АХЫН СУУТА ХҮНҮҮД

Ахын аймагһаа санаартад, ниитын-политическэ элитэ мэдээжэ ажал ябуулагшад, артистнар, уран зохёолшод, спортсменүүд ургажа гаранхай.

ДАНЗАН-ХАЙБЗУН САМАЕВ

Буряад ороноймнай гайхамшагта хүбүүн, Саяан уула шадар ажаһуудаг арад түмэнэй Багша ламбагай, Буддын шажанай гүн ухаанай эрдэмэй доктор, шажанай болон ниитын дэлхэйн хэмжээнэй ажал ябуулагша, Россиин Федерациин Һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерствын Үргэмжэлгын соведэй гэшүүн, республикын нэгэдэхи зарлалай Арадай Хуралай депутат байһан, Россиин Мэдээжэ хүнүүдэй палатын Георгиин Нэрэ Хүндын I шатын ордендо хүртэһэн гүрэн доторхи хэдэхэн хүнүүдэй нэгэн, “Ахалар” жасануудые эмхидхэн байгуулагша, тэдэнэй саг үргэлжын хүтэлбэрилэгшэ, гэлэн Данзан-Хайбзун (Фёдор Сергеевич) Самаев 2005 оной июлиин 10-да харгын аюулда орожо, тагаалал олобо.

Холын хадалиг Аха нютагтаа хүлөө шоройдожо, шажан мүргэл буруушаадаг байһан сэмүүн сагта өөрынгөө гансахан зүб харгы оложо шадаад, Бурханда болон хүн зондо бүхы наһаяа зорюулаа бшуу.

“Багшамнай Байгал далайн уһан мэтэ сэхэ сэбэр һанаатай, гүнзэгы бодолтой, сахюур шулуундал хатуу зоригтой, тэрээнһээ гадуур, номгон даруу зантай, хүн бүхэндэ адли тэгшээр хандадаг һэн. Хаанашье ябахадаа, хэнтэйшье харилсахадаа, тэсэбэри, амитан бүхэниие хүндэлхэ ба хайрлаха гэһэн Будда бурханай гэгээн номнолые нэбтэрүүлхэеэ Багша оролдодог һэн” – гээд шабинарынь бэшэнэ.

Данзан-Хайбзун ламхай хэдэн хари хэлэ мэдэдэг, ульгам зохидоор хөөрэлдэжэ, үндэр тушаалтайшье, мүн юрыншье хүнүүдтэй өөрэгүй бэрхээр үгэеэ ойлголсохо шадалтай байгаа.

Улаан-Үдэдэ, Ленинградта һургуули хээ, Улаан-Баатарта Буддын шажанай дээдэ һургуулида һураа, Гэгээн түрэлтэ XIV Далай ламатай танил байгаа. Гомон дасанда (Урда Энэдхэг), диалектикын дээдэ һургуулида (Хойто Энэдхэгэй Дармасала хото), Далай ламын үргөөндэ эрдэмээ дээшэлүүлжэ, Данзан-Хайбзун Гэгээн түрэлтэ Далай ламаһаа гэлэнэй нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм. Россиин Буддын шажантанай Түбэй Хүтэлбэриин дид-хамбын тушаал эзэлээ, Санкт-Петербургын дасанай шэрээтээр һуугаа.

СОНОМ ДУГАРОВ

Соном Гомбоевич Дугаров – арадай гэгээрэлэй мэдээжэ зохёон байгуулагша ба Зүүн Сибириин зонын эрдэмтэ-багша, РСФСР-эй гэгээрэлэй отличник, РСФСР-эй ба Буряадай АССР-эй габьяата багша, багшалалгын эрдэмэй кандидат, Сибириин гэгээрэлэй түүхэшэн, Д. Банзаровай нэрэмжэтэ "Хүндэлэлэй Тэмдэгэй" орденто Буряадай гүрэнэй багшын дээдэ һургуулиин профессор, юрэнхы эрдэмэй дунда hургуули дүүргэлгын, эрдэм ухаанай асуудалнуудые шэнжэлэгшэ. 100 гаран эрдэмэй ажалай, тэрэ тоодо hургуулиин хэдэн туһаламжын ба һонинуудта хэблэгдэhэн 160 гаран статьягай автор юм. "Пути перестройки преподавания русского и родного языков в школах Бурятской АССР" (1964), "Воспитание коммунистической убежденности у учащихся"(1965), "Развитие общего среднего образования в Бурятии" (1972), "Художественно-эстетическое оформление школ" (1970), "Педагогическая профориентация" (1979) гэhэн монографинуудай автор. РСФСР-эй хэмжээгээр «Педагогическая профориентация» гэhэн ажал республика дотор эгээл түрүүн хэблэгдэhэн амжалтатай туршалга мүн.

С.Г. Дугаров – дээдэ hургуулинуудай хоорондохи шэнжэлхы ухаанай багшанарай Бүхэсоюзна, Бүхэроссиин, зональна зүблөөнүүд ба семинарнуудта хабаадагша, нилээд олондонь Москвада, Вологдодо, Магнитогорскдо, Минскдэ, Эрхүүдэ, Смоленскдэ, Улаан-Yдэдэ эрдэмэй-методическа гүнзэгы удхатай олон элидхэлнүүдые, мэдээсэлнүүдые хээ. "Передовой опыт – в каждую школу" (1962), «Торжество ленинских идей в системе просвещения Бурятии» (1985) гэhэн эрдэм-hуралсалай, методическа ажалай суглуулбаринуудай редактор байһан. «Народное образование БурАССР за 40 лет» (1964), «Бурятия от ликбеза до филиала Академии наук» (1969) ба бэшэшье суглуулбаринуудые зохёоhон.

Соном Гомбоевич Ахын аймагай Хужар тосхондо 1920 оной ноябриин 15-да малша айлай бүлэдэ түрэhэн. 1930 ондо түрэлхидынь байгуулагдаһан колхоздо гэшүүд боложо ороо. 1934-1935 онуудта Соном Гомбоевичой ажалай намтар эхилнэ. 1939 он болотор культармейцээр, колхозой МТФ-гэй тоо бүридхэгшөөр, пионерэй лагериин даргаар ажаллана. 1939 ондо Хэрэнэй дунда hургуули дүүргэжэ, Эрхүү хотын багшын дээдэ һургуулида 1941 он болотор hураа. Фашис Германиин Эхэ орондомнай булимтаран ороходонь, үеынгөө зонтой адли дээдэ hургуулияа орхибо. 1941 оной сентябрь hараhаа 1942 оной февраль болотор Өөрлигтэ директорээр хүдэлмэрилжэ байтараа, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда hайн дураараа мордоо. Сэрэгэй училищиин түргэн болзорой курса дүүргээд, зенитнэ артиллериин взводой командир болоо. Удангүй батарейн командир болгогдожо, олон тоото байлдаануудта хабаадалсаhан. Дайсадта саг зуураар эзэлэгдээд байhан Совет газараа сүлөөлэлсөөд, Румыниин, Венгриин, Чехословакиин газар дээрэ фашистнарые сохилсоод, дүрбэн жэлдэ хүлеэгдэhэн Илалтын үдэрые Австрида угтаа. 1944 ондо Венгриин Сорваш хотодо байлдаанай үедэ шархатаhан байна.

Дайшалхы габьяагайнгаа түлөө Соном Гомбоевич Улаан Одоной, «Хүндэлэлэй Тэмдэг» (1966) орденуудаар, «Будапештые сүлөөлhэнэй түлөө», «Веные абаhанай түлөө», «Германиие илаhанай түлөө», «Япониие илаhанай түлөө» гэһэн олон медальнуудаар шагнагдаа. Дайн байлдаанай hүүлдэ, 1946 онhоо 1950 он болотор Соном Гомбоевич Ахын аймагай арадай гэгээрэлэй таhагые хүтэлбэрилөө. 1953 ондо Буряадай багшын дээдэ hургуули дүүргээ. 1950-1961 онуудта түрүүн Хориин аймагай Хасууртын, hүүлээрнь Сэлэнгын аймагай Загастайн дунда hургуулинуудта директорээр, ород хэлэнэй ба литературын багшаар ажаллаа. Баhа түүхэ, географи, психологи, логико ба немец хэлэ заагаа.

Нэрэ хүндэтэй, творческоор ажалладаг хүдөөгэй ехэ hургуулиин директор, олон жэлдэ арадай гэгээрэлэй таhагые даагшаар ба директорээр (17 жэл) ажаллаhан С.Г. Дугаров 1961 оной май hарада харюусалгатай тушаалда, Буряадай АССР-эй арадай гэгээрэлэй министрээр дэбжүүлэгдэбэ. Эдэбхитэйгээр хүтэлбэрилхэ талань эндэ эли тодо гараа.

РСФСР-эй Министрнүүдэй Соведэй ба ВЦСПС-эй дамжуулгын Улаан туг Буряадай АССР-тэ олгохо талаар 1966 ондо hургуулинууд ба гэгээрэлэй бэшэ эмхи зургаануудые hуралсалай шэнэ жэлдэ hайнаар бэлдэhэнэй түлөө Бүхэроссиин түрүүшын шангаар тэмдэглэгдээ. Республика соогоо арадай гэгээрэлэй хүгжэлтэдэ аша үрэтэйгөөр ажаллаhанайнь түлөө 1967 ондо үндэрөөр сэгнэгдэжэ, тэрэ «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдаа. Найман жэлдэ Буряадай АССР-эй гэгээрэлэй министрээр ажаллахадаа, 10 жэлэй хугасаада республикын 2 зарлалай Верховно Соведэй депутат, КПСС-эй Буряадай обкомой гэшүүн ябаа. С.Г. Дугаров Верховно Соведэй сессидэ, Верховно Соведэй Президиумэй суглаанда, республикын Министрнүүдэй Соведтэ, КПСС-эй обкомой бюро ба пленумүүд дээрэ харагдаха асуудалнуудые бэлдэлгэдэ эдэбхитэйгээр хабаададаг байһан. Нэгэтэ бэшэ Верховно Соведэй сессидэ, Верховно Соведэй Президиумэй суглаанда, республикын Министрнүүдэй Соведтэ, КПСС-эй обкомой бюро ба пленумүүд, партийна конференцинууд дээрэ харагдаха асуудалнуудые бэлдэлгэдэ эдэбхитэйгээр хабаададаг байһан.

1958-1959 онуудай һуралсалай жэлдэ дунда hургуулинуудта hурагшадай тоо 63993 байhанаа, 1968-1969 онуудай hуралсалай жэлдэ 126073 хүн болоо. Харин дунда hургуулинууд 116 байhанаа, 174 болоhон байна. 1961-1965 онуудта республика дотор үүсхэлэй ёhоор 142 hургуули баригдаа, тиихэдэ 1965 ондо – 6460 hурагшадай hураха 35 hургуулиин байшан, 645 байратай 13 интернат, 7 hуралсалай мастерской, 4 спортын зал бодхоогдоо һэн.

С.Г. Дугаров имагтал эрдэмтэн, эрдэм гэгээрэлые эрхилэгшэ бэшэ, харин Буряадай АССР-эй ниитын ажал ябуулагша юм. 1947 онhоо партийна, совет, профсоюзай зургаануудта hунгагдаа. 1961 онhоо 1971 он болотор областной шалгалтын комиссиин гэшүүн, КПСС-эй Буряадай обкомой гэшүүн ябаа, 1963-1969 онуудта – гэгээрэлэй хүдэлмэригшэдэй профсоюзой обкомой, дээдэ hургуулиин ба эрдэм ухаанай эмхи зургаануудай гэшүүн, 1963-1971 онуудта Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутат ябаа.

Буряадай гүрэнэй Д. Банзаровай нэрэмжэтэ багшын дээдэ һургуулида хүдэлхэдөө, оюутадтайгаа hуралсалай–хүмүүжүүлгын ажалаа партийна ба ниитын ажалтай аша туhатайгаар зохилдуулжа шадаа. 1969-1975 онуудта БГПИ-гэй дэргэдэхи научно-педагогическа эрдэмэй Улаан-Yдэ хотын арадай ехэ һургуулиин ниитын ректор. Д. Банзаровай нэрэмжэтэ БГПИ-гэй эхин шатын классуудта зааха методикын ба педагогикын кафедрын түрүүшын хүтэлбэрилэгшэ байгаа.

1971 ондо Соном Гомбоевич Эрхүүгэй ехэ һургуулиин «Развитие общего среднего образования в Бурятской АССР» гэhэн темээр кандидадай диссертаци хамгаалаа һэн. 1983 ондо СССР-эй Министрнүүдэй Соведэй дэргэдэхи ВАК Д. Банзаровай нэрэмжэтэ БГПИ-гэй профессор гэhэн эрдэмтэнэй нэрэ зэргэ олгоо. С.Г.Дугаров Сибириин, илангаяа Буряад ороной арадай эрдэм гэгээрэлэй түүхые шэнжэлгэдэ горитой хубитаяа оруулаа, эдэ асуудалнуудаар эрдэмэй зуугаад ажал хэблүүлээ бэлэй.

Е.Д. Дугарова, нүхэрынь, наhанайнгаа амаралтада гаратараа, Улаан-Yдын багшанарые бэлдэхэ 1-дэхи училищида түүхын ба общество шэнжэлгын багшаар амжалтатай ажаллаа. Евгения Дармаевна Соном Гомбоевич хоёр 4 хүүгэдые түрэжэ, хүлыень дүрөөдэ, гарыень ганзагада хүргөө.

Түрэл нютагайнь зон Соном Гомбоевич Дугаровай нэрэ солоорнь омогорхон, урдаа барин ябадаг.

БАЯР ДУГАРОВ

Баяр Сономович Дугаров 1947 оной июниин 19-дэ хадата Ахын Орлиг нютагта түрөө. Эрхүүгэй ехэ һургуули дүүргээд, Ахын, Хэжэнгын болон Баргажанай аймагуудай һонинуудта, республикын «Правда Бурятии» һониндо һурбалжалагшаар хүдэлhэнэйнгөө удаа Москвагай Зүүн зүгые шэнжэлхэ хүреэлэнгэй аспирантурада hуража, тэндээ «Бүхэдэлхэйн Буддын шажантанай хани нүхэсэлэй түүхэ болон мүнөөнэй байдал» гэhэн темээр диссертации хамгаалжа, түүхын эрдэмэй кандидат солодо хүртөө hэн. Тиигээд 11 жэлэй туршада Буряадай Эрдэмэй түбтэ ажаллаха зуураа, уран зохёолойнгоо нангин хэрэг мартангүй, шүлэгүүдээ бэшэhээр, номуудаа гаргуулhаар ябаа. Буряадай Уран зохёолшодой холбоондо уригдажа, литературна консультантаар, правлениин түрүүлэгшын орлогшоор хүдэлөө. 1992 онhоо Буряадай Уран зохёолшодой холбоое толгойлжо, хажуугаарнь Россиин Уран зохёолшодой холбооной правлениин гэшүүнээр hунгагданхай юм.

Б.С. Дугаров гансал уран зохёолой, эрдэмэй хэрэг эрхилээд ябадаггүй, буряад зонойнгоо соёл гэгээрэлэй түлөө оролдожо, олониитын ехэ ажал эмхидхэжэ, хэлсэжэ байдаг хүн юм. Хори буряадай угай бэшэг бэшэhэн Түгэлдэр Тобоевой түрэhөөр 125 жэлэй ойн баярые 1988 ондо үнгэргэхэhөө эхилээд, олон тоото үльгэршэд, эрдэмтэд, уран зохёолшодой нангин дурасхаал hэргээхэhээ гадна, арад зоноймнай түүхэдэ айхабтар ехэ удха шанартай, мартагдашагүй үйлэ хэрэгүүдые Б. Дугаров эмхидхэн бүтээлсээ гэбэл: 1989 онhоо эхилhэн, үерэй долгин шэнги түрэл арадыемнай дэбжээн hэргээhэн бүгэдэ Буряадай «Сагаалган» гэжэ үндэhэн найр, Ази түбидэ алдаршаhан түбэд поэт-лама Миларайбын түрэhөөр 950 жэлэй ойн баяр (1990 он), 1991 онhоо эхилhэн «Уулын уладай уулзалга» гэhэн хонгоодор угсаатанай хуралдаан-найр, 1991-1995 онуудта бүхы Буряад орон, Буряад тойрогуудаар үнгэргэгдэhэн Гэсэрэй 1000 жэлэй ойн жабхаланта hайндэрнүүд болон түүхын удха шанартай хэмжээ ябуулганууд олон байха.

Баяр Дугаровай «Алтан эмээл», «Хадын хэсэ», «Харгана», «Хотын үүлэд», «Тэнгэриин хаяа», «Боди гүрөөhэн», «Хазаар морито», «Алтаргана», «Хаан Уула», «Нүүдэл угсаатанайм одон» гэhэн номууд Эрхүү, Улаан-Үдэ, Москва хотонуудта хэблэгдэн гаранхай. Дурсагдаhан hүүлшын номойнгоо түлөө тэрэ Буряад Республикын Гүрэнэй шанда хүртөө бэлэй. Поэдэй шүлэгүүд олон хэлэн дээрэ оршуулагдаа, жэшээлбэл, «Сагаан дали» гэжэ номынь Америкын Холбоото Штадуудта (Нью-Йорк) 1996 ондо англи хэлэн дээрэ гараhан байна.

Б.С. Дугаров – Буряад Республикын ба Россиин Федерациин соёлой габьяата худэлмэрилэгшэ, Буряад Республикын арадай поэт, «Россиин арадуудай угай баялигта хубитаяа оруулһанай түлөө» медальда хүртөө.

НИНА ТОКУРЕНОВА

Х. Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын академическэ театрай мэдээжэ артистнуудай нэгэн, республикын Гүрэнэй шангай лауреат, Россиин болон Буряад Республикын арадай артистка, Монголой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Нина Токуреновагай нэрэ республикымнай, Россиин болон Монгол ороной харагшад hайн мэдэхэ болонхой.

Классическа ород, Баруун Европын болон национальна драматургида Нина Токуренова зуун табяад роль гүйсэдхэhэн байха юм. Геройнуудайнгаа досоохи байдал харуулжа шадаха онсо бэлигтэй артистка ехэ баян намтартай. Хүгжэм дуу ойлгохо сэдьхэлтэй, хатарха, хүдэлхэ, дуулаха онсо шадабаритай hэн хойноо өөрынгөө образуудые тобойлгон харуулха онол аргатай. Жэшээнь, хонгор залуухан Должод (Х. Намсараевай «Сэрэмпэл»), дээрэлхүү зантай, hайхан шарайтай Оливия (В. Шекспирэй «Арбан хоёрдохи hүни»), hөөл зохидхон Гера бурхан (М. Каримай «Галаа бү орхи, Прометей»), зүүн зүгэй хатан Зэлмэ (Д. Эрдынеевэй «Бальжан хатан»), зобоhон, тулиhан Гулюмкан (Ч. Айтматовай «Плаха»), ялас гэмэ Пиглай (Ц. Шагжинай «Будамшуу») боложо, бэрхээр наадаа.

Шэнээр табиhан энэ hүүлшын зүжэг соо хоолойгоороо, пластикаараа арадай гүн сооһоо гараhан образ харуулжа шадаа. Москвагай мэдээжэ шүүмжэлэгшэ Андрей Караулов Н.Г. Токуренова тухай иигэжэ хэлээ: «Энэ хадаа артисткын наадаhан роль». М. Батоинай «Үнгэтэ юртэмсэ» гэhэн зүжэг соо Шонхой удаганай ролиие эгээл эрхимээр, эли тодоор гүйсэдхэжэ, харагшадай үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн байна. Илангаяа удаганай бөөлэлгые тон бэрхээр наадаа. Энэ образоо саашань үргэлжэлүүлжэ, Акутагавын «Үбэштэй хүнэй хөөрөөн» гэhэн зүжэгтэ уридшалан юумэ мэдэдэг япон удаганай роль шадамар бэрхээр гүйсэдхөө.

Тиихэдэ Б. Ябжановай «Эхын дуудалга» гэhэн зүжэг соо Долгор эхын hайхан образ байгуулжа, харагшадта ехэтэ hайшаагдаhан байна. Юрын эхэнэрэй образ харуулжа, шанга хүсэл эрмэлзэлтэй, hайхан сэдьхэлтэй хүнэй образ байгуулба.

Эхын нангин рольнуудые оло дахин наадаhан Нина Гармаевнагай гол образ болоhон Оуэлэн хатанай (Чингисханай эжы) роль Москвагай, Санкт-Петербургын, Эрхүүгэй, Монгол ороной театр шэнжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртөө hэн. Эдэ олон рольнуудынь Н.Г. Токуреновагай баян намтарые гэршэлнэ. Сэдьхэл баянтай, hайн hанаатай, үнэн сэхэ хүнүүдэй образуудые Нина Гармаевна илангаяа гоёор наададаг. Өөрөө Сагаалганай ба бусад хори гаран найруулга бэшэhэн байна. Зохёохы ажалтай нүхэд тухайгаа олон очерк, статьянуудые һонин, һэдхүүлдэ бэшэhэн габьяатай.

Театрайнгаа репертуар, зүжэгүүдые гансашье Буряад орондо бэшэ, харин Агын, Усть-Ордын тойрогуудта, аха дүү Монгол орондо мэдээжэ болгохо гэжэ оролдоо. Санкт-Петербургда, Москвада, Новосибирскдэ, Киевтэ, Элистэдэ, Чернобыльдо, Улаанбаатарта харагшад Нина Гармаевнагай хабаадаhан зүжэгүүдые хододоо халуунаар угтадаг байгаа.

Иимэ ажалша бэрхэ, абьяас ехэтэй, шударгы шамбай шэнжэнүүдынь хаанаhаа эхитэйб гэхэдэ, эхэ, эсэгынь hургаал гээшэ. Эсэгэ, эхэ тухайнь нютагайхидынь мүнөөшье хүрэтэр гансал hайхан үгэнүүдээр дурдан hанажа, баяр баясхалан хүргэжэл байдаг ха. Гарма Жамбалович эсэгэнь хушуунай даргаар, удаань колхозой түрүүлэгшээр хүдэлөө. Орьёл хадата Ахын түргэн урасхалта гол горход дээгүүр Г.Ж. Токуреновэй хүтэлбэри доро татагдаhан хүүргэнүүд мүнөөшье хүрэтэр бата бэхи зандаа, зониие баярлуулжа байhаар. Янжима Дамбиевна, эхэнь, хуушан монгол, лата үзэгүүдые шудалhан, нютагтаа телефонисткаар хүдэлhэн хүн юм. Тэрэ сагые хараада абаха болоо hаа, урагшаа эрмэлзэhэн, hүбэлгэн хурса хүнүүд байгаа. Иимэ зоной үхибүүдшье бүгэдэ дээдэ hургуулинуудые дүүргээ hааб даа.

Олондо мэдээжэ болоhон энэ артисткын бэлигые Буряад ороной, хоёр автономито тойрогой, Монгол ороной, Хальмагай хүн зон үндэрөөр сэгнэнэ. Юундэб гэхэдэ, Россиин арадай артистка гэhэн нэрэ зэргэеэ олон соо батадхана. Сэдьхэл hайтай эжы, эхэ, арадай артистка Н.Г. Токуренова нүхэдтөө хүндэтэй, арад зондо суутай уран бэлигтэн мүн.

ЛЮДМИЛА ДУГАРОВА

Буряад драмын академическэ театрай үшөө нэгэ бэлигтэй бэрхэ артистка Людмила Дугарова Ахын аймагһаа уг гарбалтай юм. Гараха түрэхэһөө артистка болохо заяатай байһан сэбэр һайхан басаган 1960 гаран ондо дунда һургуули дүүргэхэдээ, хаана һурахаяа орохо гээшэб гэжэ удаан бодожо байнгүй, Майдари Жапхандаев, Дарима Сангажапова, Чингис Гуруев, Базар-Ханда Рабданова болон бусадтай хамта Людмила Дугарова Ленинградай театрай, хүгжэмэй ба кинематографиин дээдэ һургуулиин Буряадай студида һурахаяа ороод, 1969 ондо хоёрдохи бүлэг оюутад дүүргэжэ, түрэл театрайнгаа коллективтэ хамтаран ороо һэн.

Түрүүшын үдэрһөө залуу артистка тэрэ үедэ театрта табигдажа байһан бүхы зүжэгүүдтэ эдэбхитэйгээр хабаадалсаа бэлэй. Дээдэ һургуулияа дүүргэжэ гараһан жэлдэнь В.И.Ленинэй түрэһөөр 100 жэлэй ойдо зорюулагдажа, Москвагай А.М. Горькиин нэрэмжэтэ уран һайханай академическэ театрай филиалай тайзан дээрэ зохёохы тоосоондо театртаяа хамта хабаадаһан байгаа. В. Шекспирэй “Лир хаан”, К. Труневой “Любовь Яровая”, Х. Намсараевай “Сэрэмпэл”, Ц. Шагжинай “Хабарай дуун”, “Дүлөөр соробхилһон джунгли” гэжэ зүжэгүүдые манай театр Москвада үнгэргэгдэһэн тоосоондо харуулһан байха юм. Эндэ Людмила Дугарова түрүүшынгээ шалгалта амжалтатайгаар баряа бэлэй.

1972 ондо буряад драмын театр гастролёор МНР ошожо, Х. Намсараевай “Тайшаагай ташуур”, М. Каримай “Айгулиин орон”, Д. Намдагай “Ээдрээ”, В. Шукшинай “Һарын сагаанда болоһон хөөрэлдөөнүүд” болон бусад зүжэгүүдтэеэ монгол харагшадаа танилсуулаа һэн. Эдэ бүхы зүжэгүүдые ялас гэмээр табижа, амжалта туйлаһанайнь түлөө МНР-эй Арадай Ехэ Хуралай Зарлигаар театрай коллектив “Найрамдал” медаляар, МНР-эй Арадай Ехэ Хуралай Президиумэй, Министрнүүдэй Соведэй Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаһан юм. Эдэ амжалтануудта Людмила Лопсоновна Дугарова ехэ хубитаяа оруулһан байгаа.

Людмила Дугарова Ф.М. Достоевскиин “Баһуулагшад ба доромжолуулагшад” гэһэн зүжэгтэ Нэллиин, М.Каримай “Айгулиин орон” гэжэ зүжэгтэ Айгулиин болон бусад зүжэгүүдтэ гол рольнуудта тодо хурсаар наадаһан байгаа.

СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй 1982 оной июлиин 14-нэй Зарлигаар манай буряад драмын театр Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагдаа бэлэй. Энэ амжалтада Л.Л. Дугаровагай ехэ хубита бии.

Х. Намсараевай нэрэмжэтэ академическэ театрай коллектив олоһон дүй дүршэлөө, ёһо заншалаа алдангүй, дэлхэйн, ородой болон үндэһэн драматургиин зүжэгүүдые Буряад оронойнгоо арад түмэндэ харуулхын тула зохёохы бэдэрэлтэеэ үргэлжэлүүлһээр.

Зохёохы ажалда амжалтануудые туйлаһанайнгаа түлөө Людмила Лопсоновна Дугарова Буряад Республикын Гүрэнэй шанда, Буряад Республикын арадай артисткын, Россиин Федерациин габьяата артисткын хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэнхэй.

Аха нютагта тоонтотой Надежда Мунконова Зүүн Сибириин гүрэнэй искусство болон соёлой академи 2002 ондо дүүргээд, буряад драмын театрта хүдэлхэеэ ороод, зохёохы ажалайнгаа зам амжалта түгэсөөр эхилээд байна. Уданшьегүй тэрэ нютагайнгаа суута артистнуудай үрэ түгэс ажал ябуулгые халажа абаха байһаниинь дамжаггүй.

Поэт Баяр Дугаровай дүү басаган Александра Дугарова Ленинградтахи И.Е.Репинэй нэрэмжэтэ уран зурагай дээдэ һургуули дүүргээд, уран зураашаар хүдэлжэ байдаг.

Арадай артистка Людмила Дугаровагай дүү Савелий Дугаров медицинын дээдэ һургуули дүүргээд, Дээдэ-Онгостойдохи тубсанаториин директорээр хүдэлдэг. Медицинын эрдэмэй кандидат.

Мүнөө Ахын аймаг дотор дайнай болон ажалай 600 гаран ветеранууд тоологдоно. Эдэнэй 9-ниинь Эсэгын дайнда хабаадаһан, 200 гараниинь дайнай ара талада хүдэлһэн байна, – гэжэ аймагай ветерануудай Соведэй түрүүлэгшэ Нима Хайдакович Мандагаев “Эсэгэ оронойнгоо үмэнэ габьяата байһанай түлөө” орденой II шатын медаль һаяхан Буряадай Президент Л.В.Потаповай гарһаа абахадаа хэлэбэ. – Манай Аха нютагһаа фронт мордоһон олон сэрэгшэд баатар габьяатайгаар дайлалдажа, үндэр ехэ орден, медальнуудаар шагнагдаа һэн. Тиин мүнөө бидэ тэдэнэй дурасхаалые нангинаар сахижа ябадагбди.

Эндэһээ ургажа гараһан арадай поэт Баяр Дугаровһаа гадуур һэдхүүлшэд Клим Тулуев Баяр Балданов хоёр уянгата шүлэгүүдые, публицистикэ, зураглал болон очеркнуудые бэшэдэг байха юм. Баяр Дашиевич Балданов 1995 ондо Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули дүүргээд, “Буряад үнэн” һониндо һурбалжалагшаар, харюусалгата секретаряар ажаллажа байтараа, Буряад Республикын Президентын дэргэдэхи хэблэлэй албанда ахамад мэргэжэлтээр хүдэлдэг. Тэрэ - хоёр номой автор. 2001 ондо барлагдаһан түрүүшынь номдо Буряад ороной түрүү хүнүүд тухай зураглалнууд, очеркнууд оруулагданхай. Хоёрдохи номынь уянгата шүлэгүүдһээ бүридүүлэгдээ һэн. Клим Дашиевич Тулуев аймагайнгаа һониной редактораар ажалладаг.

Һарьдаг үндэр уула хадата Ахаһаа бэлигтэй бэрхэ спортсменүүд, түбхын түрүүлэн барилдаашад ургажа гаранхай. Эдэнэй дундаһаа Сергей Замбаловые онсолон тэмдэглэлтэй. 1987 ондо тэрэ Воронеж хотодо үнгэргэгдэһэн СССР-эй чемпионадта 52 килограммай шэгнүүртэ 4-дэхи һуури эзэлбэ. Энэ жэлдэ Улаан-Баатар хотодо болоһон дэлхэйн Кубогта хүртэхын түлөө мүрысөөндэ командна болон хубиин тоосоогоор илалта туйлаа һэн. Монголой, США-гай команданууд шангай һууринуудые эзэлбэ. 1990 ондо США-гай Сиэтл хотодо үнгэргэгдэһэн Һайн хүсэл бодолой II наадануудта С.Замбалов Болгариин суута барилдаашан В.Йордановта булигдажа, мүнгэн медаляар шагнагдаа бэлэй. Энэ жэлдэ Улаан-Үдэдэ болоһон СССР-эй чемпионадта тэрэ илалта туйлаһан юм. Эндэ Б.Будаев – хоёрдохи, А.Бардаханов гурбадахи һуури эзэлһэн байгаа. 1993 ондо Канадын Торонтодо эмхидхэгдэһэн дэлхэйн чемпионадта С.Замбалов хүрэл медаляар шагнагдаба. Россиин чемпионадта илажа гараа һэн. 1994 ондо Италиин Перуджа хотодо үнгэргэгдэһэн Европын чемпионадта С.Замбалов гурбадахи шанда хүртэбэ.

Эдэ бүхы амжалта илалтануудайнгаа түлөө Сергей Замбалов СССР-эй спортын мастер, СССР-эй спортын габьяата мастер болонхой. РСФСР-эй габьяата тренер Владимир Жимбиевич Ангархаев, СССР-эй болон Россиин Федерациин габьяата тренер Геннадий Батюрович Баймеев тэрэниие һурган һориһон байна.

Зүүн Сибириин технологиин ехэ һургуули дүүргэһэн Сергей Замбалов дүрэ буляалдалгын барилдаагаар Буряад Республикын гүрэнэй тренерээр хүдэлдэг юм.

Бэлигтэ Бардунаев, Идам Базаров гэгшэд Россиин спортын мастернууд юм. Бэлигтэ залуушуулай дундаһаа Россиин түрүү һуури эзэлээ һэн.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ