БАЙГАЛ ШАДАРАЙ АЙМАГ


Итанца голой тохойдо

Байгал шадарай аймаг Байгал далайн зүүн эрьеэр Улаан-Бургааһатын шэлэ хүрэтэр талмай эзэлдэг. Аймагай газар дээгүүр Сэлэнгэ, Түрхэ, Итанца, Кикэ, Хаим голнууд болон бусад жэжэ горход урдадаг, тэдэнь барандаа Байгалда шудхадаг. Голнуудай адагаар намаглиг, нуурнууд олон, тэдэнэй эгээл томонь – Котокель. Котокель нуурай утань 16, үргэниинь 5 км., гүнзэгы газартаа 14 метртэ хүрэдэг юм.


Турунтаево һуурин

Энэ дайдаар палеолидай үеэр хүнүүд байһан гээд баримтанууд бии. Тэрэ үеын хүнүүдэй барижа байһан зэр-зэмсэгүүд олдоһон байдаг. Хада хабсагайгаар түмэр зэбсэгтэ үеэр бии болоһон зураг-бэшэгүүдшье олдоһон байха юм, тэрэ сагай хүүрнүүд бии.

ХVII зуун жэлэй тэнгээр ород хасагуудай иишэ ерэтэр энэ дайдаар буряадууд ажаһуужа байһан, ой тээшээ, Котокель нуур шадар эвенкнүүд байһан гэжэ баримта бии. Ородуудай ерэһээр, 1683 ондо Сэлэнгын Троицко һүмэ баригдаһан, энэнь Байгалай зүүн талын түрүүшын шулуун барилга гээд тоологдодог.

ХVII зуун жэлэй һүүл багаар энэ һүмэ соо Ф.И. Скрипицынэй полк байрлаһан, буряадуудаар хамтаржа, дайгаар ерэһэн Манжуурай, Монголой феодалнуудтай дайлалдажа, Забайкалиие өөһэдтөө үлөөжэ шадаһан байгаа. 1891 оной июнь һарада хан хүбүүн – Россиин ерээдүйн хаан II Николай энэ һүмэдэ хүрөө һэн.


Горячинск тосхон дээрэһээ харахада
ХVIII-ХIХ зуун жэлнүүд багаар Котокель шадар шэмээшэгүүдэй дэрээвэнгүүд бии болоһон юм.

Энэ дайда декабристнуудай сүлэлгын газар байгаа. Декабрист И.Ф. Шимков болзоройнгоо дүүрэхэдэ 1833 оной январиин 25-һаа 1836 оной августын 26-да наһа баратараа, Батуринда ажаһуугаа, Сретенскэ һүмэ шадар хүдөө табигданхай. Турунтаевада декабрист Е.А. Оболенский ажаһуугаа. К.П. Торсон, А.П. Баратынский, С.Г. Волконский, А.Н. Муравьев, Н.И. Пущин гэгшэд энээгүүр ябаһан.

Октябриин хубисхалай үеын хүшөөнүүд, хүүрнүүд мүн лэ элбэг.1918 оной август һарада Татаурово станцида сагаантанда алуулһан улаан сэрэгшэдэй хамтын хүүр бии.

Аймагай ажахын диилэнхи хубинь – промышленна үйлэдбэри, хүдөө ажахы эрхилдэг.


Сретенииин һүмэ ошожо ябахада
Мал шахан таргалуулха, һү үйлэдбэрилхэ комплекснууд, гахай үсхэбэрилгэ хүгжэнги байгаа. Тиихэдэ модо бэлдэхэ, болбосоруулха хүдэлмэри үргэнөөр хэгдэдэг байгаа. Түмэр-бетон түхеэрэлгэнүүдые, барилгын материал-нуудые (цемент, шифер г.м.) гаргадаг заводуудтай.

Эндэ ехэнхинь ородууд ажаһуудаг, тэдэ энэ дайда руу түрүүлжэ ерэгшэ хасагуудай һадаһад байха.

Аймаг харгы зам һайтай. Хуушан Московско, мүн Баргажанай дардам харгынууд, тиихэдэ түмэр харгы.

Халуун аршаантай Горячинск курорт энэл аймагай дэбисхэр дээрэ юм. Буряадуудһаа бэшэ зоной диилэнхи олоороо ажаһуудаг энэ аймагта мүргэлтэй, шүтөөнтэй уула, обоонууд энэ гэжэ элиржэ тодороогүй юм.

С. Конечныхын гэрэл зурагууд

Николай ШАБАЕВ


<< гэдэргээ гаршагсаашаа >>