АХЫН АЙМАГ

Зүүн Саяанай хормойгоор үндэр газарта Ахын аймаг оршодог. Аймагай дэбисхэр дээгүүр Аха, Хути, Бүлэн, Уураг, Онот, Ерма гэдэг голнууд урдадаг. Эдэ голнууд далайн нюрууһаа дээшэ 700-1600 м. газараар урдана. Хада уулануудынь 3500 метртэ хүрэдэг байха юм. (Мүнхэ-Һарьдаг)

Ахын дайда шэрүүн уларилтай, уулануудайнь орой үбэл зунгүй саһан малгайгаа абадаггүй байха. Ойдо мододойнь ехэнхи хубиие шэнэһэн эзэлдэг - 60%, хуша үсөөн – 20%, 14% – нарһан. Голоороо холимог ойтой.

Ази түбиие шэнжэлэгшэ С.В. Обручев Ахын аймагые Түбэд оронтой адлишаажа хэлэһэн байдаг. Аймагай улад зоной диилэнхи олониинь һоёд угсаатан.

Хадата уулын һарлагууд З. Дагбаевай гэрэл зураг

ХVIII зуун жэлэй эхин болотор эндэ һуурин, тосхонууд үгы шахуу байһан, зунай сагта һоёдууд болон буряадуудай ерэжэ, агнуури эрхилдэг газар байһан юм.

1727 онһоо энээн руу ородууд бии боложо захалһан. Тиихэдээ харуул хараха даабаритай үсөөн тоото ород хасагууд лэ ерэһэн байдаг.

Алтаар суутай Самартада С. Конечныхын гэрэл зураг

Аймагай улад зон ехэнхидээл мал ажалтай. Агнуури хүгжэнги. Эндэ һарлаг үүлтэрэй мал олон, һарлагуудай байһан газарта хайнагууд элбэг байдаг. 1935 он болотор һоёдууд оро үсхэбэрилдэг байгаа, үсөөншье һаа мүнөөшье бии. 1940 он болотор Ахын аймаг Түнхэнэй аймагай харьяата байһан, «Һоёд хушуун» гээд нэрлэгдэдэг байһан юм.

Ахын аймаг ашагта малтамалнуудаар баян. 1846 ондо Алибер гэдэг француз Ботоголой һарьдагтахи Марийнска графидай уурхай худалдажа абаад, промышленна үйлэдбэри нээһэн байха юм. Мүнөөшье тиишэ хэгдэһэн харгынь эли байдаг. Һайн шанартай асбестхризотил элбэг, Аха, Хути голнуудаар алтан элбэг олзоборилогдодог байгаа.

Һоёдуудай баялиг – хойто зүгэй оро З. Дагбаевай гэрэл зураг

Мүнөө үедэ Самартада, Зүүн-Холбодо алта олзоборилгын ехэ комбинат баригданхай. Нүхэн-Дабаан багта ногоон, тиихэдэ тон хоморой сагаан хас эрдэни (нефрит) бии юм. Хүрэхэнь хүшэр газарта хадаа хас эрдэни тиимэ ехээр олзоборилогдодоггүй. Гадна зэд, туулган, вольфрам, молибден, хром, никель, платина болон бусад үнэтэ зүйлнүүдэй хэбтэшэнүүд элбэг гээд элирүүлэгдэнхэй.

Олон тоото гол горход дээгүүр хүүргэ барихань хүшэр тула харгы барилгын асуудал аймаг дотор һулашагаар шиидхэгдэнхэй, Түнхэнэй Монһоо Орлик хүрэтэр заһамал харгы 1999-дэхи онуудай хоёрдохи хахадта баригдаа һэн.

Эртэ урдын хүнүүдэй ажамидаралай үлэгдэлнүүд эндэ-тэндэ олдоһон, тэдэнь неолид – шулуун зэбсэгтэ үеын гээд тайлбарилагданхай.

Зүүн Саяануудай нуур С. Конечныхын гэрэл зураг

Граждан дайнай үйлэ хэрэгүүд Ахын аймагай хажуугаар гараагүй байна.

Н.А. Каландаришвилиин отряд Аха гол шадар сагаан хасагуудтай дайлалдаһан, Баян-Гол тосхон шадар 13 улаан сэрэгшэд алуулһан, тэдэнэй хамтын хүүр Баян-Тала гэжэ газарта байдаг.

Ахын аймагай мүргэлтэй, шүтөөнтэй уула обоонуудые нэрлэбэл: Алтан-Мундарга, Алтан-Ноён, Ноён-Уула, Нүхэн-Дабаан, Тайлгата, Тураг-Шулуун, Хаан-Уула, Харһан обоо г.м.

Николай ШАБАЕВ

<< гэдэргээ

гаршаг

саашаа >>