһан юм.

Февралиин 24-дэ партиин даалгабари дүүргэхэ зорилготойгоор Эгэтын Улаан гэрһээ би ябагаар гаража.

Наандиин хоройдо хүрэжэ, Дондогой Ламажабтай уулзаад, ерэһэн хэрэгээ хөөрөө һэм:

— Нютагтаа коммуна тогтоогоо хадамнай ехэл һайн бэлэй. Манай аймаг дотор коммунатай нютагууд ехэл олон боложо байна ха.

— Зүб лэ юумэн гээшэ ааб даа. Үльдэргөөр баһал иимэрхүү үгэ дэлгэрэнхэй байна. Коммунада ороогүй һаа, бэрхэтэй юм гэлсэнэ. Эндээ коммунын бии болоо һаа, би эгээл түрүүн орохоб,— гэжэ Ламажаб Дондогой һаналаа мэдүүлбэ. Тиигэжэ тэрэнэй хэлэхые дуулахадаа, иигэжэ хандаа һэм:

— Зай, нүхэр, коммунада орохо болбол морёо шаргала. Энэмнай шухала хэрэг гээшэ. Ябая.

— Ойлгосотой,— гээд, бүдүүн хүрин мориёо Ламажаб хаһаг шаргадаа оруулба.

— Зай, иигээд Хүл ороё,— гээд, хоюулан шаргадаа һуужа, Түхэриг добо тээшэ зорёо һэмди.

Зуураа Бадмын Гомботой золгобобди. Би хэлэбэб:

— Зай, Гомбо, ши бидэнтэй һуулсаад яба. Бидэ коммуна эмхидхэхэ гэжэ ябанабди.

— Ямар һонин юумэ дуулгаба гээшэбта? Тиихэдээ коммунатай болохомнай ха юм,— гээд, тэрэ шаргадамнай һууба.

... Хүлэй баруун бэедэ хүрэжэ, Гончигой газаа ошоходомнай, Базаржаб ажалай хубсаһа үмдөөд, хара мориёо хүтэлжэ ябаһанаа, маниие обёоржо, бидэн тээшэ ерэбэ.

— Мэндэмоор!

— Мэндээ!

— Зай, нүхэр, үнөөхи хэрэгээ бүтээхэ сагнай болобол даа,— гэжэ би хэлэбэб.

— Яахаб, туршаал гүбди даа,— гэбэ Базаржаб.— Таанар Зүүн бэедэ Эрдэниин Сэбэг-Доржындо ошоод байгты. Би Үдын голоор ябаад ерэһүү,— гээд, морёо эмээллэжэ унаад, гүйлгэшэбэ.

Үдэшэлэн Хүлэй зүүн бэедэ гушан дүрбэн хүн сугларжа, би зүблэлэй гэшүүн байһаи туладаа суглаа нээхэ баатай болоо һэм. Суглаа нээһэн үгэ соогоо аймаг дотор коммуна тогтоолгын хүдэлөөн тушаа тобшохоноор хөөрэжэ үгэхэ зуураа, тэрэнэй удха шанарые тайлбарилжа үгөө һэм. Жэжэ бутархай ажалаа нэгэдхэжэ, партиингаа уряалаар урагшаа дабшаха гэһэн дурадхал оруулагдаба.

Сугларһан зон тус дурадхалые яһала халуунаар зүбшэн хэлсээ һэн. Коммунада орохо һайн дуратанай список табилганай эхилхэдэ, 19 хүн бэшүүлээ һэн. Гараха мартын 10-да, Үдын голдо, Холхоо Цыренжабай уужам гэртэй хадань, тэндэ суглаа зарлаха, тэрэ болотор коммунада орохо дуратайшуулые олон болгохын тула ойлгууламжын хүдэлмэри ябуулха гэлсээд, тараа һэмди. Ойлгууламжын хүдэлмэри ябуулхыень Гончиков Базаржабта, Гомбын Цыремпилдэ (нютагай зоной дунда Бүүбэй гэжэ алдаршанхай һэн), Цыбээнэй Ёндондо даалгаа бэлэйбди.

Уданшьегүй мартымнай 10 боложо, тэрэ үдэр Холхоо Цыренжабай гэртэ олон зон сугларба. Суглаанай түрүүлэгшээр Гончиков Базаржабые, гэшүүдээр Цыбээнэй Ёндон, Гомбын Цыремпил гэгшэдые, бэшээшээр намайе һунгаа һэн. Һүүлдэнь Үльдэргын сомоной түрүүлэгшэ Доржожаб Дампилон, Эгэтэһээ партиин эхин эмхиин секретарь Евдоким Маланович Болдонов гэгшэдые президиумдээ нэмэжэ һунгаа һэмди.

Суглаанай түрүүлэгшэ Гончиков хэлсэгдэхэ асуудалнуудые соносхожо, хамтын ажал байгуулха тухай, учредительнэ комисси һунгаха тухай, коммунын уставтай танилсалга, коммунада орохоёо хүсэһэн һайн дуратанай мэдүүлгэнүүдые хаража үзэхэ иимэ 4 зүйл баталхые зондо дурадхаба. Тус асуудалнуудые суглаан нэгэн дуугаар баталба.

Суглаанай түрүүлэгшэ нүхэр Болдоновто үгэ үгөө һэн. Нүхэр Болдонов хэлэһэн үгэ соогоо коммунын устав болон тэрэнэй уг зорилгые элирүүлгэ дээрэ тогтобо.

Коммуна тогтоолгын дүрим, уставай зүйлнүүдые сугларагшад ехэтэ һонирхон шагнаба. Тэрэ суглаанда 53 үрхэтэ айлһаа коммунада абахые гуйһан мэдүүлгэ ороо һэн. Тэдэнэй зургааниинь ганса бэетэйшүүл, хорин табаниинь — үгытэйшүүл, хорин хоёр айл дунда шадалтайшуул бэлэй. Суглаанай түрүүлэгшэ Гончиков мэдүүлгэ бүхэниие олондо уншажа үгөө. Тиигэжэ мэдүүлгэ үгэһэн зоной гар үргэлгөөр баталагдан коммуна эмхидхэгдээ һэн.

Түрүүлэгшэ зондо хандажа: — Зай, коммунын уставай ёһоор учредительнэ комиссида 5 хүниие һунгаха ёһотойбди. Хэндэ ямар һанамжа байнаб?

Аюшын Цыремпил иигэжэ дурадхаба:

— Цыренэй Доржые, Дондогой Ламажабые, Цыбээнэй Ёндониие, Гомбын Цыремпилые, Бадмын Содномые!

— Дурсагдаһан нүхэд тухай ямар һанамжа байнаб? Арсаха хүн үгы гү? (Суглаанай зон «үгы!» — гэжэ дарья табилдаба). Тиигэбэл, үндэр дуунда табинаб. Дурсагдаһан нүхэдые учредительнэ комиссида һунгаха гэһэн хүн гараа үргэгты. (Зон гараа үргэбэ). Нэгэн дуугаар баталагдаба гээшэ...

Һүүлээрнь уставаа баталаад, коммунада нэрэ үгэхэ дурадхал ороо һэн ха, тиихэдэнь би өөрынгөө һанамжа хэлээ һэмби:

— Энэ коммуные «Үнэн ажал» гэжэ нэрлээ һаа, зохид байха гэжэ һананаб.

— Зай, коммунаяа «Үнэн ажал» гэжэ нэрлэхэ гэһэн дурадхал оробо. Ондоо һанамжын үгы һаа, үндэр дуунда табия,— гэжэ суглаанай түрүүлэгшэ зондо хандаба. «Зүб даа, зүб! Худал ажал болгонгүй, үнэн ажал болгохол байхабди»,— гэжэ хүхилдэжэ шууялдан, тус дурадхалые нэгэн дуугаар баталһан юм.

Удаань правлениин гэшүүдтэ Цыремпил Гомбоев, Содном Бадмаев, Базаржаб Гончиков, Ендон Цыбенов, Доржо Цыренов гэгшэд һунгагдаба. Правлениин гэшүүдтэ кандидадуудаар Цыренжаб Холхоев, Бата Дымбрылов дэбжүүлэгдээ һэн. Шалгалтын комиссида Даша-Дондог Базаров, Цыремпил Аюшеев, Цыден-Дори Дондоков гэгшэдые һунгаа һэмди. Тиихэдэ намайе коммунын ажахые бүридхэхэ, мүнгэн зөөриие нягталан бодохо нюур болгон томилоо бэлэй. Бүхы ажахые эрхилхэ харюусалгата нюур — Цыренов Доржо, коммунын эдеэ хоолой талые эрхилэгшэ — Гончиков Базаржаб гэгшэд томилогдоо.

Иигээд хамаг шиидхэхэ асуудалнууд дүүрэжэ, хамтын суглаан хаагдаһан дээрэ тоологдоо һааб даа. Зүгөөр һунгагдаһан зон үлэжэ, правлениин эмхидхэлэй зүблөөн болоо һэн. Тэрэ зүблөөндэ түрүүлэгшын тушаал тухай хэлсээн болоо. Правлениин зүблөөе нүхэр Болдонов нээбэ:

— Правлениин түрүүлэгшые һунгаха асуудал, нүхэд, хэлсэхэмнай гээшэ. Хэндэ ямар һанамжа байнаб?

— Гомбоев Цыремпилые түрүүлэгшэ болгохо гэһэн дурадхал байна, — гэжэ нүхэр Гончиков хэлээ һэн. Бэшэ дурадхалай үгы байһан дээрэһээ Цыремпил Гомбоев нэгэн дуугаар түрүүлэгшын тушаал даахаар һунгагдаба. Орлогшоорнь Ендон Цыбеновые баталаа һэмди. Даша-Дондог Базаров шалгалтын комиссиин түрүүлэгшээр томилогдобо.

Иигэжэ хүдэлдэг, хүдэлдэггүй зөөриеэ нэгэдхэн, коммуна эмхидхэжэ, хамтаараа ажалаа эрхилжэ захалһан түүхэтэй зомди.

Баһа нэгэ иимэ юумэ мартаад байбаб. Коммуна эмхидхэлгын тэрэ түүхэтэ суглаанай эхилхэһээ урда гэрэй эзэн Холхоев Цыренжабта хорин түхэриг мүнгэ үгэжэ, эдеэ бэлдүүлхыень даалгаһан хүм. Тэрэмни Баяндаев Цыренжабтай хамта Холхоо Доржын һамган Чимит гэгшэһээ арбан табан түхэригөер нэгэ бараг хони худалдажа абаад, мяхан болгожо, гэдэһэ тодортойнь шанаһан байгаа. Үлэһэн 5 түхэригөөрнь Буянтын Янжима гэжэ һамганһаа гурбан шээдпүүртэ (9 литр тухай) тогооной архи абаһан байгаа. Эмхидхэлэй зүблөөнэй һүниин 3 сагта дүүрэхэдэнь, гуша гаран зон сугларжа, хүхюу зугаатайгаар эдеэлээд, тараһан зомди...

Бадма ДАМДИНОВ