КАБАНСКЫН СУУТА ХҮНҮҮД

Байгал далай, нангин далай. Алдарта Байгал, алтан далай. Кабанскын аймаг дэлхэйн эрдэни зэндэмэни гэжэ тоологдодог Байгал нуурай зүүн ба зүүн-урда эрьенүүдые зубшаад оршодог юм. Хамар-Дабаанай, Улаан бургааһанай хүтэл шэлэнүүд баруун, зүүн тээһээнь хилэлдэг. Манай республикын эгээл ехэ Сэлэнгэ мүрэн тус аймагые хоёр хуби болгожо хубаадаг.

Тус аймаг ниитын-политическэ ажал ябуулагшадаараа, эрэлхэг зоригто сэрэгшэдээрээ, шэн габьяата ажалшадаараа, уран зохёолшодоороо, бусадшье уран бэлигтэнээрээ алдар сууда гаража, эдэнэй тоонто нютагынь болонхой.

АЛЕКСАНДР УЛАДАЕВИЧ ХАХАЛОВ 1909 ондо нангин Байгалай эрьедэ, Кабанскын аймагай Хандала нютагта түрэһэн юм. “Бурят-Монгольская правда” һониндо юрын һурбалжалагшаһаа захалаад, редакторай нэгэдэхи орлогшо болотороо ургаа. Партиин Кабанскын айкомой инструктораар, таһагые даагшаар, ВКП(б)-гэй Захааминай айкомой нэгэдэхи секретаряар, партиин Буряад-Монголой обкомой хоёрдохи секретаряар, ВКП(б)-гэй ЦК-гай партийна зургаануудай таһагай инструктораар хүдэлөө һэн. Дүшэдэхи онуудай хоёрдохи хахадта Хахалов партийна эмхидхэлшэдэй Дээдэ һургуули, Москвада партиин ЦК-гай дэргэдэхи Дээдэ партийна һургуули дүүргэһэн байгаа.

1945-1951 онуудта Центральна Комитедтэ ажаллахадаа, партийно-эмхидхэлэй ажал ябуулгын дадал шадабари ололгын ехэ һургуули гараа һэн. Түбэй Россиин можонуудые харгалзалга харууһандаа абажа хүдэлхэдөө, партийно-гүрэнэй зургаануудай ажалай арга онолнуудые ойлгожо абаһан байха юм.

Партиин ЦК-гай зууршалгаар 1951 ондо Александр Уладаевич Хахалов партиин Буряад-Монголой обкомой нэгэдэхи секретаряар һунгагдаа һэн. “ВКП(б)-гэй Буряад-Монголой обкомой хангалтагүй хүдэлмэри тухай” ЦК-гай тогтоол 1951 оной мартын 2-то абтаһан байгаа. 1943 онһоо 1951 оной март болотор энэ тушаалда хүдэлһэн обкомой нэгэдэхи секретарь Александр Кудрявцевай ажалдаа гаргаһан алдуу эндүүнүүд, дутуу дунданууд элирүүлэгдээ һэн. Обкомой болон тэрэнэй нэгэдэхи секретариин ажал ябуулгын буруу, забхай онол арганууд, түхэл янзанууд буруушаагдан шүүмжэлэгдээ бэлэй. Кудрявцевай үедэ БМАССР-эй экономико гээгдэнги тулюур байдалда ороһон, үзэл сурталай, үндэһэтэнэй политика бэелүүлгэдэ барга бүдүүлиг алдуу эндүүнүүд гаргагдаһан байгаа. Худал хуурмаг буржуазна националистнуудые, Совет засагта эсэргүүсэгшэдые элишэлхэ, зохёохы болон эрдэмэй сэхээтэниие хоорондонь хёморуулха, үндэһэн арадай аман зохёолые, нэн түрүүн “Гэсэр” гэжэ үльгэрые абаха танаггүйгөөр муушалха ябуулганууд Буряад-Монголой АССР-тэхи политическэ байдалые түгшүүрилтэй болгодог һэн.

Иимэ оршон байдалда А.У. Хахалов республикаяа толгойлоо бэлэй. Зоримгой, залан сэхэ ябуулгануудые хэһэнэй ашаар тэрэ республика доторхи байдалаа гуримшуулан һайжаруулһан байгаа. Ажаүйлэдбэри болон хүдөө ажахы тогтууритай һайнаар хүдэлдэг болобо. Зохёохы ба эрдэмэй ажал ябуулагшадые хашаха харшалхаяа болибо. “Гэсэр” гэжэ үльгэрые зүбөөр сэгнэһэн байгаа.

Александр Уладаевич Хахалов партиин обкомой нэгэдэхи секретаряар (1951-1960), удаань республикын Верховно Соведэй Президиумэй Түрүүлэгшээр (1960-1970) хүдэлхэдөө, зоной дунда ехэ хүндэтэй байгаа. Эдэбхитэдэй ажал ябуулгые зүбөөр шэглүүлхэ, хүтэлхэ, хүтэлбэрилхэ аппарадай бүхы шатын ажал ябуулгые шадамараар эмхидхэхэ гээшэ Хахаловай хүдэлмэриин онол арганууд, түхэл маягууд болодог һэн. Тэрэ хододоо бэдэрэлтэ хэдэг, эдэбхитэдтэй, юрын арадтай зүбшэжэ шададаг байгаа. Ажалша арадта, соёлой ба эрдэмэй ажал ябуулагшадта ехэ анхаралаа хандуулдаг, тэдэнтэй ходо ходо уулзажа байдаг бэлэй.

А.У.Хахалов 1970 ондо шиираг сарюун ябахадаа, наһа бараһан байгаа.

ИВАН ВАСИЛЬЕВИЧ ЧЕНКИРОВ 1898 ондо Кабанскын аймагай Корсаково тосхондо түрэһэн юм. Эрхүүгэй багшын семинари дүүргээ һэн. 1918 ондо РКП-гэй Эрхүүгэй губкомой дэргэдэхи Буряадай бүлэгтэ ороо бэлэй. Эрхүүһээ нютагаа бусажа ерэхэдээ, Корсаково тосхондо залуушуулай холбоое эмхидхэбэ.

1921 ондо Эрхүүгэй губерниин хүдэлмэришэн, таряашан болон солдадай депутадуудай Соведүүдэй съезд дээрэ И. Ченкиров Эрхүүгэй губкомой гэшүүнээр һунгагдажа, Коминтернын Алас-Дурна зүгэй секретариадай мэдэлдэ эльгээгдээ һэн. Монголой түлөөлэлгын бүридэлдэ оруулагдажа, Монгол, удаань Уряанхайн хизаарта (Тыва) эльгээгдээ бэлэй. “Тывада айхабтар ехэ ажал ябуулаа һэмди” гэжэ Ченкиров бэшээ һэн. Тывагай арадай хубисхалта намын эмхинүүдые нютаг нютагуудта байгуулһан байгаа.

1923-1924 онуудта И.В. Ченкиров БМАССР-эй Түнхэнэй аймагай, удаань Эхирэд-Булгадай аймагай гүйсэдхэхэ комитедэй түрүүлэгшээр хүдэлөө һэн. 1925-1927 онуудта БМАССР-эй ВЦИК-эй Президиумэй дэргэдэхи Буряад-Монголой ЦИК-эй саг үргэлжын түлөөлэгшэ боложо, Москвада байба. Тиихэтэеэ хамта дотоодын хэрэгүүдэй нарком, удаань финансын нарком байгаа. Партиин Буряадай обкомой эмхидхэлэй-инструкторска таһагые даагша байһан юм. Буряад-Монголой АССР-эй ЦИК-эй гэшүүнээр, 12-дохи зарлалай ВЦИК-эй гэшүүнээр, СССР-эй 3-дахи зарлалай ЦИК-эй гэшүүнээр һунгагдаа һэн.

1929-30 онуудта Коминтернын даалгабаряар Монголдо хүдэлбэ. 1934 ондо И.В. Ченкиров Сибириин технологимн дээдэ һургуули дүүргэжэ, инженер-барилгашан болоһон байгаа. “Кузбассугольда”, Хакасай рудоуправленидэ, Хойто түмэр зам барилгада (Котлас-Воркута) хүдэлһэн юм.

Дайнай жэлнүүдтэ И. Ченкиров Белоруссида, Бага газар дээрэ, Ленинград шадар, Нева мүрэнэй эрье дээрэ дайлалдаһан байгаа. Дайнай һүүлээр ажахын харюусалгатай хүдэлмэридэ ажаллаа һэн.

И.В. Ченкиров Ленинэй, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай орденуудаар, правительствын бусад шагналнуудаар тэмдэглэгдэһэн байгаа. 1991 ондо Иван Васильевич 93-тайдаа наһа бараа һэн.

СЕРГЕЙ НИКОЛАЕВИЧ БУЛДАЕВ 1935 ондо Кабанскын аймагай Корсаково тосхондо түрэһэн юм. Тэрэ дээдэ һургуули дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр Буряад Республикын Министрнүүдэй Соведтэ, Верховно Соведтэ хүдэлһэн байгаа. Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Түрүүлэгшээр, Буряад Республикын Верховно Соведэй Түрүүлэгшээр хүдэлөө. Наһанайнгаа амаралтада гараһанайнгаа һүүлээр Буряад ороной Президентын дэргэдэхи элдэб зургаануудай хүтэлбэрилэгшөөр ажаллаһан байна, мүнөөшье ажаллаһаар. Сергей Николаевич Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутадаар, Арадай Хуралай депутадаар һунгагдаһан юм.

БАТОР ПРОКОПЬЕВИЧ МАХАТОВ 1899 ондо Кабанскын аймагай Хандала нютагта дундуур шадалтай малшанай бүлэдэ түрөө һэн. Эсэгэнь Прокопий Иванович ажалша бүхэриг, яһала эрдэмтэй, һайн зантай хүн байһан юм. Зондоо хүндэтэй, тайшаагаар һунгагдадаг байгаа.

Б.П. Махатов Хандалын эхин һургуулида, Хударын инородческо училищида, Кабанскын училищида һураа һэн. 1918 ондо эхин шатын һургуулиин багша болобо. 1921 ондо Б.П. Махатов Хударын хушуунай волостиин гүйсэдхэхэ комитедэй түрүүлэгшын орлогшоор һунгагдаа һэн. 1927 ондо Б.П. Махатов республикын багшанарай холбооной правлениин гэшүүнээр, удаань тэрэнэй түрүүлэгшээр һунгагдаһан юм. 1929 ондо Буряад-Монголой багшанарай делегат боложо, республиканууд болон можонуудай гэгээрэлэй хүдэлмэрилэгшэдэй Москвада болоһон Бүхэсоюзна зүблөөндэ хабаадаа һэн. Тэрэнэй үүсхэлээр Куйбышевай нэрэмжэтэ гудамжада гэгээрэлэй хүдэлмэрилэгшэдэй Байшан (мүнөө барилгашадай клуб) баригдаа бэлэй.

Загарайн аймагай Хара-Шэбэрэй һургуулида, удаань Хориин аймагай һургуулинуудта багшалаа.

1942 ондо Б.П. Махатов сэрэгэй албанда татагдажа, нөөсэ халаанай сэрэгэй частьнуудта алба хэбэ. 1945 ондо албанһаа табигдаһанайнгаа һүүлээр багшынгаа ажалда дахинаа бусаа һэн. Хэжэнгын аймагта наһанайнгаа амаралтада гаратараа хүдэлһэн байгаа.

Б.П. Махатов бэлигтэй бэрхэ багша, һонюуша һүбэлгэн хизаар нютагаа шэнжэлэгшэ, арадай аман зохёол эсэшэ сусашагүйгөөр суглуулагша байһан юм. Залуу наһанһаа хойшо үльгэр онтохонуудые, домогуудые, дуунуудые, бөөгэй уряануудые, аман зохёолнуудые суглуулдаг, бэшэжэ абадаг һэн. Айхабтар ехэ материал суглуулагдаһан байгаа. Түрэлхидыень нюдарган баяшуул болгохо жэлнүүдтэ олон гар бэшэгүүдынь һалгаагдашоо бэлэй. “Хударын буряадуудай оньһон ба хошоо үгэнүүд, юрөөлнүүд”, “Хударынхидай хуушанай дуунууд”, “Хударынхидай үльгэрнүүд” Иван Заяханович Заяхановай (Хамагановай) материалнууд соо үлэнхэй. Эдэ бүхы хүдэлмэри гар бэшэгүүдтэ үлөө. “Б.П. Махатов – арадай аман зохёол суглуулагша” гэһэн статья соогоо эрдэмтэ М.П.Хамаганов бэшэһэн байна.

МИХАИЛ НИКОЛАЕВИЧ МАНГАДАЕВ 1918 ондо Кабанскын аймагай Дулаан гэжэ нютагта түрэһэн юм. Түрэл нютагтаа ШКМ дүүргээд, Бурпедтехникумдэ һурахаяа ороо һэн. Удаань Буряад-Монголой багшын дээдэ һургуулида һураа. Дайнай эхилхэдэ, 3-дахи курсын оюутан Михаил Мангадаев фронт мордобо. Дайнай һүүлээр офицерэйнгээ шинелиие оюутанай хүүртигээр һэлгээ һэн. Ород хэлэ болон литературын багшын диплом абаад, һургуулида багшаар ажаллаба.

Удаань Буряадай АССР-эй Гэгээрэлэй министерствын аппарадта ахалагша инспекторээр 10 жэл хүдэлөө һэн. Гэгээрэлэй министерствэдэ хүдэлхэдөө, Мангадаевай шэнжэлхы бэлиг шадабари элеэр харагдаһан байгаа. Тэрэ буряад үхибүүдые ород хэлэндэ һургалгын асуудалнуудые шэнжэлһэн юм. 1960 ондо Михаил Николаевич “Ород грамматика шудалалгатай дашарамдуулан, мэдүүлэлнүүдые зохёолгодо 8-10-дахи классуудай һурагшадые һургалга” гэһэн хүдэлмэри педагогикын эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэдэ хүртэхын түлөө хамгаалаа һэн. Бодото байдалһаа, туршалгануудай баримтануудһаа, статистикын үрэ дүнгүүдһээ үндэһэтэй материалнуудаар бэшэгдэһэн диссертацинь үндэр сэгнэлтэдэ хүртэһэн байгаа.

1960 оной сентябрь һарада М.Н.Мангадаев Буряадай багшын дээдэ һургуулида хүдэлхөөр уригдаа һэн. 1963 ондо һуралсалай хүдэлмэриин талаар дээдэ һургуулиин проректорэй тушаалда дэбжүүлэгдээ бэлэй.

М.Н. Мангадаев – 130 гаран эрдэмэй хүдэлмэриин: монографинууд, учебнигүүд, методическа туһаламжанууд, һургуулинуудай программанууд, эрдэмэй-методическа статьянуудай автор юм. “Буряад һургуулиин 9-10-дахи классуудай һурагшадта ород хэлэ шудалуулга ба хүгжөөлгэ” гэһэн монографи хүдэлмэринь үргэнөөр мэдээжэ болоо һэн. Энэ хүдэлмэри соогоо олон жэлэй шэнжэлэлгынгээ дүнгүүдые согсолһон байгаа.

Михаил Николаевич хадаа РСФСР-эй Багшанарай бүлгэм эмхидхэгшэдэй нэгэниинь байһан юм. Тиин тэрэ 25 жэл соо тус бүлгэмэй Буряадай таһагые хүтэлбэрилһэн байгаа. 1950 онһоо республикын Гэгээрэлэй министерствын коллегиин, тэрэнэй һуралсалай-методическа соведэй гэшүүн байһан юм. Хүдөөгэй һургуулиин багша, рабфагай шаби, залуушуулай һониной хүдэлмэрилэгшэ, оюутан ба сэрэгшэ, арадай багша болон Гэгээрэлэй министерствын инспектор, кафедрые даагша, ВУЗ-ай проректор, Үндэһэнэй һургуулинуудай эрдэм-шэнжэлэлгын хүреэлэнгэй филиалай хүтэлбэрилэгшэ – РСФСР-эй болон Буряадай АССР-эй һургуулинуудай габьяата багша, К.Д. Ушинскиин шангай лауреат Михаил Николаевич Мангадаевай тон эршэмтэй ажал ябуулгын гол шатанууд эдэл даа.

Тэрэ 1992 ондо наһа бараа һэн.

ИВАН АФАНАСЬЕВИЧ ИШИГЕНОВ (1924-1995) Кабанскын аймагай Хандала нютагта түрэһэн юм. 1929 ондо дунда шадалтай олон таряашадтал адли, түрэлхидынь хашалта хамалганда ороо һэн. Эсэгэнь Сагаан-Балтиин далайнуудай хоорондо канал малталгада хүдэлһэн байгаа. Хүндэ хүшэр ажалһаа, үлэсхэлэн байдалһаа боложо, тэндээ наһа бараһан юм. Эхэнь Красноярска хизаарта модо бэлдэлгэдэ хүдэлөө. Мүн лэ тэндэ наһа бараа һэн. Түрэлхид болон нютагаархидай туһаламжа дэмжэлгээр лэ Иван дунда һургуули дүүргэбэ.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай эхиндэ тэрэ армиин албанда татагдажа, 1-дэхи, 2-дохи Украинын фронтнуудай бүридэлдэ орожо, байлдаануудта хабаадаа һэн. И. Ишигеновэй дайшалхы зам Украинын болон Польшын газар дээгүүр үнгэрһэн байгаа.

Дайнай һүүлээр Иван Ишигенов Эрхүүгэй хүдөө ажахын дээдэ һургуулиин агрономиин факультет дүүргээд, республикынгаа ажахынуудта агрономоор ажаллаба. Тимирязевай нэрэмжэтэ хүдөө ажахын академидэ аспирантурада һуража, Хойто Казахстанай нютагуудай хужарлиг хүрьһэтэй газарай үрэжэлые һайжаруулха асуудалнуудта зорюулагдаһан кандидадай диссертаци бэшэжэ, амжалтатайгаар хамгаалаа һэн. Эндэ шэнэ газар элдүүрилэн ашаглалгын ажал үргэнөөр хэгдэжэ байба.

1956 онһоо хойшо 30 гаран жэл соо Иван Афанасьевич Ишигенов Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуулида хүдэлөө һэн. Тэрэ эрилтэ ехэтэй багша, шэнэ юумэ абаһаар лэ мэдэрдэг хүн байһан юм. Профессор Ишигенов үргэн ехэ һонирхолтой хүн байгаа. Агро-хүрьһэ шэнжэлгын, газар таряалан элдүүрилгын, агрохимиин асуудалнуудаар ехэ юумэ мэдэхэ, ойлгохо хүн байһан. Хүрьһэ элдүүрилгын, хүрьһэнэй хужарлиг байлгын, газарай нуралгын, хүрьһэн соо органическа бодосуудай байлгын асуудалнууд тэрэниие һонирхуулдаг һэн.

Олон жэлдэ эрдэмэй бэдэрэлгэнүүдые хэһэнэй ашаар И. Ишигенов 1978 ондо “Буряадай АССР-эй хүдөө ажахын газарай хүрьһэн ба тэрэниие гамтай һайнаар ашаглалгын харгы замууд” гэһэн темээр докторой диссертаци хамгаалаа бэлэй.

И. А. Ишигенов жэл бүхэндэ хээрэ газаагуур эрдэмэй экспедици эмхидхэжэ, багшанарые, оюутадые, хүдөө ажахын үйлэдбэриин мэргэжэлтэдые хабаадуулдаг байгаа. И.А.Ишигенов 75 эрдэмэй хүдэлмэри, тэрэ тоодо нэгэ монографи бэшэнхэй. Эрдэм-шэнжэлэлгын ба багшын хүдэлмэридэ габьяатай байһанайнь түлөө “Буряадай АССР-эй, Тывагай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша” гэһэн үндэр нэрэ зэргэнүүд тэрээндэ олгогдонхой.

АЛЕКСАНДР ПЕТРОВИЧ ПОПОВ хадаа Кабанскын аймагта Алдар Солын орденой дүүрэн кавалер Петр Андриянович Поповой бүлын хоёрдохи хүбүүн боложо түрэһэн намтартай. Тэрэ Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуулиин ветеринарна факультет дүүргэһэн юм. Дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр дээдэ һургуулидаа үлэжэ хүдэлхэдөө, ветеринарна эрдэмэй кандидат, удаань доктор болоод, мүнөө Буряадай хүдөө ажахын академиин ректорээр хүдэлнэ.

Бурадай гүрэнэй В.Р. Филипповэй нэрэмжэтэ хүдөө ажахын академидэ үнгэргэгдэһэн конференци дээрэ ветеринарна эрдэмэй доктор, профессор Александр Петрович Попов академиин ректорэй тушаалда хоёрдохи болзорто нэгэн дуугаар һунгагдаһан байгаа. Үнгэрһэн табан жэл соо ректор, Арадай Хуралай депутат А.П. Попов хараалагдаһан программаяа амжалтатайгаар бэелүүлээ, тэрэнэй ажал ябуулга академиин ургалта хүгжэлтэдэ нүлөөлнэ гэжэ үгэ хэлэгшэд тэмдэглэбэ.

Александр Петровичой саашадаа бэелүүлхэ зорилгонуудынь мэргэжэлтэдые һурган хүмүүжүүлхэ, академиин материально-техническэ үндэһэ һууриие бэхижүүлхэ, һуралсалай шанарые һайжаруулха, эрдэм шэнжэлгэнүүдые хүгжөөхэ, республикынгаа хүдөө ажахыда бодото туһаламжа үзүүлхэ талаар шэглүүлэгдэнхэй байна. Эхэ оронойнгоо аша туһада эрэлхэгээр дайлалдаһан 89-тэй эсэгынгээ алдар габьяае хүбүүниинь нангинаар сахижа, амгалан ажабайдалда буянта хэрэгыень үргэлжэлүүлжэ ябана.

Кабанскын аймаг хадаа олохон баатар сэрэгшэдэй тоонто нютаг юм. МИХАИЛ АЛЕКСЕЕВИЧ ФЕДОТОВ, ВАСИЛИЙ ИННОКЕНТЬЕВИЧ ИСТОМИН, ИВАН МИХАЙЛОВИЧ КОТОВ гэгшэд Советскэ Союзай Геройнууд болоһон, ПЕТР АНДРИЯНОВИЧ ПОПОВ, ИВАН ИВАНОВИЧ БЫКОВ, НИКОЛАЙ ФЁДОРОВИЧ СУВОРОВ гэгшэд Алдар Солын орденуудай дүүрэн кавалернүүдэй нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна.

МИХАИЛ ФЕДОТОВ Кабанскын аймагай Тимлюй нютагта түрэһэн юм. Дайнай эхилхэдэ, 25-тай боложо ябаба. Бүхы дайн соогуур танкист ябаа. 1942 оной февраль һараһаа тэрэ гвардиин старшина гвардиин 86-дахи тусхай хүндэ танкова Новозыбковскэ Улаан тугта полкын ИС түхэлэй танкын командир болоо һэн.

Зүүн Пруссидахи Млавска бүлэглэлые бута сохёод, 2-дохи Белоруссиин фронтын сэрэгшэд бушуу түргэн добтолгодо ороһон юм. Немецүүд баруун эрьедэнь бэхилэлгэ эмхидхэхые оролдон, Вислэ хүрэтэр сухариба. Дайсанай һанаашалгануудые таһалдуулжа, бушуу түргөөр Балтиин далайда гараха ёһотой байба. Тиигэбэл Берлин тээшэ зам нээгдэхэ байгаа. Дайсанай энэ бүлэглэлые усадхалгын үедэ Михаил Федотов һүүлшынгээ байлдаанда ороо һэн. Энэ байлдаан Данциг шадар, Эмаус гэжэ тосхондо болобо. Федотовой танк фашис гурбан самоходно бууда добтолбо. Тэнсүү бэшэ тулалдаанда тэрэ дайсанай хоёр машиные һалгааба, удаань утаа уняар соогуур дайсанай минометно батарейн байһан газар руу нэбтэрэн орожо, тэрэниие гэнжэ мөөрөөрөө низа даража һүнөөгөөд, ябаган сэрэгшэдтэ харгы гаргаа һэн.

Герой танкист 6 немецкэ танк ба самоходно буу, 11 үхэр буу, 2 минометно батарей, 3 бронетранспортер һалгааһан, дайсанай зуугаад солдат ба офицерые хүлһөөнь буулгаһан байгаа.

1945 оной июниин 29-дэ гвардиин старшина М.А.Федотовто Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэ олгогдоо һэн.

ВАСИЛИЙ ИСТОМИН 1918 ондо Кабанскын аймагай Брянск тосхондо түрэһэн юм. Танкнуудые һалгааха буугай ротын командир ахалагша лейтенант Истомин түрүүлэн Днепр мүрэниие гаталха даабари абаа һэн. Тиигээд баруун эрьедэнь бэхилэлгэ хэхэ ёһотой бэлэй.

Һүниин харанхыда Истоминой рото хэдэн газараар нэгэн доро амжалтатайгаар гараба. Үглөөгүүр тэнсүү бэшэ тулалдаан болобо. Немецүүдэй добтолгонууд хойно хойноһоо сарагдаба. Уданшьегүй танкнууд харагдаба... Истомин рацяар полкын командирта дамжуулба: “Һүүлшынгээ сэрэгшэ хүрэтэрөө тулалдахабди”. Энэ байлдаанда сэрэгэй уялгаяа дүүргэхэдээ, ротын командир баатарай үхэлөөр унаа һэн.

Командованиин даабари эрхимээр дүүргэһэнэйнь түлөө СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Зарлигаар ахалагша лейтенант В.И.Истоминдо (наһа бараһан хойнонь) Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэ олгогдоо һэн.

Василий Иннокентьевич Днепропетровск хото шадархи Удельно-Николаевск тосхондохи хүүр дээрэ хүдөөлүүлэгдэнхэй. Буряад ороной ажалшад баатар хүбүүнэйнгээ нэрые нангинаар сахижа байдаг юм. Кабанскын аймагта тосхон болон тэрэнэй һураһан һургуулиин пионерэй дружина геройн нэрээр нэрлэгдэнхэй.

ИВАН КОТОВ 1915 ондо Кабанскын аймагай Береговое тосхондо түрэһэн байгаа. Хасан нуур дээрэ япон сэрэгшэдтэй байлдаанда хабаадаа һэн. Албаяа дүүргэмсээрээ, тайбан ажалдаа бусаһан байгаа, гэбэшье богонихон сагаар...

1941 оной май һарада армиин албанда дахинаа татагдаа һэн. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай фронтнууд дээрэ Иван Котов хоёр жэл соо дайлалдахадаа, сэрэгэй жаяг журам нангинаар сахижа, эрэлхэг зориг, баатаршалга харуулаа һэн.

1943 оной сентябрь һарын һүүл багта манай сэрэгшэд Днепр мүрэндэ дүтэлжэ ерэбэ.Тагнуулшадай бүлэг, тэрэ тоодо Иван Котов, һүниндөө мүрэнэй баруун эрьедэ гараха ёһотой байгаа.Тиин дайсанай буугай эшээнүүдые элирүүлжэ, байлдаа үүдхэхэ ёһотой һэн. Энэ ушар дайсанай сэрэгшэдэй анхарал һамааруулхадань, манай сэрэгшэд ябууд дундаа түргөөр Днепр мүрэниие гаталха зэргэтэй байгаа.

Днепр мүрэниие гаталалгые амжалтатайгаар бэелүүлһэнэйнь, мүрэнэй баруун бэедэ тагнуул хэхэ даабари үрэ түгэсөөр дүүргэһэнэйнь түлөө, тиихэдээ эрэлхэг зориг харуулһанайнь, баатаршалга гаргаһанайнь түлөө Иван Михайлович Котовто правительствын үндэр дээдэ хайра шагнал – Советскэ Союзай Геройн үндэр нэрэ зэргэ олгогдоо һэн.

1944 оной августын 15-да Ковелиие эзэлхын түлөө болоһон байлдаанай үедэ Иван Котов хүндөөр шархатажа, госпитальдо аргалуулһанай һүүлээр нютагаа бусажа ерэһэн юм. Геолого-бэдэрэлгын партида, совхоздо, машинно-харгын станцида хүдэлһэн байгаа.

ПЕТР АНДРИЯНОВИЧ ПОПОВ 1916 ондо Кабанскын аймагай Фофоново тосхондо түрэһэн намтартай. Дайнай урда тээ загаһанай заводто мотористаар хүдэлөө һэн.

Гвардиин сержант Поповой дайшалхы зам ородой агууехэ мүрэн Волгын эрьеһээ эхилээ бэлэй. 1942 ондо Поповой алба хэһэн часть Сталинградай асари ехэ байлдаанда хабаадажа, дайсаниие хумхиин тооһон болгожо, баруун тээшэнь намнаба.Саашадаа Донбассые, Украинын зүүн хубиие, Крымые сүлөөлөө һэн.Эдэ бүгэдын түлөө Улаан Одоной хоёр орденоор шагнагдаба.

Севаш нуурай түлөө – III шатын, Севастополиие сүлөөлхын тvлөө II-дохи шатын, Кенигсбергын баруун захые сүлөөлхын түлөө байлдаанда эрэлхэг зориг, баатаршалга гаргаһанайнь түлөө Пётр Андриянович Попов I шатын Алдар Солын орденоор шагнагдаа бэлэй.

П.А.Попов нютагаа бусаад, Сэлэнгэ станцида ахалагша хинан шалгагшаар хүдэлөө һэн.1972 ондо Ажалай Улаан Тугай ордендо хүртэһэн юм.

Мүнөө 89-тэй наһажаал сэрэгшэ Улаан-Үдэдэ хүбүүнэйдээ – БГСХА-гай ректор, эрдэмэй доктор, профессор, Арадай Хуралай депутат Александр Петрович Поповойдо ажаһуужа байтараа, 2005 оной намар наһа бараа.

ИВАН ИВАНОВИЧ БЫКОВ Кабанскын аймагай Выдрино нютагта түрэһэн юм. 1942 ондо 19-тэй хүбүүн 986-дахи артиллериин полкын тагнуулшанаар дайшалхы замаа Волго мүрэнэй эрьеһээ эхилээ һэн. Клецк шадар болоһон байлдаае тэрэ хэзээдэшье мартадаггүй бэлэй.

Ефрейтор Быков түрэл совет газараа сүлөөлхын түлөө олон тоото байлдаануудта хабаадаһан байгаа. Польшын газар дээрэ Познань хотые сүлөөлхын түлөө, Вислэ мүрэнэй баруун эрьедэ дайсанай бэхилэлгые һамна бута сохиһоной түлөө байлдаануудта шалгаржа, Быков III болон II шатын Алдар Солын орденуудаар шагнагдаа һэн.

Һүүлшынгээ дайшалхы даабариие И.И.Быков нютагайнгаа хүбүүн Н.Ф.Суворовтой хамта Берлиндэ бэелүүлжэ, дайсанай танк болон ехэ буу һалгаагаа бэлэй. Энэ баатаршалгынь түлөө ефрейтор Быковтэ Алдар Солын 1-дэхи шатын орден барюулагдаһан байгаа. Үшөө Улаан Одоной, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай 2-дохи шатын орденуудаар шагнагданхай.

Дайнай һүүлээр И.И. Быков Улаан-Үдэ – Эрхүү гэһэн харгын участогта хүдэлһэн юм.

НИКОЛАЙ ФЁДОРОВИЧ СУВОРОВ 1923 ондо Кабанскын аймагай Степной Дворец тосхондо түрэһэн байгаа. 1942 оной август һарада Сталинград шадар дайшалхы замынь эхилээ һэн. 1945 оной эхиндэ Польшые сүлөөлхын түлөө байлдаанда ахалагша сержант Суворов Познань хотын түб руу түрүүшүүлэй тоодо орожо, немец офицерые плендэ абаһан юм. Энэ баатаршалгынгаа түлөө тэрэ Алдар Солын 3-дахи шатын орденоор шагнагдаба. Мартын 29-дэ сэрэгэй ябуулгын түлөө 2-дохи шатын, харин Берлин хотодо рейхстагые добтолон абалгада хабаадахадаа, баатар габьяа гаргаһанай түлөө Алдар Солын 1-дэхи шатын ордендо хүртэһэн юм. Гадна Н.Ф. Суворов Улаан Одоной, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын 1-дэхи ба 2-дохи шатын орденуудаар шагнагдаһан байгаа.

Николай Фёдорович колхозой түрүүлэгшээр, республикын агнууриин ажахын директорээр хүдэлһэн намтартай. 2004 ондо наһа бараһан юм.

КЛАВДИЯ ИВАНОВНА ФИЛИППОВА Кабанскын аймагай Мостовка тосхондо түрэһэн. 1941 ондо 17-той Клава басаган ФЗУ дүүргэжэ, Улаан-Үдын мяха-консервын комбинадай комсомол-залуушуулай бригадада хүдэлхэеэ ороо һэн. Түрүү хүдэлмэришэн Москва ошожо, мэргэжэлээ дээшэлүүлһэн юм. Бусажа ерэхэдэнь, колбасна заводой термическэ таһагай мастераар табиба. Бүхы наһаараа энэ ажалдаа хүдэлөө һэн. Ажалдаа шалгаржа, “Социалис мүрысөөнэй отличник” гэһэн нэрэ солодо хүртөө бэлэй.

Ажалдаа гайхамшагта амжалта туйлаһанай түлөө, Уласхоорондын эхэнэрнүүдэй үдэрэй 50 жэлэй ойтой дашарамдуулан, 1960 оной мартын 8-да Клавдия Ивановна Филипповада Социалис Ажалай Геройн үндэр нэрэ зэргэ олгогдоо һэн.

Клавдия Ивановна ниитын эдэбхитэй ажал ябуулдаг байгаа. КПСС-эй обкомой гэшүүнээр, колбасна цехэй партийна бюрогой гэшүүнээр, партиин ХХII съездын делегадаар һунгагдаһан байгаа.

Мэдээжэ уран зохёолшод эндэһээ ургажа гаранхай.

ОЛЬГА ВАСИЛЬЕВНА СЕРОВА 1914 ондо Кабанскын аймагай Мысовск (Бабушкин) хотодо түрөө һэн. Тэрэ мэдээжэ революционер В.М.Серовой бүлэдэ түрэһэн намтартай. 1936 ондо Москвагай загаһанай үйлэдбэриин дээдэ һургуули дүүргээд, ихтиолог мэргэжэлээрээ хүдэлһэн байгаа. Дайнай жэлнүүдтэ “Бурят-Монгольская правда”, Доодо-Ангарай “Красный байкалец» һонинуудта һурбалжалагшаар хүдэлөө һэн.

О. Серова – прозаик, Байгал тухай эрдэм ухаанай бишыхан найруулганууд болон очеркнуудай номуудые бэшэжэ, барлуулһан байгаа. Эдэ номуудынь Улаан-Үдэдэ, Москвада хэблэгдээ һэн. “Школа радости” (1960), “Вестник вешнего” (1964), “Светлое око Сибири” (1972), “Не гаси улыбку” (1985), “Лесные тайны” (1989), “И.В. Бабушкин”, “В.М. Серов” гэхэ мэтэ номуудые бэшэжэ, гаргуулһан байха юм.

СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1966). Буряадай Гүрэнэй шангай лауреат (1990). Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ (1984).

КОНСТАНТИН ГРИГОРЬЕВИЧ КАРНЫШЕВ (1927-2004) Кабанскын аймагай Оймор тосхондо түрэһэн юм. 16-тай Костя бэеэр томо байһан дээрэһээ наһаа нэмэжэ, 17-той болоһон залуу хүбүүн армиин албанда татагдаа һэн. Номгон далайн уһан сэрэгтэ алба хаахадаа, япон булимтарагшадһаа Порт-Артур хотые сүлөөлэлгэдэ хабаадалсаһан байгаа.

Албанһаа табигдаһанайнгаа һүүлээр тэрэ түрэл нютагтаа клубые даагшаар, авиазаводто технигээр, “Буряадай залуушуул” һониндо һурбалжалагшаар хүдэлөө һэн. Хабаровскын ВПШ-гай журналистикын таһагые дүүргэһэн юм. Удаань радиодо, “Байгал” һэдхүүлдэ хүдэлөө, Багшын дээдэ һургуулида багшалаа, дээдэ һургуулиин “За педагогические кадры” гэжэ олон хэһэгээр гарадаг һонин хэблэдэг, Хяагта болон Петропавловкада аймагай һонинуудай редактор байһан юм. Буряадай Уран зохёолшодой холбооной уран зохёолой зүбшэлэгшөөр хүдэлөө һэн.

К.Карнышев – прозын арбаад номой автор: “Сугробы” (1971), “Странствия Горбоносого” (1975), “Хрустальные льды” (1976), “Сокровенные желания” (1986), “Повести” (М.,1988), “Люди и звери” (1991). “Родова” гэжэ шэнэ роман дээрэ хүдэлжэ дүүргээ.

СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1983). Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ (1984). Россиин Географическа бүлгэмэй бодото гэшүүн (1968). “Буряадай арадай уран зохёолшо”.

К.Г.Карнышев Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай 2-дохи шатын, Хани барисаанай орденуудаар, олон медаляар шагнагданхай.

Константин Григорьевич 2004 оной декабриин 17-до наһа бараһан юм.

АНДРЕЙ ГРИГОРЬЕВИЧ РУМЯНЦЕВ (1938 ондо түрэһэн) – поэт. Тэрэ Кабанскын аймагай Шерашево нютагта загаһашанай үнэр баян бүлэдэ түрэһэн юм. Һургуулида һуража, “Байгал” колхозой загаһашадта туһалжа ябахадаа, Андрей шүлэг бэшэжэ эхилээ һэн.

Удаань Эрхүүгэй Гүрэнэй ехэ һургуули дүүргээд, “Буряадай залуушуул” һониндо һурбалжалагшаар, таһагые даагшаар хүдэлөө. А.Румянцевай шүлэгүүдэйнь түрүүшын суглуулбари “Амар сайн, ажабайдал” гэжэ залуу поэдүүдэй шүлэгүүдэй суглуулбари соо хэблэгдээ бэлэй. Һүүлээрнь Мухар-Шэбэрэй аймагай һониной редактораар хүдэлбэ.

КПСС-эй ЦК-гай дэргэдэхи Дээдэ партийна һургуули дүүргээд, партиин обкомой инструктораар ажаллаһан байгаа. Уданшьегүй Буряадай Гүрэнэй телерадиокомпанида түрүүлэгшын орлогшоор хүдэлөө һэн. Мүнөө Эрхүүгэй Уран зохёолшодой эмхиие хүтэлбэрилнэ.

“Причастность” (1966), “Горсть отчей земли” (1970), “Радуга в руке” (1973), “Время отваги” (1976), “Страда” (1980), “Признание” (1983) гэһэн Улаан-Үдэдэ барлагдаһан номуудай автор болоно. “Таёжная колыбель” (1984), “Дыхание Байкала” (1986) гэжэ шүлэгүүдэй хоёр ном Москвада гараа һэн. Буряадай шүлэгшэд тухай “Певцы родной земли» (1985) гэһэн ном гаргуулһан юм.

СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн. Буряадай арадай поэт (1984). Республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ.

Бата–Мүнхэ ЖИГЖИТОВ