ХЭЖЭНГЫН СУУТА ХҮНҮҮД

Хэбэд номхон Хэжэнгын гол литература болон искусствын талаар оюун бэлигтэнээрээ үни холоһоо хойшо алдаршанхай. Тэдэнэй нэрэнүүд республикаһаа холо саагуур мэдээжэ болонхой. Жэшээнь, 1855 ондо түрэһэн, Худанай дасанай дооромбо лама ЭРДЭНИ-ХАЙБЗАН ГАЛШИЕВАЙ бэшэһэн “Бэлигүүн толи” (“Зерцало мудрости”) хадаа хубисхалай урда тээхи буряад уран зохёолой гайхамшагта хүшөө болоно. Энэ зохёол түрүүлэн монгол, удаань түбэд хэлэнүүд дээрэ бэшэгдээ һэн ха. Тэрэнэй шаби ЧОЙДОГ ВАНЧУКОВ энэ зохёолые уйгар-монгол хэлэн дээрэ найруулаа һэн. Иимэ зохёолой байһан тухай түбэд болон монголшо эрдэмтэд Б.Д.ДАНДАРОН, Л.Ж.ЯМПИЛОВ түрүүлэн мэдээсэһэн байгаа. Һүүлээрнь эрдэмтэн ЦЫРЕН-АНЧИГ ДУГАРНИМАЕВ тэрэниие ород ба буряад хэлэнүүд дээрэ шэлжүүлээ һэн.

Хори буряадуудай дунда Эрдэни-Хайбзан Галшиев ехэ алдаршаһан, үргэнөөр мэдээжэ болоһон байгаа. Тэрэниие “Хайбзан дооромбо” гү, али “Мархаанзайн дооромбо” гэжэ нэрлэдэг байһан юм. Зохёолойнгоо түгэсхэлдэ “тоти шубуун шэнгеэр һажаалдажа уншажа һураһан рабжамба Нагдбанг Легсбшад” гэжэ өөрыгөө нэрлэһэн байгаа. “Нагдбанг Легсбшад” гэһэн түбэд үгүүлэл “Һайнаар гашай (номнол) табигша” гэжэ оршуулагдадаг. Хожомоо энэнь тэрэнэй ара (далда) нэрэ болоо һэн ха. 1915 ондо тэрэ тагаалал болоо һэн.

ВАНДАН ЮМСУНОВ “Хориин арбан нэгэн эсэгын уг изагуурай туужа” гэһэн буряад-монголой түүхэ-бэшэг 1875 ондо бэшээ һэн. В. Юмсунов 1823 ондо Агада түрэһэн юм. Тэрэнэй түрэлхид (эсэгэнь Юмсэн Уннуев гэжэ нэрэтэй һэн) бишыхан үхибүүдээрээ Агаһаа Хэжэнгын голдо, Доодо-Худан нютагта зөөжэ ерээ һэн. Англиин шажан нэбтэрүүлэгшэдэй эмхидхэн байгуулһан һургуулида Вандан һурахаяа оробо. Эндэ арифметикэ, алгебра, геометри, лата, англи, хуушан монгол, түбэд хэлэнүүдые заадаг байгаа. Эрхимээр һуража, һургуулияа шалгарһанай тэмдэгтэйгээр дүүргэбэ. Һургуулияа дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр тэрэ Хориин степной дүүмын канцелярида бэшээшэнээр хүдэлхэеэ оробо. Тэрэ сагаангуудай угай һэн. Уданшьегүй угайхидынь Ванданиие уг гарбалайнгаа гулваагаар, шүүлингээр һунгаа. Эдэ тушаалнуудтаа тэрэ удаан саг соо хүдэлөө. Тиигэжэ Вандан Юмсунов уг гарбалайнгаа дунда ехэ хүндэтэй байгаа.

В.Юмсунов уг изагуурай туужаһаа гадна, үшөө хэдэн хүдэлмэри бэшээ һэн. Уг изагуурайнь туужа уран хурса хэлээр бэшэгдэнхэй. Энэ түүхэ-бэшэг 1935 ондо түрүүшынхеэ хуушан монгол хэлэн дээрэ толилогдоо бэлэй. 1940 ондо тэрэ ород хэлэн дээрэ барлагдаһан юм. Профессор Н.Н.Поппе тэрэниие оршуулжа, хэблэлдэ бэлдэһэн байгаа. В.Юмсуновай угай түүхэ-бэшэгые Л.Д.Шагдаров Л.Б.Бадмаева хоёр мүнөөнэй буряад-монгол хэлэн дээрэ оршуулжа, 1992 ондо хэблүүлэн гаргуулаа һэн.

САНДАН ЦЫДЕНОВ ТУХАЙ (ДАРМА-РАМЗА)

Хоридохи зуун жэлэй эхиндэ 23 жэлэй туршада зонһоо холо йогын даяан бисалгал хэһэнэй дүнгөөр Данзан-Лубсан-Сандан Цыденов гэжэ Хэжэнгэ нютагай лама Дарма-Рамза гэһэн номой ехэ нэрэдэ хүртэһэн байна. Энэнь “Хүн, асари, тэнгэри – гурбан дээдэ заяанай номой хаан” гэһэн удхатай. Арад зон Лубсан ламадаа, зониие аршалагша, шэдитэн гэжэ һүгэдэн мүргэжэ, “Номуун хаан”, “Хаан лама”, “Худанай лама” гээд нэрлэн хандадаг байгаа.

1918 оной хабар Шалсаана хадын урда хормойдо Агууехэ суглаан дээрэ автономи байгуулагдажа, буряад арадай түүхэдэ анха түрүүшынхеэ теократическа гүрэн байгуулха һэдэлгэ гаргагдаһан байна. Гүрэнэй толгойлогшоор Номуун хаан Дарма-Рамза Сандан Цыденов һунгагдаа. “...хэзээдэшье сэрэгэй албанда хабаадуулагдаагүй байһан хадань буряадуудые улаан сагдаанарай татабариһаа сүлөөлхэ тухай” шиидхэбэри хоришуул өөрынгөө аймагай съезд дээрэ баталан абаһан байна. Эрхэтэдэй дайнай боложо байһан үедэ хори буряадууд улаантанайш, сагаантанайш албанда ябахагүй гэһэн шиидхэбэри абаһан байна. Буряад арад аха дүүнэрэй хюдалдаата дайнда хабаадаал һаа, тэрэнь хосоролгын эхин болоно гэжэ гэгээн лама тоолодог һэн. Шэнэ гүрэн үни амидаржа шадабагүй. Байд гээд лэ һэлгэжэ байһан засаг баряашад Сандан ламые хэдэ дахин мүшхэһэн, мүрдэһэн юм.

ГҮНСЭН ЦЫДЕНОВА 1909 ондо Хэжэнгын аймагай Ородой-Адаг тосхондо түрөө һэн. 16-тай басаган нютагтаа ТОЗ эмхидхэжэ, шадамар бэрхэ хүтэлбэрилэгшэ байһанаа харуулба. 1933 ондо Г. Цыденова Хяагтын совет-партийна һургуулида һурахаяа ерээд, амжалтатайгаар дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр Хориин аймагай Анаа тосхондо “Сталинай зам” гэжэ колхоз байгуулжа, түрүүлэгшэнь болобо. 1935-1937 онуудта Г.А.Цыденова Ашангын сомоной Соведэй түрүүлэгшээр хүдэлһэн юм.

1937 ондо СССР-эй Верховно Соведэй, Буряад–Монголой АССР-эй Верховно Соведэй депутадуудые һунгаха һунгалтын үедэ Гүнсэн Аюшеевна Цыденова СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаа һэн. Тэрэ республикыгаа парламентын гэшүүнээр мүн лэ дэбжүүлэгдэһэн байгаа. Тиигэжэ тэрэ партиин айкомой, удаань ВКП(б)-гэй обкомой инструктораар хүдэлбэ.

1941 ондо Гүнсэн Цыденова БМАССР-эй Верховно Соведэй сесси дээрэ республикын Верховно Соведэй Президиумэй Түрүүлэгшээр һунгагдаа һэн. 1947 ондо энэ тушаалаа орхижо, хүдөө ажахын дээдэ һургуули дүүргээд, Чисаанын МТС-эй ахалагша ветврачаар, Энгельсын нэрэмжэтэ колхозой түрүүлэгшээр, республикын Хүдөө ажахын министерствэдэ хүдэлһэн юм.

Буряад совет литературын үндэһэн һуури табилсагшадай нэгэн ХОЦА НАМСАРАЕВ, багша, уран зохёолшо ЦОКТО НОМТОЕВ, БАТА БАЗАРОН, ЦЫРЕН-ДОРЖО ДАМДИНЖАПОВ, ЦЫРЕН ГАЛАНОВ, ГЕОРГИЙ ДАШАБЫЛОВ, АЛЕКСАНДР ЖАМБАЛДОРЖИЕВ, ЦЫДЫП ЦЫРЕНДОРЖИЕВ, ДАНСАРАН ДОРЖОГУТАБАЙ, СЕРГЕЙ БУХАЕВ болон бусад эндэһээ ургажа гаранхай. Аха заха зохёолшон Хоца Намсарев СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар гурба дахин һунгагдаһан, СССР-эй болон Буряадай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн байһан, Ленинэй ба Ажалай Улаан Тугай хоёр орденоор шагнагдаһан юм. ЦОКТО НОМТОЕВ Социалис Ажалай Геройн үндэр нэрэ зэргэдэ, Россиин һургуулиин габьяата багша гэһэн үндэр нэрэ солодо Яруунада ажаллажа хүртэһэн байгаа. Олон орден, медальнууд тэрэнэй энгэрые шэмэглэдэг. ЦЫРЕН-ДОРЖО ДАМДИНЖАПОВ КПСС-эй обкомой таһагые даагшын орлогшоор, “Буряад-Монголой үнэн” һониной редактораар, Буряадай номой хэблэлэй директорээр, республикын соёлой министрээр, Министрнүүдэй Соведэй хэлтэсэй даргаар хүдэлһэн намтартай.

Манай республикын элитэ ехэ композиторнууд БАУ ЯМПИЛОВ, ЖИГЖИТ БАТУЕВ гэгшэд эндэ тоонтотой юм. СССР-эй Композиторнуудай холбооной гэшүүн БАУ БАЗАРОВИЧ ЯМПИЛОВ СССР-эй арадай артист болоһон, Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байгаа. ЖИГЖИТ АБИДУЕВИЧ БАТУЕВ Россиин Федерациин арадай артистын нэрэ солодо хүртөө бэлэй. Эдэнэр РСФСР-эй ба Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шангуудаар тэмдэглэгдэнхэй. Залуу композитор, эстрадна дуушан, инженер-радиофизик мэргэжэлтэй БАЯР БАТОДОРЖИЕВ олон буряад дуунуудые бэшэнхэй, элдэб нютагуудаар гастрольдо ябадаг.

Буряадай мэргэжэлтэ театрай үндэһэ һуури табигшад ЧОЙЖИНИМА ГЕНИНОВ, ДАГБА ДОНДОКОВ, СҮНДЭБ РАБСАЛОВ, ЦЫДЕН ДАМДИНОВ, ДАГЗАМА ЧИМИТОВА гэгшэд буряад арадай нэрэ хүндые үндэр дээрэ үргэһэн байгаа. Ч. Генинов, Д. Дондоков РСФСР-эй арадай артистнууд, С. Рабсалов, Ц. Дамдинов, Д. Чимитова гэгшэд Буряадай АССР-эй арадай артистнууд болоо һэн. СЭРЭМЖЭЭ УЛАДАЕВА, ДОРЖО СУЛЬТИМОВ, МАРТА ЗОРИКТУЕВА Россиин габьяата артистын, ВИКТОР САМАНДУЕВ, ЧИНГИС ГУРУЕВ, БАЗАР-ДОРЖО БУДАЕВ, ДУУШАД ДАРИМА ДУГДАНОВА, ТОГМИТ ТАНХАЕВ, баледэй артист ВИКТОР ДАМБИЕВ гэгшэд республикынгаа арадай артистнууд болонхой. Баледэй солистка ЕКАТЕРИНА САМБУЕВА Россиин габьяата артистын нэрэ солодо хүртөө һэн.

Аймагай һургуулинуудые дүүргэгшэдэй дундаһаа олон эрдэмтэд ургажа гараһан байха, эрдэмэй 60 гаран кандидат тоологдодог. Суута багшанар гэгээрүүлэгшэд олон даа. Эрдэмэй докторнууд ШИРАБ ЧИМИТДОРЖИЕВ, ЦЫРЕН ОЧИРОВ, ЦЫРЕНДАША ШОЙНЖУРОВ, НАМЖИЛ ЧИМИТДОРЖИЕВ, ДАНДАР САНДИТОВ, ГУНГАА-НИМБУ ДАНДАРОН, БАТА БАЯРТУЕВ, ГАЛАН ГУНЗЫНОВ гэгшэдые эдэнэй дундаһаа тэмдэглэлтэй. Түүхэшэн ШИРАБ, математикын эрдэмэй кандидат ДУГАР, радиофизик НАМЖИЛ ЧИМИТДОРЖИЕВУУД аха дүүнэр юм. БИДЬЯ ДАНДАРОН – элитэ ехэ эрдэмтэн-тибетолог, Бурхан шажанай хорюултай байха үедэ Буддын шажаниие дэлгэрүүлэгшэ Хэжэнгэдэ тоонтотой.

Хэжэнгын аймагһаа мэдээжэ спортсменүүд, тусхайлбал, боксернууд, барилдаашад гаранхай. Боксоор СССР-эй спортын мастернууд ВЛАДИМИР ИЛЬИН, СЕРГЕЙ ЖЕЛЕЗНЯК, ПАВЕЛ ФЕДОТОВ, ДҮЛЗЭН БАБУДОРЖИЕВ, БАЛДАН БУЯНТУЕВ болон бусад хизаар нютагаа алдаршууланхай. Уласхоорондын классай спортын мастер БАТА-МҮНХЭ ВАНКЕЕВ 2004 ондо Афинада болоһон XXVIII Олимпиин наадануудта хабаадаһан байгаа. Барилдаашан СОЛБОН БУДАЖАПОВ, шатаршан НИКОЛАЙ ГАЛДАНОВ болон бусадые онсолон тэмдэглэлтэй.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>