ЯРУУНЫН СУУТА ХҮНҮҮД

Сэнхир нуурнуудай хизаар гэжэ алдаршаһан Яруунын аймаг домог суута хүнүүдээрээ мэдээжэ болонхой. МОЛОН БАГШЫЕ эндэ түбхын түрүүлэн дурдалтай. Молтогорой Молон 1769 ондо мүнөөнэй Яруунын аймагай Үльдэргэ нютагта түрэһэн намтартай. Улаалзай хүбдүүд угай байгаа. Багахан ажахытай байһан юм. Хоёр хүбүүтэй һэн: ехэнь Цыбик, багань Жигжид гэжэ нэрэтэй бэлэй. Жигжид ехэ номтой һаарамба лама болоһон юм.

Молон үхибүүн наһанһаа уран хурса үгэтэй, уһан дээрэ үрмэ тогтоомо гэхээр хөөрэжэ шададаг, заримдаа шүлэглэмэл хурсаар хэлэдэг байһан гэхэ. Али бүхы юумэ уридшалан таажа хэлэхэ арга шадабаряараа хүнүүдые гайхуулдаг байгаа. Молоной уридшалан таажа хэлэһэн юумэндэ һэжэглэжэ байһанаа хүнүүд мэдүүлдэг һааб даа. Теэд хэлэһэн олохон юумэнэйнь бэелхэдэ, хүнүүд тэрээндэ этигэжэ захалаа һэн.

Хэдэн жэшээ дурдаябди:

1. Үхибүүтэй болохо гээшэ гүбди гэжэ нютагай Номогон баян тэрээндэ хандаа һэн ха. Байгал нуурта ошожо, нуурай эзэндэ хандыш даа гэжэ Молон тэрээндэ, Номогондо, зүбшэл үгэбэ. Бөөгэй хабаадалгатайгаар уншалга тахилгын тэндэ боложо байха үедэ Номогон тиишэ ошоо һэн ха. Тэрэл асуудалтайгаар бөөдэ хандаба. “Хоёр хүбүүтэй болохот”, – гэжэ бөө мэдүүлбэ. Удаань иигэжэ нэмэбэ: "Моригүй хүндэ туһалаарай, тэдэниие ябагаар бү табяарай, тиигэбэл угшни хэзээдэш таһархагүй". Тэрэ сагһаа хойшо Номогон баян хада уулынгаа, гол горхонуудайнгаа эзэдтэ ходо мүргэдэг болоо һэн. Нээрээшье, хүбүүдтэй боложо, Номогоной уг мүнөө болотор үргэлжэлһөөр.

2. Хүпеэс Матвей Молонһоо холо бэшэхэнэ, мүнөөнэй “Георгиевский” совхозой түбэй буусада гэхэ гү, али Бага-Булган нютагта ажаһууһан юм ха. Молоной уридшалан таажа хэлэдэг байһан тухай дуулаһан хадаа хүпеэс хүбүүдэйнгээ, ашанарайнгаа хуби заяан тухай мэдэжэ абахые шиидээ һэн ха. Молониие гэртээ уряад, тэдэнэйнгээ хуби заяан тухай һураба. Молон тойроод бүхы юумэ хаймадан хараад, иигэжэ хэлэбэ: “Буусыншни бүхы барилганууд Тура уулын модоор баригдаһан юм байна. Тиин хэдэхэн сагай үнгэрхэдэ, тэдэ гэдэргээ Турадаа бусахал. Энээнэй хойноһоо шинии хүбүүд, ашанар Үдэ голые уруудан ошохо”. Үнэхөөрөөшье, иимэ үгэнүүдые шагнахань хүпеэстэ ехэл таагүй байгаашье һаань, дуугай байха ушартай болобо. Молоной хэлэһэн үгэ бэелбэ: буусаһаань юуншье үлэбэгүй, харин үхибүүдынь – хүбүүд болон ашанарынь – иишэ тиишээ таража ошоо һэн гэлсэдэг.

3. “Алтан хадын оройдо байрлаһан ороолон шүдхэрые дарахын тула Иисэнгэ ошохомни”, – гэжэ “Үльдэргын һаарамба” гээд алдаршаһан тэрэнэй хүбүүн Жигжид нэгэтэ эсэгэдээ мэдээсээ һэн ха. “Тэрэниие даража шадахагүйш, хүсэ хүрэхэгүйш”, – гэжэ Молон ошохыень буруушаагаа һэн. Энээнэй һүүлээр гурбадахи үдэр Молон аша басагандаа иигэжэ хэлэбэ: “Мүнөө үглөөгүүр улаан бухатай тулалдахадаа, хүбүүмни наһа бараа, тиихэдэ энэ буханьшье алуулаа”. Хоёр хоногой үнгэрхэдэ, Жигжид һаарамбын хосорһон тухай мэдээсэл Иисэнгэһээ ерээ һэн ха. Иимэ мэдээсэл дуулгахаяа зорюута ерэһэн хүнэй орожо ерэхэдэ, Молон нюдөө анинхай хэбтэбэ ха. Унтажа байхадань, һанааень зобоохогүй гэжэ шиидэбэ. Гэнтэ, ерэгшын хүлеэгээгүй байтар, Молон нюргаараа саашаа эрьелдэжэ, шангаар хэлэбэ: “Юундэ ерэһыешни мэдэжэ байнаб, улаан буха үхөө, минии хүбүүн һалаа юм байна”. Тиихэдэнь ерэгшэ нэгэшье үгэ хэлэнгүй бусаа һэн.

4. Нэгэтэ үдэр аша басаганиинь үбгэ эсэгэдээ хандаба: “Юундэ нютагайнгаа ламанарта хандадаггүйбта даа?”. Тэрэ иигэжэ харюусаба: “Эндэ, Ара-Халхада, минии хандажа, мүргэхөөр тиимэ лама үгыл даа. Һаяар, хулгана жэлдэ, наранай гараха зүгһөө лама ерэхэ, тиихэдэнь тэрээндэ мүргэхэб”. Найман жэлэй үнгэрхэдэ, зунай сагта дасанда ерэһэн Хорчин гэгээндэ мүргэхэеэ Эгэтын дасан ошохомни, морииемни бэлдэл даа гэжэ Молон аша басагандаа хандаа һэн ха. Морииень бэлдээд, ашынгаа өөрөөшье түхеэржэ захалхада, би гансаараа ошохоб гэбэ. Зубхинь нюдэеэ хаажархинхай, хараа муутай байгаа. Гансаараа ошобо. Дасанда дүтэлхэдэнь, уншалга боложо байба. Ерэгшэ лама Молониие харахадаа, харгы гаргажа үгэхыень һүзэгшэдтэ хандаба. Молон хаалгатай нюдэтэй ябана. Лама бодожо, урдаһаань ошобо ха. Тэдэнэр урданай танил юм шэнгеэр хоёр гараа барисалдан, духаараа мүргэлдэжэ, бэе бэеэ амаршалаад, айлшадай һуурида ошожо һуубад. Ламань Молониие дээдэ таладаа һуулгаба. Тиихэдэнь лэ сугларагшад нютагайнгаа хүнэй үндэр зиндаа зэргэтэй байһые ойлгоо бэлэй.

Молоной хэлэһэн абаралай үгэнүүд ехэнхидээ бэелһэн, мүнөөшье бэелжэ байдаг юм. 1907 ондо Молоной аша басаган Санжаал Цыбиковагай (тиихэдэ 77-той боложо ябаа) хэлэһэн үгэнүүдые лама Дамба Шойсороновой бэшэжэ абаһан Молон багшын абарал буулгаһан гү, али уридшалан тааһан үгэнүүдые дурдахамнай. “Хэрбээ шэхэтэй юм һаа – шагнагты, ухаатай юм һаа – хадуугты” гэһэн үгэнүүдээр ашань юрэ үгэеэ эхилээд лэ, удаань абаралыень айладхадаг байгаа.

  • “Наранай мандажа байгаа сагта энэ элдин һайхан газар дээрэ Буддын һургаал гиигэжэ, айл бүхэндэ гэбшэ, нютаг бүхэндэ габжа мүндэлхэ”.

  • “Хаан хажуугаарнай гараха”.

  • “Үнэншэ хүн – үүдэндэ, хулгайша, худалша хүн хойморто һууха”.

  • “Түмэр могой дэлхэйе бүһэлхэ”.

  • “Шинии, минии зөөри гэжэ хубааха саг һалаха”.

  • “Хорото могойнуудай эхэеэ эдихэ, эреэн соохор могойнуудай бэе бэе зооглохо саг ерэхэ”.

  • “Һүмэ дуганай хонхонууд таһаржа унаха”.

  • “Дасан дуганууд ямар һайхан бэ даа, теэд юундэ досооһоонь мориной шэхэнүүд дэрылдэнэб?”.

  • “Һохор хүнэй хөөрөөе шагнаха саг ерэхэ”.

  • “Ханаһаа уһа абаха болохобди”.

  • “Нүүдэл зөөдэлнүүд гурба дахин болохо: түрүүлэн нангин газарай эзэдтэ аюул тохёолдохо; хоёрдохинь үшөөл барагаар үнгэрхэ; гурбадахинь зоной хүл хөөрсэг татаха”.

  • “Могой жэлдэ хархис шунахайгаар дайлалдаха”.

  • “Морин жэлдэ утын замда гараха”.

  • “90-93-дахи онуудта ехэ гайхал болохо”.

  • “Үхэр жэлдэ гурим журамаа һэргээхэ зүб шиидхэбэри абтаха”.

  • “Шажан мүргэл һэргээгдэхэ, шэнэ бурхад бии болохо”.

Молон ажабайдалайнгаа һүүлшын үдэрнүүдые аша басаганайнгаа үргэмжэ дээрэ үнгэргэһэн юм. Тэрэнэй харууһан доро байгаа. Хабарай һарын дүүрэжэ байхада тэрэ мэдүүлээ һэн: “Зунай һарын эхиндэ хада гэртээ харихамнил даа, долоодохи үдэртэ хүдөө табяарайгты, мориной зогсоһон газарта бэеыем орхино бэзэт”. Иигэжэ хэлэхыень дуулахадаа, түргөөр түхеэржэ, зуһаландаа зөөгөө һэн. Хэлэһэн үдэртөө Молон наһа бараба, айладхаһан ёһоорнь тэрэниие Зүүн-Үльдэргын Хойто хүнды гэжэ газарта хүдөөлөө һэн. Мүнөө тэрэнь Молон хүнды гэгдэдэг.

Молоной уг гарбал үргэлжэлһөөр. Тэрэнэй хүбүүн Цыбигэй уг удам мүнөө Үльдэргэдэ ажаһуудаг. Мэдэлшэ, абарал буулгадаг хүнүүд зоной анхарал хододоо татадаг, һонирхуулжа байдаг гээшэ. Молон багша гээшэмнай иимэ гайхалтай һонин хүн байһан лэ даа.

Ярууна нютаг уран гартай, һиилүүршэ зураашадаараа алдартай байһан юм. Бурха зурадаг суута зураашан ДАМБИИН ЕШИ-НИМА гэгшые эндэ түрүүлэн дурдалтай. Тэрэ 1875 ондо Яруунын хушуунай Гулбай сомондо түрэһэн байгаа. Тэрэнэй эсэгэ Сымпил Зодбоев хадаа дасанай бэлигтэй бэрхэ зурааша байһан гэхэ. Бага балшар наһанһаа Еши хүбүүхэн уран зурагта һэдэбтэй, буддын шажанай баян соёлдо дүтэ байһан намтартай. Арбатайһаа тэрэ бурха зуража захалаа һэн. Түрэлхиин оюун бэлигтэй хүбүүн эсэгынгээ ажалай нүлөөндэ абтажа, дасанай оршон байдалаар эзэлэгдэжэ, тоһон шэрээр, будагаар зурахадаа, анханһаа бэрхэ байһан юм. 30-тай болотороо Еши-Нима Эгэтын дасанда алба хэбэ.

Е-Н.Дамбиин буддын шажанай искусствын олон тоото бүтээлнүүдые хээ һэн. Еши-Нима ахаяа “Зориг бадарма зураашан” байһан юм гэжэ нютагайхидынь нэрлэдэг бэлэй. Тэрэ бурханай дүрэнүүдые зурадаг, шабараар бурхадые бүтээдэг, модоор һиилэдэг, модоор бар хэдэг байгаа.Буряадуудай, монголнуудай, хальмагуудай, тывынхидэй, түбэдүүдэй ажабайдалда шухала үүргэ дүүргэдэг зурхайн бурхадай, “хии мориной” (“лүндэнэй”) хии һалхин мориной дүрэ зурагтай модон бар, бурхадай дүрбэн томо зураг (“танка”) бүтээһэн байха юм. Тэрэ онсо өөрын харасатай зурааша байгаа. Элдэбын алим жэмэсүүдые, гарууди шубуу, луу, барас, эреэн гүрөөһэ болон арсаланиие оруулалсан, бурханай дүрэ зурагуудые бүтээдэг һэн.

Тэрэнэй олон тоото зурагуудһаа зурхайн табан бурханай дүрсэнүүд, “Бадма Самбава” бурханай гэрэл буулгабари мүнөө Хангаловай нэрэмжэтэ музейн жасада хадагалагдажа байдаг. Дамбиин Е-Н. 30-дахи онуудта, харшалалга хашалтын жэлнүүдтэ, ула мүргүйгөөр үгы болонхой.

ЦЫРЕНЖАБ САМПИЛОВ хадаа буряад совет уран зурагай искусствын үндэһэ һуури табигша гэжэ тоологдохо ёһоороол тоологдоно. Тэрэ 1893 ондо Яруунын аймагай Догно нютагта түрэһэн байгаа. Бага наһандаа түрэлхидһөө гээгдэжэ, бишыхан Цыренжаб Сампилай бүлэдэ үгтөө һэн. Нютагай баян Гамовта малшанай туһамаршан боложо, бага наһанһаа ажаллаһан байгаа. 20-дохи онуудай һүүл багта Ц.Сампилов намтараа бэшэхэдээ: "Сагай уларил шэнжэлдэг станциин албан хаагша Серебренниковэй хубиин һургуулида һурахадаа, ехэ дэмжэлгэ абадаг һэм". Тэрэ түлөөһэгүйгөөр хэшээлдээ ябаха аргатай байһан гэхэ. "Намартаа элдин талаар бэлшэжэ ябаһан атар тарган моридые харахада, ямар гоё һэм даа. Тиимэһээ мори зураха угаа дуратай байгаа хаб даа", – гэжэ Цыренжаб Сампилов хөөрэдэг һэн.

Дэлхэйн нэгэдэхи дайнда Ц.Сампилов ара талын хүдэлмэри хэхээр татагдаһан байгаа. Гэртээ бусажа ерэхэдээ, Шэтын дардам харгыда улаашанаар ажалладаг эсэгэдээ туһалдаг һэн. Почто зөөгшын гэртэ уран зураашын зурагууд үлгэгдэжэ, хүнүүдэй дура татаха. Буряад үндэһэтэнэй хүдэлөөнэй ударидагша Элбэк-Доржо Ринчино тэдэнэйдэ хүрэжэ, хэдэн зурагыень худалдажа абаад, саашанхи хуби заяандань туһалхые найдуулаа бэлэй. Уданшьегүй тэрэ Шэтэ ерэжэ, мылэ шанадаг заводто хүдэлмэришэнөөр ажаллахаяа оробо.

1925-1927 онуудта Ц.Сампилов Монголдо ажаһуугаа. 1928-30 онуудта Москвагай Дээдэ уран зурагай-техническэ һургуулида һураба. Монголдо үнгэргэһэн хоёр жэлынь уран зураашын ажабайдалда ехэ нүлөө үзүүлбэ. Тэрэ идхалгын олон плакадуудые, лозунгнуудые зураһан, тиихэдэ Монголдо байһан уран зураашад Хальтрехттэй (Германи), Н.К.Рерихтэй танилсаһан, тэдээнһээ ехэ һургаал абаһан байгаа. Рерихэй харууһан доро тэрэ табан зураг зураа һэн. “Гандан” гэжэ бүтээлдэнь суута уран зурааша заһабари хэһэн юм. Тиин энэ зурагыень тэрэ худалдажа абаһан байгаа. Хожомоо Монголой Эрдэмэй хорооной гэшүүн Цыбээн Жамсарано энэ үзэгдэл тухай тон халаглаһан байгаа.

1927 ондо Бурят-Монголдоо бусахадаа, Ц.Сампилов республикынгаа соёлой ажабайдалда хам оролсоо һэн. “Талын дуран”, “Малшан”, “Ургашан”, “Һонюуша буханууд”, “Бүрхэг үдэр”, “Талада бэлшэһэн адуун”, “Жаргалантын голдо”, “Гэсэр”, “Аламжа Мэргэн”, “Харалтуур хаан”, “Үгэсөөн”, “Бэриие хулгайлга”, “Бэриие үдэшэлгэ”, “Төөлэйгөөр хүндэлэлгэ” болон бусад олон зурагууд Цыренжаб Сампиловай бүтээлнүүдэй тоодо ороно.

Ц.С.Сампиловай зохёохы ажал ябуулга угаа баян байгаа. Цыренжаб Сампилович Сампилов 1935 ондо “Буряадай АССР-эй арадай уран зурааша” гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн. Тэрэ 1940 ондо “РСФСР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша” гэһэн үндэр нэрэ зэргэтэй болоһон юм. Ленинэй орденто Цыренжаб Сампилов Буряад ороной шэнэ байдалые зураглаһан түрүүшын уран зурааша болоһон намтартай. 1950 ондо СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаа һэн. 1953 ондо тэрэ хүндөөр үбшэлжэ, наһа бараһан юм.

Яруунын аймагай Тэлэмбэ нютагта түрэһэн ИВАН МАКСИМОВИЧ ТРОФИМОВ 1942 оной һүүл багта Калининска фронт дээрэ дайшалхы замаа эхилээ һэн. 1944 оной июль һарада Латвиин ССР-эй Пайдара тосхон шадар тэрэ түрүүлэн добтолжо ороод, немецкэ бэхилэлгэнүүд соо табан фашистые буудажа унагаагаад, үшөө хоёрыень жадаараа хадхажа һүнөөгөө һэн. Энээнэйнгээ һүүлээр Пайдара тосхониие эзэлээд, дардам харгы таһа дүүрэжэ абаха гэһэн шэнэ захиралта абаа бэлэй. Ротын командирай хүлһөө буулгагдахада, ябаган сэрэгшэдэй отделениин командир, ротын парторг сержант Трофимов подразделениеэ ударидажа, дайсанай гурбан добтолгые сухарюулжа, гол хүсэнэй хүрэжэ ерэтэр, эзэлһэн газараа алдаагүй байгаа. Тиигэжэ энэ дэрээбэн сүлөөлэгдэжэ, илалта туйлагдаһан юм.

Энэ баатаршалгынгаа түлөө Иван Максимович Советскэ Союзай Геройн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн. Тэрэ мүн лэ Улаан Одоной, Алдар Солын III шатын орденуудаар, дүрбэн медаляар шагнагданхай.

1975 оной эхиндэ тусхайта пенсионер И.М.Трофимов наһа баража, Яруунын аймагай түб Нарһата тосхондо хүдөөлүүлэгдээ һэн.

Яруунын аймагай НИКОЛАЙ ФИЛИППОВИЧ СЕМЕНОВ 1971 ондо түсэбтэ табан жэлэй даабаринуудые дүүргэлгэдэ, технико-экономическа үндэр үрэ дүнгүүдые туйлалгада элитэ ехэ амжалтануудые туйлаһанайнгаа түлөө СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Зарлигаар Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртэжэ, Ленинэй орденоор, “Хадуур ба Балта” гэжэ Алтан Одоор шагнагдаа һэн.

Николай Семенов 1922 ондо Иисэнгэ нютагта түрэһэн юм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилтэр түрэл колхоздоо ажаллаба. 1941 ондо тэрэ армиин албанда татагдажа, бүхы дайнай үедэ немец-фашис булимтарагшадһаа Эхэ ороноо сүлөөлхын түлөө тэмсэлдэ хабаадаһан, һүүлээрнь милитарис Япониие бута сохилгодо шэн зориг харуулһан намтартай. Улаан Одоной, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай II шатын орденуудаар, долоон медаляар шагнагдаһан юм.

Албанһаа табигдаад, түрэл колхоздоо ажаллаба. 1948 ондо Хандагатайн леспромхоздо хүдэлхэеэ оробо. 1960 ондо трактористын курса дүүргээд, модо таллуулга дээрэ ажаллаба, 1964 ондо бага комплексно бригадын бригадираар томилогдоо бэлэй. Үйлэдбэриин үндэр үрэ дүнгүүдые туйлаһанайнгаа түлөө Николай Филиппович леспромхозой дирекциин, “Забайкаллес” комбинадай хүтэлбэриин зүгһөө нэгэнтэ бэшэ шагнагдаһан, урмашуулагдаһан, “Модо бэлдэлгын ба модо урадхуулгын хүндэтэ мастер” гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн, “СССР-эй модоной ажахын социалис мүрысөөнэй отличник” гэһэн тэмдэгээр шагнагдаһан юм. Тэрэ сомоной Соведэй депутат ябаһан, СССР-эй профессиональна союзуудай XV съездын делегадаар һунгагдаһан намтартай.

Баруун болон зүүн фронтнууд дээрэ эрэлхэг зоригтой дайлалдаад, олон орден, медальнуудаар шагнагдаһан ЦОКТО НОМТОЕВИЧ НОМТОЕВ 1910 ондо Хэжэнгын аймагай Хөөрхэ нютагта түрэһэншье һаа, “...наһанайнгаа ехэнхи хубиие Яруунын аймагта үнгэргэһэн дээрэһээм намайе хоёр эхэ нютагтай гэжэ тоолодог болонхойгшо”, – гэжэ үеынгөө унаган нүхэр Мижидон Дугархайнда 1990-ээд онуудай эхиндэ хөөрэжэ һуухыень шагнаһан хүмби. Теэд иигэжэ хэлэхэнь зүйтэйшье ха. Ушарынь гэбэл, 1946 оной хабар сэрэгэй албанһаа табигдаад, багшалжа захалаа һэн. Тиин 1949-70 онуудта тэрэ Үльдэргын дунда һургуулиин директорээр хүдэлһэн байгаа. Эндэ тэрэ “РСФСР-эй һургуулинуудай габьяата багша” гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн, Россиин арадай гэгээрэлэй отличник болоһон юм. Буряад ороной багшанар сооһоо түрүүлэн Цокто Номтоевич Номтоев Социалис Ажалай Герой болоһон намтартай.

Дайшалхы габьяагайнгаа түлөө, багшын үрэ түгэс ажал ябуулгынгаа түлөө Ц.Н.Номтоев Улаан Одоной, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай I болон II шатын, “Хүндэлэлэй Тэмдэг” орденуудаар, олон медаляар шагнагданхай.

Бэлигтэй бэрхэ багша Цокто Номтоев манай республикын суута уран зохёолшодой нэгэниинь байһан юм. Тэрэ 20 гаран номой автор. 1939 онһоо СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн. Буряадай арадай уран зохёолшо (1990 он). Үльдэргэ нютагта хүдөөлүүлэгдэнхэй.

1934 ондо Яруунын аймагай Гүндын совхозой полит-таһагай дэргэдэхи “Мяха, тоһоной түлөө” һониной редактораар хүдэлжэ байха үедөө Жамьян Балданжабоной эмхидхэһэн “Булаг” гэжэ литературна нэгэдэлэй ошон бадара бадарһаар, олон зохёолшод эндэһээ ургажа гаранхай. Эндэ түбхын түрүүлэн ШИРАБ НИМБУЕВИЧ НИМБУЕВЫЕ дурдажа болоно. Тэрэ 1911 ондо Яруунын аймагай Маарагта нютагта түрэһэн юм. Дунда һургуули дүүргээд, рабфагта, Комвузда һураа һэн. Буряад эхин һургуулида багшалһан, Буряадай номой хэблэлдэ хүүгэдэй литературын редактораар хүдэлһэн юм. 1940 онһоо 1945 он болотор Монголой Алтан-Булаг хотодохи СССР-эй консульстводо хүдэлбэ. 1946 онһоо “Буряад үнэн” һониной һурбалжалагша болобо. Һүүлээрнь Буряадай номой хэблэлдэ удаан саг соо, пенсидэ гаратараа, хүдэлһэн байгаа.

1931 онһоо шүлэг бэшэжэ эхилээ һэн. Тэрэнэй шүлэгүүд үндэһэн буряад хэлэн дээрэ барлагдаһан 16 номдо оруулагданхай, үшөө хэдэн ном ород хэлэн дээрэ хэблэгдэнхэй.

Шираб Нимбуевич 1939 ондо СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо һэн. “Буряадай АССР-эй соёлой габьята хүдэлмэрилэгшэ” гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн, олон медаляар шагнагдаһан юм. Тэрэ 1971 ондо сагһаа урид наһа бараа һэн.

Шираб Нимбуевичай ехэ хүбүүн НАМЖИЛ НИМБУЕВ хадаа буряад арадай оюун бэлигтэй залуу поэдүүдэй нэгэниинь болоно. Намжил 1948 ондо Улаан-Үдэ хотодо түрэһэн байгаа. Дунда һургуули дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр жэлэй туршада “Буряадай залуушуул” һониндо хүдэлөөд, М. Горькиин нэрэмжэтэ Удха зохёолой дээдэ һургуулида һурахаяа ороо һэн. “Шүдэрлэгдэһэн сахилгаан” гэжэ номынь 1974 ондо Улаан-Үдэ хотодо хэблэгдэн гаргагдаһан байгаа. 1975, 1979 онуудта энэ номынь Москвагай “Современник” хэблэлээр гаргагдаа бэлэй. Залуу хальмаг прозаик Олег Манджиевтай хамта Намжил Нимбуев “Бантигуудтай хүбүүхэн” гэжэ туужа бэшэһэн байна. Энэ туужань 1974 ондо Элистэдэ, 1988 ондо Улаан-Үдэдэ хэблэгдээ.

Н. Нимбуев оршуулга хэдэг, зүжэгүүдые, туужануудые, рассказуудые, “сагаан шүлэг” ба верлибрэй теори тушаа статьянуудые бэшэһэн юм.

Намжил Нимбуевай зохёолнуудай суглуулбари ном 1998 ондо Улаан-Үдэдэ хэблэгдээ. Мүн түрүүшын номуудта ороогүй шүлэгүүдтэй болон рассказуудтай шэнэ ном 2003 ондо Москвада хэблэгдээ. Энэл жэлэй ноябрь һарада түрүүшынхиеэ Улаан-Үдэдэ Намжил Нимбуевай нангин дурасхаалда зорюулагдаһан поэдүүдэй Уласхоорондын мүрысөөн үнгэрһэн байна.

Тэрэ оройдоол 23 наһатайдаа бурхандаа мордоо һэн.


ДОНДОГОЙ ЦЫРЕНДУЛМА ЦЫРЕНОВНА 1932 ондо Яруунын аймагай түб Нарһата тосхондо түрэһэн юм. Багшын hургуули, удаань багшын дээдэ һургуули дүүргээд, һургуулида хүдэлбэ. Уданшьегүй Ц. Дондогой “Буряад үнэн” һониндо хүдэлхэеэ ороод, мүнөө болотор ажаллажа байдаг. Тиихэтэеэ хамта Монгол угсаата арадуудай хүүгэдэй уран зохёолшодой уласхоорондын эблэлэй секретарь юм.

Ц. Дондогой – 10 гаран номой автор. Гол түлэб эдэнь шүлэгүүдэй номууд юм. Гадна прозын зохёолнуудые бэшэдэг. Зохёолнуудынь олон арадуудай хэлэн дээрэ оршуулагданхай, харииншье оронуудта хэблэгдэнхэй.

Цырендулма Цыреновна оршуулагша гэжэ мэдээжэ болонхой. С. Михалковой, А. Пушкинай, В. Шекспирэй, М. Лермонтовэй, А. Ахматовагай, Л. Украинкын, П. Нерудын, Д. Нацагдоржын, С. Маршагай зохёолнуудые буряад хэлэн дээрэ оршуулһан байна. Хуушан монголһоо буряад хэлэн дээрэ оршуулгануудые хэдэг.

СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1979 он). Буряад Республикын болон Россиин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ. Буряадай Һэдхүүлшэдэй холбооной Я.Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат. Тэрэ Хүндэлэлэй орденоор, хэдэн медаляар шагнагданхай.

ЦЫРЕНДОРЖИЕВ СЕРГЕЙ СУЛЬТИМОВИЧ 1937 ондо Нарһата тосхондо түрэһэн. Сергей Сультимович – прозаик. 1954 ондо Нарһатын дунда һургуули дүүргээд, хойто жэлдэнь Буряадай багшын дээдэ һургуулида һурахаяа ороо һэн. Дээдэ һургуулияа дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр Яруунын аймОНО-гой инспекторээр хүдэлһэн, Гүндын болон Иисэнгын һургуулинуудта багшалаа.

1960 ондо һэдхүүлшын ажал ябуулгань эхилээ һэн: “Яруунын үнэн” һониной таһагые даагшаар, “Буряад үнэнэй” һурбалжалагшаар, 1962 онһоо “Буряадай залуушуул” һониной редакторай орлогшоор хүдэлбэ. КПСС-эй ЦК-гай дэргэдэхи Дээдэ партийна һургуули шалгарһанай тэмдэгтэйгээр дүүргээд, жэл соо партиин обкомдо хүдэлөөд, 1971 оной зун “Буряад үнэн” һониной редакторай орлогшоор томилогдоо һэн. 1975 онһоо “Байгал” һэдхүүлэй ахамад редактораар 20 гаран жэлэй туршада хүдэлбэ.

1965 онһоо зохёол бэшэжэ эхилээ һэн. “Түймэр саралга” гэһэн түрүүшынь туужа 1972 ондо Улаан-Үдэ хотодо хэблэгдэбэ. Хойшодоо хорёод номуудынь Улаан-Үдэдэ, Москвада хэблэгдэжэ гараа һэн. Рассказууд болон туужануудайнь суглуулбари Монголдо барлагдаһан байгаа. Уран зохёолшын номууд олон арадуудай хэлэнүүд дээрэ оршуулагданхай. 1985 ондо “Литературная Россия” һониной соносхоһон конкурсын лауреат болоо һэн. СССР-эй Космонавтикын федерациин Ю. Гагаринай нэрэмжэтэ Алтан медальда хүртэһэн юм.

СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1974 он). Буряадай Гүрэнэй шангай лауреат (1981он). Буряадай, Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ.

ЖАНЧИПОВ БУЛАТ НАМДАКОВИЧ – поэт, һэдхүүлшэ. Тэрэ Буряадай мэдээжэ поэдүүдэй нэгэн юм. Булат Жанчипов 1939 ондо Яруунын аймагай Зүүн-Үльдэргэ нютагта түрэһэн. Эдир наһанһаа “Сталинец”, “Яруунын үнэн” һонинуудта уянгата шүлэгүүдээ толилуулдаг байгаа. Буряадай багшын дээдэ һургуули дүүргээ һэн. Хэдэн жэлэй туршада Захааминай аймагай “Ажалай туг” һониной редакторай орлогшоор хүдэлөө. 1982 онһоо “Буряад үнэн” һониной һурбалжалагшаар ажаллаһан юм. 1994 онһоо тэрэ Буряадай гүрэнэй телестудида наһанайнгаа амаралтада гаратараа хүдэлөө һэн.

Б. Жанчипов – шүлэгүүдэй табан номой автор. “Хээрын сэсэгүүд”, “Үүлэн шүхэр”, “Сагаан толон” гэжэ номуудынь уншагшадта илангаяа һайшаагдаһан юм. Булат Жанчипов Монголой телеграфна агентствын (МОНЦАМЭ) “Новости Монголии” һониндо Монгол-Совет бүлгэмэй соносхоһон конкурсда илажа, 1-дэхи шатын дипломдо, шагналда хүртөө һэн. Удаань МОНЦАМЭ-гэй Буряад республикадахи һурбалжалагшаар баталагдаад, Улаанбаатараар аяншалаа бэлэй. “Буряад үнэн” һониной соёлой, һургуулиин таһагта удаан ажаллахадаа республикынгаа бүхы аймаг нютагуудаар, Усть-Ордын, Агын автономито тойрогуудаар, Монголой Сэлэнгэ, Булган аймагуудаар ябажа очерк, замай тэмдэглэлнүүдые олоор бэшэһэн юм. Һэдхүүлшэдэй Бүхэсоюзна семинарта (Пензэ), республикын соёлой, экономикын үдэрнүүдтэ (Новосибирск хото), "Азиин түбэй хани барисаанай фестивальда" (Кызыл хото) хабаадалсаа. Россиин Федерациин уран зохёолшодой VII съездын делегат байгаа. Лермонтовэй, Тютчевэй, Федэй, Майковай, Плещеевэй, Бунинай, Есенинэй шүлэгүүдые буряад хэлэн дээрэ оршуулһан байна.

Булат Намдакович – СССР-эй Уран зохёолшодой, Һэдхүүлшэдэй холбоонуудай гэшүүн. Буряад Республикын, Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ. Буряадай Һэдхүүлшэдэй холбооной Я. Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат.

ЦЫДЕНЖАПОВ ШИРАБ-НИМБУ РИНЧИНОВИЧ – драматург, поэт, прозаик. Ш-Н.Цыденжапов 1943 ондо Нарһата тосхондо түрэһэн юм. 1961 ондо дунда һургуули дүүргээд, Буряадай багшын дээдэ һургуули түгэсхөө һэн. 1967 ондо СССР-эй Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Буряадай филиалай аспирантурада һурахаяа оробо. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор. 1980 онһоо Россиин Федерациин эрдэм һуралсалай үндэһэнэй асуудалнуудай дээдэ һургуулиин буряадай филиалай эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшөөр ажаллаа һэн. Тиихэдэ һургуулинуудай программануудые, һуралсалай номуудые зохёодог, монгол хэлэ шэнжэлгын гол шухала асуудалнуудые шэнжэлдэг юм.

“Сагаан Сэсэн”, “Инаг дуранай харгы” болон бусад зүжэгүүдынь Буряадай, Яхадай, Монголой театрнуудай тайзан дээрэ табигдаа һэн. Тэрэ рассказуудай, очеркнуудай, шүлэгүүдэй номуудай автор юм. Эдэ номуудынь буряад, ород хэлэнүүд дээрэ хэблэгдэһэн байгаа. Хоёр суглуулбаринь Москвада хэблэгдээ бэлэй. Зарим номуудынь Монголдо барлагдан гараһан юм.

СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1985 он).

БАДМАЕВА ГЭЛЭГМА ЦЫБЕНОВНА – прозаик, оршуулагша. Тэрэ 1934 ондо Нарһата нютагта түрэһэн юм. 1951 ондо дунда һургуули, удаань, 1956 ондо, Буряадай багшын дээдэ һургуули дүүргээ һэн. Дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр дунда һургуулида багшалаа, удаань “Улаан туяа” һониндо хүдэлөө.

Гэлэгма Бадмаева – зургаан номой автор. Эдэнь рассказуудай, туужануудай суглуулбаринууд болоно.Тэрэ оршуулагша гэжэ үргэн олон уншагшадта мэдээжэ юм. Д. Дефогой “Робинзон Крузо”, Л. Воронковагай “Эгэшэ”, “Хубиин жаргал”, В. Бианкиин “Халааһан” гэжэ номуудые буряад хэлэндэ оршуулаа һэн.

Багша мэргэжэлтын зохёолнуудай геройнууд үхибүүд болоно. СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1993 он).

Багша мэргэжэлтэй КИМ ЦЫДЕНОВ, МАРХУ ЦЫРЕНОВ, ДАШИ-НИМА ХАЛХАРОВ гэгшэд рассказуудые, шүлэгүүдые олоор бэшэһээрээ уншагшадтаа мэдээжэ болонхой. Түрүүшынь хоёр залуугаар наһа баранхай. Буряад хэлэнэй багша Даша-Нима Халхаровай шүлэгүүд мүнөөшье уншагшадай анхарал татаһаар. Колхоз, совхозой хүтэлбэрилэгшэ ябаһан РИНЧИН БАДМАЕВ драматург байһан юм. Энэ орёо жанрта хүдэлһэн Ринчин Хамаевичай хэдэн зүжэг Буряад драмын академическэ театрай тайзан дээрэ амжалтатайгаар табигдаһаа бэлэй.

ЦЫРЕНЖАБ БИМБАЕВ, ЦЫРЕНЖАБ БАДМАЕВ, ЦЭДЭН ЦЫРЕНДОРЖИЕВ, ДУГАРЖАБ РАДНАЕВ, ЦЫРЕН-ХАНДА ДАРИБАЗАРОВА болон бусад бэлигтэн Яруунаһаа олон даа.

Элитэ ехэ эрдэмтэд, врачнууд Яруунаһаа олоор гаранхай. Эндэ БАЗАР-САДА болон ЦЫБИК ЯМПИЛОВУУДЫЕ нэн түрүүн дурдажа болоно. Базар-Сада хадаа 1870 ондо Үльдэргэ нютагта ЯМПИЛ ЗОДБОЕВОЙ бүлэдэ түрөө һэн. Тэрэ мэдээжэ багша, хүбдүүд отогой гулваа байһан юм. Москва болон Санкт-Петербургаар ябадалтай бэлэй. Нютаг нютагуудай үхибүүдые һургадаг һэн.

Нэгэтэ Цыбик Цыдыпов гэжэ хүбүүе Ашангаһаа эсэгэнь асараа һэн ха. Тэрэ бэлигтэй бэрхэ хүбүүн байһан, түрэлхидынь үгытэй ядуу байгаа. Ямпил Зодбоев Цыбик хүбүүе үргэжэ абаад, Петр Бадмаевай гимназида һургахаяа Санкт-Петербург эльгээбэ. Тэрэнээ дүүргээд, хүбүүн Санкт-Петербургын ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй арадуудай факультедтэ һурахаяа оробо.

Ехэ һургуулияа эрхимээр дүүргэхэдээ, буддын шажанай эрдэм шудалаа һэн. Зүүн зүгэй арадуудай табан хэлэ жэнхэни һайнаар мэдэдэг бэлэй. Цыбик Ямпилов Далай-ламын этигэмжэтэ нюур боложо, 16 жэл соо Энэдхэг орондо байһан юм. Тиихэдээ Энэдхэг ороной парламентын гэшүүнээршье һунгагдаһан байха. Тэрэ һаарамба лама болоһон намтартай.

Улаалзай Хүбдүүд угай Базар-Сада Ямпилов Гомбожаб Цыбиков хоёр Шэтын гимнази дүүргээ һэн. 1894 ондо Б-С. Ямпилов Москвагай ехэ һургуулиин медицинын факультедтэ ороо. Зүгөөр хойто жэлынь Юрьевскэ (Тартуска) ехэ һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлбэ. 2-дохи курс дүүргээд, Санкт-Петербургын Сэрэгэй-медицинскэ академидэ орожо, 1899 ондо Базар-Сада медик болоһон, харин Гомбожаб ехэ һургуулияа түгэсхэжэ, Оросой географическа бүлгэмэй даалгабаряар Түбэд ошоо һэн. Тиихэдэнь сүл губяар, үндэр хада уулаар ябахадань хэрэгтэй болохо эм дом Базар-Сада унаган нүхэртөө бэлэглэһэн байгаа.

Базар-Сада Ямпилов 1904-1905 онуудай ород-япон дайнда хабаадалсаа. Сэрэгэй медицинын полковник зиндаатай Забайкалиин хасаг сэрэгүүдэй врачаар Шэтэдэ, Дээдэ-Үдэдэ, Хяагтада ажаллаа.

Яруунаһаа ургажа гараһан эрдэмтэд олон даа. Уран зурааша Цыренжаб Сампиловай хүбүүн БАЗАРЖАБ САМПИЛОВ хүдөө ажахын эрдэмэй дид-доктор, Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуулида бүхы наһаараа хүдэлһэн, бэрхэ шатаршан, республикын хэдэн удаа чемпион болоһон намтартай. Ветеринарна эрдэмэй докторнууд Г.Ш. ЖАНЧИПОВ, Ю.А. ТАРНУЕВ, гүн ухаанай эрдэмэй докторнууд ВЛАДИМИР АНТОНОВ, ИРИНА УРБАНАЕВА, медицинын эрдэмэй докторнууд ЕШИ ЦЫБИКОВ, ВЛАДИМИР ТАРНУЕВ болон бусад эрдэм ухаанай хүшэр замаар дабшана. Тиихэдэ Уһан доогуур ябадаг флодой 1-дэхи рангын капитан, штурман, далайн сэрэгэй эрдэмэй кандидат АНАТОЛИЙ НИМБУЕВИЧ ДАШИЕВ.

Яруунаһаа уг гарбалтай артистнууд, дуушад эхэ нютагаа алдаршуулаа.

СССР-эй арадай артистка, Буряадай оперо ба баледэй дуушан, Зүүн Сибириин искусство болон соёлой академиин профессор ГАЛИНА ШОЙДАГБАЕВА Франциин Тулуза, Италиин Милан, Японой Токио хотонуудта үнгэргэгдэһэн уласхоорондын конкурснуудай лауреат болоһон алдартай. Тэрэнэй дүү ТАТЬЯНА ШОЙДАГБАЕВА, тиихэдэ Үльдэргэһөө гарбалтай ЛИДИЯ ГАЛСАНОВА оперно театрай дуушад, СВЕТЛАНА БУНЕЕВА хүүхэлдэйн “Үльгэр” театрта хүдэлдэг. ДАМБА-ДУГАР БОЧИКТОЕВ – буряад драмын театрай артист. Тэдэнэр дүрбүүлээ Буряадай арадай артистнууд болонхой. Д-Д. Бочиктоев Россиин габьяата артистын нэрэ зэргэтэй. Россиин искусствын габьяата ажал ябуулагша, буряад драмын театрай ахамад режиссёр, Буряадай Гүрэнэй шангуудай лауреат ЦЫРЕНДОРЖО БАЛЬЖАНОВ гээд олон даа.

Сэнхир хүхэ нуурта Ярууна нютагһаа мэдээжэ, суута спортсменүүд гаража, Буряад ороноо дэлхэй дээгүүр суурхуулна. СССР-эй спортын габьяата мастер ТАТЬЯНА ПОЗДНЯКОВАЕ түрүүлэн дурдая. Гоондо нютагта тоонтотой Т. Позднякова Буряадай багшын дээдэ һургуули дүүргэнхэй. Холын зайда – 5 болон 10 километртэ урилдалгаар РСФСР-эй ба СССР-эй чемпионка, 20 километртэ, марафоной зайда (42 км 195 м) урилдалгаар дэлхэйн чемпионка, дэлхэйн олон оронуудта, США-гай Нью-Йорк хотодо үнгэргэгдэдэг заншалта урилдаануудта илалта туйлаһан намтартай. Бэлигтэй бэрхэ боксернууд, барилдаашадшье бии. Суута колхозник ДАША-НИМА ЭРДЫНЕЕВ 72 наһатайдаа шатараар Сибирь болон Алас-Дурна зүгэй зонын мүрысөөндэ хабаадалсахадаа, хоёр дахин чемпион болоһон алдартай.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>