МУЯЫН АЙМАГ

Хойто-Муяын тоннель шадар

Байгал далайһаа зүүн хойшоо, Урда болон Хойто-Муяын шэлэнүүдэй хоорондо оршодог Муя гол шадарай дайда Муяын аймагай харьяата газар гээд тоологдодог. Баунтын аймагай хойто болон Хойто-Байгалай аймагай зүүн хажуунуудые хамталжа, РСФСР-эй Дээдын Зүблэлэй Президиумэй 1989 оной октябриин 23-най Зарлигаар Муяын аймаг байгуулагдаһан юм. Республикымнай эгээл хойто захын аймаг һэн тула тон хүйтэн уларилтай, жэлэй 365 хоногой 256-ниинь түлилгын хаһада ородог байна.

Урда Муяын мундарганууд

Байгал-Амарай түмэр замай барилгын гол түлэб дүүрэнтэхэдэ, энэ аймагые амяарнь һалгаажа байгуулха тухай шиидхэбэри абтаһан байгаа. Амяарнь аймаг тогтоолгодо энэньшье горитой нүлөө үзүүлһэн байха.

2004 оной эхиндэ аймагай хүн зоной тоо 16 600 байгаа, тэдэнэй 64 хуби гэхэ гү, али 10 600 хүн аймагай түб Таксимо һууринда тоологдоһон байна. Үлэһэн 6 000 хүниинь аймагай үшөө 2 һуурин, 6 тосхонуудта ажаһуудаг юм.

1863 ондо Муя шадар эгээл түрүүшын хүнүүд бии болоһон, Чара гол шадарһаа иишэ ерэһэн яхадууд түрүүшын тосхонуудай һуури табиһан гээд баримтанууд бии. И.А.Баранчеев гэдэг хүн 1910 ондо Таксимогой һуури табиһан, тиигэжэ 1920 ондо 3 гэртэй 7 хүн ажаһуудаг болоод байгаа. 1934 ондо Муя шадар 1 500 гаран хүн түбхинэнги ажаһуудаг болоод байгаа гээд тэмдэглэгдэнэ.

Уулануудай хажуудахи тосхон

Муяын аймаг хүн зоноор үсөөншье һаа, талмай ехэтэй, тэрэнь бүхыдөө 25 164 100 дүрбэлжэн км. болодог юм.

Аймаг ашагта малтамалнуудаар тон баян, республика дотороо эгээл баян гээд тоологдодог. Эндэ хара, үнгэтэ, тон хоморойшье түмэрэй зүйлнүүд элбэг. Алтанай, барилгада хэрэглэгдэхэ, платинын, туулганай, гуулинай, элдэб түхэлэй гоёолтонуудта ородог шулуунуудай 60 гаран хэбтэшэнүүд элирүүлэгдэнхэй. Алтанай хэбтэшэнүүдые шэнжэлхэдээ, 200-250 тонно алтан бии гээд баримталһан байдаг. Аймагай гол хэрэгтэй хэбтэшэнүүд ашаглагдажа байдаг, тэдэнэй хоорондо харгы гаргагданхай.

Республика дотороо уһаар баян аймаг, тон сэбэр уһатай. Гадна аршаан булагуудтай юм. Гэбэшье холо һэн тула тэдэнь хэрэглэлгэдэ үшөө ороодүй. Тон туһатай 28-44 градус халуун аршаанууд Окусикан, Итыкин, Толмачёво шадараар гаража байдаг юм.

Аймаг ой модоор баян, ойн талмай 2 489 862 гектар. Эндэ һүүлэй 50 жэл шахуу модон үйлэдбэрилэгдэжэ байна, хойшолонгынь – ой соо бузар, буртаг болонхой, хэтэдээ сэбдэг хүрьһэтэй энэ газартань отологдоһон модоной орондо шэнэ модон түргөөр ургаад орхидоггүй байха юм.

Хойто-Муяын тоннель барилгын дүүрэхэдэ, олон зон эндэһээ нүүһэн, тиигэжэ барилганууд хуушаржа, эзэгүйдэжэ, һандаржа захалаа. Гэбэшье энэ аймаг промышленна үйлэдбэриин талаар үшөөл хүгжэнги гээд тоологдодог байха юм. Муяын алташад 2003 ондо республика дотороо үйлэдбэрилгөөрөө 3-дахи һуурида гараһан байна.

Орьёл хаданууд - нютагай үзэсхэлэн

Шэрүүн уларилтай Муяын аймагта хүдөө ажахы ехэ хүгжэнги бэшэ, гол түлэб промышленна үйлэдбэринүүдэй хамһабариин лэ ажахынууд байха.

Аймагта аяншалга хүгжэнги. Аяншалгын хэдэн зүргэнүүдээр ябуулжа байха түсэб табигданхай, тэрэнь хүдэлжэ байдаг.

Муяын аймаг ургамалнууд болон ан амитадаар тон баян дайда юм.

Николай ШАБАЕВ