МУХАР-ШЭБЭРЭЙ СУУТА ХҮНҮҮД

Эндэ нэн түрүүн ЭРЕЭХЭН (ЭРЭЭШХЭН) удаган тухай хэлэгдэнэ. Буряад арадай делегациин 1702-1703 онуудта Сагаан хаанда ошоходонь, харгыдань тэдэниие харата хүсэнһөө абарха зорилготойгоор сагаангуудай угай бөө Маху Унаганов ошолдохо ёһотой аад, үлбэр үбшэн байхадань, Түгнын талын Уляангиртын булаг гэжэ нютагай 23 наһатай Эреэхэн удаган ошолдоһон юм. Залуу удаган эригүүн ухаатай, сэдьхэл һайнтай, эелдэр зантай, эрхим шэнжэтэй хүн байгаа. Б. Дандарон болон Б. Санжинай “Заяанай зам” гэжэ роман соо, Б. Барадинай “Ехэ удаган Абжаа” гэжэ зүжэгтэ Хориин арбан нэгэн эсэгын буряадуудай делегациин бусалгын зам айхабтар орёо хүндэ байгаа гэжэ хэлэгдэнэ. “Абжаа удаган хүйтэ абаад, наһа бараба. Тайшет станцида дүтэхэнэ ородой хүүрэй хажууда тэрэнэй бэеые хүдөөлүүлээ һэн”. Тэрэниие хүдөөлүүлгэ тухай элдэб багсаамжалганууд бии: делегациин гэшүүд тэрэниие бөөгэй ёһоор гэхэ гү, али аранга түхеэрхэ ёһотой һэн. Москваһаа бусахадаа, хүндөөр үбшэлһэн Абжаа наһанайнгаа эсэсэй ерэһые ойлгоходоо, “удаганаймни хубсаһа хунарые, али бүхы хэрэгсэлнүүдые гэртэмни, Түгнэдэ абаашажа, түрэлхидтэмни дамжуулаарайгты” гэжэ захиһан байгаа.

Ошожо ерэлгэнь урагшагүйдэхэ гэжэ ехэ ехэ бөөнэр хэлэһэн гэлсэдэг. Тиихэдэнь эдэнэй хэлээшые буруушаажа, замдаа харата хүсэнһөө делегациин гэшүүдые хамгаалха хүсэлэнтэйгөөр Эреэхэн удаган ошолдоһон байха юм. Бусажа шадахагүй байһанаа тэрэ ойлгоошье һаа, ошожо ерэлгын уг зорилгые юунһээшье үлүү дээрэ тоолоод, ами наһаяашье алдаа һаа, хаанай хамгаалалтын бэшэгые арад зондоо асарха байһанаа ойлгоо бшуу.

Буряад угсаатанай олонхи аха захатан һайн һайхан хэрэгүүдээрээ арад түмэнэй магтаал һайшаалда хүртэжэ, түүхэтэ бэшэлгэнүүдтэ орохо ёһоороол ороно. Эдэнэй ажал ябуулгые элирхэйлэн харуулһан олон баримтанууд түүхэ-бэшэгүүд соо бии байна.

БАДМЫН ДУГАРЖАБ 1899 ондо Суулгын сомоной Түгнэ нютагта түрэһэн байгаа. Суулгын эхин һургуули дүүргэhэнэйнгээ һүүлээр 13-тай Дугаржаб Дээдэ-Үдын гимназида һурахаяа ороо һэн. Эндэ дүрбэн жэлэй турша соо һураад, түрэл нютагтаа бусажа, багшаар хүдэлбэ.

1919-1920 онуудта Бадмын Дугаржабай Сэлэнгын ба Хориин аймагуудта алба хэбэ. Семеновой сэрэгүүдэй эзэрхэжэ байха үедэ тэрэнэй түрэлхид хүршэ Монгол орондо, Маймачен (Алтан-Булаг) хото ошоо һэн. 1920 ондо Дугаржаб Петроград ошожо, Зүүн зүгэй арадуудай хэлэнүүдэй хүреэлэндэ һурахаяа ороод, гурбан жэл соо һураба. 1922 оной октябрь һарада Алтан-Булаг түрэлхидтөө ерэжэ, Монголдо үлөө һэн. Тэрэ монгол, ород хэлэ түгэс һайнаар шудалһан байгаа. 1923-1924 онуудта Монголой хилэ шадархи нютагуудта байгуулагдаһан Буряадай 5 хушуунай захиргаанда хүдэлөө һэн.

1924 ондо Бадмын Дугаржаб Монголой албатан болоо һэн. 1924-1926 онуудта МНР-эй Эрдэмэй хорооной номой сангай хүдэлмэрилэгшөөр, МНРП-гэй ЦК-да оршуулагшанаар, 1926-1929 онуудта МНРП-гэй ЦК-гай гэшүүнээр, тус партиин ЦК-гай таһагые даагшаар хүдэлбэ.

1927 ондо тэрэ монгол хэлээр “Улаан толгой” гэжэ һуралсалай туһаламжа бэлдэбэ. Ушар иимэһээ тэрэ “Улаан толгойтой Дугаржаб” гэжэ ара нэрэтэй байгаа.

1929 ондо Бадмын Дугаржаб МНР-эй арадай гэгээрэлэй министр болобо, урда тээнь Буряад–Монголой ниитын-политическэ мэдээжэ ажал ябуулагша Эрдэни Бутухан 6 жэлэй турша соо энэ тушаалда хүдэлөө һэн. 1932-1933 онуудта Монголой правительствын түсэблэлгын-статистическэ захиргаанай даргаар, 1933-35 онуудта оптово худалдаа наймаанай захиргаанай түсэблэлгын таһагай даргаар, Монголбанкын урьһаламжа-түсэблэлгын захиргаанай мэргэжэлтээр ажаллаһан юм. 1935-36 онуудта Советскэ Союзда алба хээ, СССР-тэхи Монголой посольстводо оршуулагшанаар, хари хэлэнүүдэй литературын хэблэлдэ хүдэлөө һэн. 1937 ондо худал хуурмаг хардалгаар тушаагдаһан байгаа. Бадмын Дугаржабай гэм Монголой Прокуратурын шиидхэбэреэр 1966 оной декабриин 29-дэ сагааруулагдаа һэн.

Суута хирург АНДРЕЙ ИННОКЕНТЬЕВИЧ ЖАЛСАРАЕВ Мухар-Шэбэрэй аймагай үзүүр хүбүүдэй нэгэниинь болоно. 7 наһатайдаа үншэршөөд, үбгэн эсэгэ хүгшэн эжы хоёртоо хүмүүжэһэн юм. Эсэгын дайнда хабаадахадаа, Калининска болон Сталинградай фронтнууд дээрэ дайлалдаа. 1942 оной һүүл багта хүндөөр шархатаад, сэрэгэй албанһаа табигдаа һэн. 1945 ондол Эрхүүгэй медицинын дээдэ һургуулида һурахаяа оробо. Яруунын аймагай ахамад врачаар, Москвада ординатура дүүргээд, Улаан-Үдын 4-дэхи больницын ахамад врачай орлогшоор, республиканска больницын хирургическа отделениие даагшаар хүдэлөө, олон һурагшадые хүмүүжүүлээ. А.И. Жалсараев СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаа һэн. Тэрэ – Буряад Республикын, Россиин Федерациин габьяата врач. Дайнай болон ажалай габьяагай түлөө олон орден, медальнуудаар шагнагданхай.

Мухар-Шэбэрэй аймаг хадаа алтан таряа ургуулдаг, үндэр баян ургаса хуряажа абадаг нютагуудай нэгэниинь юм. Түгнын тала үрэжэлтэ баян ургасын эдеэшэдэг нютаг гээшэ. Элдин баян энэ аймагһаа дайнай болон ажалай баатарнууд олоор ургажа гаранхай.

Эндэ түбхын түрүүлэн Хушуун-Үзүүртэ тоонтотой ЦЫРЕНДАША ДОРЖИЕВЫЕ дурдалтай. Эсэгын дайнай эхилхэдэ, тэрэ Баруун-Хойто фронтдо фашис сэрэгшэдые һамна бута сохилгодо хабаадалсаа һэн. Дайсанай 270 сэрэгшэдые һалгаагаад ябатараа, 1943 ондо тэбхэр 30 наһатайдаа баатарай үхэлөөр унаһан байгаа. Советскэ Союзай Геройн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэхэ байһан аад, олгогдоогүй байһаниинь халагламаар юм даа.

ОСИП АНДРЕЕВИЧ ДЕНИСОВ 1912 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай Подлопатка нютагта түрэһэн намтартай. Эсэгын дайнай эхинһээ тэрэ фронт дээрэ дайлалдаа һэн. Тиихэдээ Донской, Сталинградай, Прибалтийска фронтнуудаар дайсантай тэмсээ.

1944 оной августын 4-дэ Прибалтикада Айвиексте голые гаталан гаралгада Осип Денисов эрэлхэг зориг харуулаа һэн. Бүлэг тагнуулшадтай хамта отделениин командир гвардиин серджант Денисов үүр сайха үеэр үргэн, түргэн урасхалта голые гаталжа, голой хойто бэедэ бэхилэлгэеэ үргэдхөө һэн. Нүгөө эрьеһээнь немецүүд добтолбо.Энэ тулалдаанда гвардиин сержант өөрөө 14 немецые һүнөөһэн байгаа. Тиихэдэнь дайсан аргаяа һалахадаа, бэхилэлгэеэ орхихо баатай болобо.

Дайшалхы уялгаяа амжалтатайгаар дүүргэхэдээ, эрэлхэг зориг, шэн габьяа гаргаһанайнгаа түлөө Осип Андреевич Денисов Советскэ Союзай Геройн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн. Армиин генерал А.И. Еременко тэрээндэ Ленинэй орден, Алтан Одон медаль барюулаа бэлэй. Тэрэ шархаһаа боложо, 1956 ондо наһа бараһан байгаа.

ТРИФОН ДЕМЕНТЬЕВИЧ БРЫЛЕВ 1908 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай Никольск тосхондо түрэһэн юм. Хамтын ажалай эмхидхэгдэһэн түрүүшын үдэрһөө тэрэ түрэл Ленинэй нэрэмжэтэ колхоздо ажаллаа һэн.

Трифон Дементьевич Эсэгын дайнда хабаадаа бэлэй. Сэрэгэй албанда табигдамсаараа, тэрэ түрэл нютагтаа бусажа ерэбэ. 1950 онһоо эхэ хонидой отарые даажа абаа һэн. 1955 онһоо хойшо гурбан жэлэй туршада 100 эхэ хонидһоо 125 хурьга абаба. 1958 ондо 100 эхэ хонин бүриһөө 149 хурьга абажа, бүрин бүтэнөөр түлжүүлһэн, хонин бүхэнһөө нооһо хайшалалгаяа 700 граммаар дээшэлүүлһэн байгаа.

Тиигэжэ 1959 ондо Трифон Дементьевич Брылев Социалис Ажалай Герой болоо һэн.

БАЛДАМА ТУГЖИЕВНА ДОРЖИЕВА 1919 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай Бар нютагта түрэһэн юм. Нютагайнгаа һургуулиин 7-дохи класс дүүргээд, колхоздоо хүдэлбэ, удаань наймаалагшаар, сельсоведэй секретаряар ажаллаба.

1953 онһоо тэрэ хонишоноор хүдэлжэ захалба. 1959 ондо 100 эхэ хонин бүриһөө 150 хурьга абаа һэн. Тиин 1960 оной гарахын урда тээхэнэ Балдама Тугжиевна Доржиева Социалис Ажалай Геройн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм.

1943 онһоо КПСС-эй гэшүүн Б.Т. Доржиева КПСС-эй обкомой, райкомой гэшүүнээр, аймагай Соведэй, республикын Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаһан байгаа.

ПАНТЕЛЕЙМОН ПЕТРОВИЧ ЧЕЛНОЧКОВ 1917 ондо Мухар-Шэбэр нютагта түрэһэн намтартай. Тэрэ таряашанай ажалай амта эртэ үзөө һэн. Гашайн МТС-тэ трактористын курса дүүргээд, “Коммунизм” колхоздо тракторно таряан ажалай бригадын бригадираар ажаллаба. 1965 ондо ган гасуур байгаашье һаань, 2463 гектарай туд бүхэнһөө 14,6 центнер орооһото ургамал хуряагаа һэн. Хойто жэлдэнь П.П. Челночков “РСФСР-эй хүдөө ажахын социалис мүрысөөнэй отличник” гэһэн тэмдэгээр шагнагдажа, Социалис Ажалай Герой болоһон юм.

Тэрэ аймагай Соведэй, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаһан байгаа.

1918 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай Хонхоло нютагта тоонтотой ЕФИМ ВАСИЛЬЕВИЧ ИВАНОВ юрын таряашанһаа олон һалбаритай томо ехэ ажахын хүтэлбэрилэгшэ болотороо ургаа һэн. Наймадахи табан жэлдэ “Искра” колхоз түсэбһөө гадуур 4831 тонно таряа, 105 тонно мяха, 770 тонно һү, 514 центнер нооһо гүрэндэ худалдаһан байгаа. Бүхы табан жэлэй туршада ехэ барилга хэгдээ һэн.

Энэ табан жэлдэ – 1966 онһоо 1970 он болотор – колхоз РСФСР-эй Министрнүүдэй Соведэй болон ВЦСПС-эй дамжуулгын Улаан тугаар шагнагдаа бэлэй. Түсэбтэ наймадахи табан жэлэй дүнгүүдээр 1971 ондо Ефим Васильевич Ивановто Социалис Ажалай Геройн үндэр нэрэ зэргэ олгогдоо һэн. Тэрэ Ажалай Улаан Тугай хоёр орденоор, ВДНХ-гай алтан, мүнгэн, хүрэл медальнуудаар шагнагданхай.

Гансал Буряад орон дотороо бэшэ, харин бүхы Россиин Федераци соошье мэдээжэ болоһон уран зохёолшод эндэ түрэжэ, дали жэгүүр абаһан байха юм. Даша Чернинович Черниновые, Исай Калистратович Калашниковые, Гунга Гомбоевич Чимитовые, Виктор Матвеевич Носковые, Баяр Ширипнимбуевич Эрдынеевые, Надежда Петровна Карловае энэ талаар дурдалтай.

ДАША ЧЕРНИНОВИЧ ЧЕРНИНОВ 1914 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай Сутай нютагта түрэһэн юм. Нютагайнгаа һургуули дүүргээд, Улаан-Үдэ ерэжэ, соёлой дээдэ һургуулиин дэргэдэхи оршуулагшадай курса түгэсхэһэнэйнгээ һүүлээр тэндээ хүдэлхэеэ үлөө һэн. 1937 ондо Москвадахи Кинематографиин дээдэ һургуулида һурахаяа ороод, жэл үнгэрхэдэ, ямаршье юумэндэ этигэдэггүй хүн гэжэ буруушаан шүүмжэлэгдээд, тушаалгаа һэн.

Д.Ч. Чернинов бэлигтэй бэрхэ оршуулагша байһаараа үргэнөөр мэдээжэ болонхой. Шекспирэй “Отелло”, Шиллерэй “Муу мэхэ ба инаг дуран”, Пушкинай “Дубровский”, “Капитанай басаган”, Лермонтовэй “Манай үеын герой”, Гоголиин “Тарас Бульба”, Некрасовай “Россида хэндэ ажаһуухань һайн бэ?” (Ц.Галсановтай хамта), Горькиин “Эхэ”, Погодиной “Кремлиин курантнууд” гэхэ мэтэ зохёолнуудые буряад хэлэн дээрэ оршуулһан байгаа.

“Ород-буряад-монгол толи” зохёолсогшодой нэгэниинь байгаа. Энэ толи 1954 ондо Ц. Цыдендамбаевай редакцилга доро Москвада хэблэгдэн гараа һэн.

Даша Чернинович Чернинов “Буряад үнэн” һониндо, “Байгалай толон” һэдхүүлдэ хүдэлһэн байгаа. СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1935 он).

КАЛАШНИКОВ ИСАЙ КАЛИСТРАТОВИЧ – прозаик. Тэрэ Мухар-Шэбэрэй аймагай Шаралдай нютагта 1931 ондо түрэһэн юм. Малшанаар, токарёор, модошоноор ажаллаһан байгаа. “Буряадай залуушуул” һониндо һурбалжалагшаар, харюусалгата секретаряар хүдэлөө һэн. М. Горькиин нэрэмжэтэ Удха зохёолой дээдэ һургуулиин дэргэдэхи Дээдэ литературна курс дүүргээ бэлэй. Буряадай АССР-эй Уран зохёолшодой холбооной харюусалгата секретаряар удаан саг соо хүдэлһэн юм. “Байгал” һэдхүүлдэ харюусалгата секретаряар, редакторай орлогшоор ажаллаһан намтартай.

“Сагдуул модон” (1963), “Намаг налхи соогуур” (1969), “Мүрдэлгэ” гэжэ туужануудай автор, “Һүүлшын сухарилта”(1961), “Разрыв-трава” (1970) гэжэ романуудые бэшэһэн юм. Һүүлшынь роман 1972 ондо “Роман-газетэдэ” хэблэгдээ һэн. Улаан-Үдэ, Москва хотонуудта хэдэ дахин барлагдаһан “Шуһата зэбүүн саг” гэжэ түүхэтэ романиинь уран зохёолшын ажал ябуулгын манлай болоһон алдартай.

Ажаябадалайнгаа һүүлшын жэлнүүдтэ уран зохёолшо “Не поле перейти” гэжэ роман дээрээ хүдэлжэ байтараа дүүргэнгүй, наһа бараа һэн (1980).

СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1963). Буряадай арадай уран зохёолшо (1973). Буряадай Гүрэнэй шангай лауреат (1970).Медальнуудаар шагнагданхай.

ЧИМИТОВ ГУНГА ГОМБОЕВИЧ – поэт, оршуулагша. Тэрэ 1924 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай Хушуун-Үзүүр нютагта түрэһэн байгаа. Ажалайнгаа намтар эртэ эхилээ һэн. Найман жэлэй һургуули дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр колхоздоо тоо бүридхэгшөөр хүдэлбэ. 1949 ондо Улаан-Үдын театрально-хүгжэмэй училищи дүүргэмсээрээ, Буряадай радиодо литературна редактораар, дикторээр ажаллаа һэн. Училищида һуража байхадаа шүлэгүүдые бэшэжэ, оршуулга хэжэ захалба. 1951 ондо М. Горькиин нэрэмжэтэ Удха зохёолой дээдэ һургуулида һурахаяа ороод, 1956 ондо дүүргээ һэн. Удаань “Байгал” һэдхүүлэй редакцида хүдэлөө һэн.

1948 онһоо шүлэгүүдынь толилогдожо захалһан юм. Поэт уран бэлигтэй хүн лэ. Тэрэ шүлэгүүдэй, баснинуудай, очеркнуудай 20 гаран ном хэблүүлэн гарганхай. “Манай колхозой үхибүүд” гэһэн түрүүшынь ном 1955 ондо барлагдаа бэлэй. Үхибүүдтэ зорюулагдаһан хэдэн ном хэблэгдэһэн байха.

А. Пушкинай, Н. Гоголиин, М. Шолоховой, С. Михалковой, А. Бартогой зохёолнуудые, Ш.Руставелиин “Барасай арһа хэдэрһэн баатар” гэжэ үльгэрые, В.Шекспирэй трагединүүдые оршуулһан байгаа. Монголой литературын XVI зуун жэлэй гайхамшагта зохёол болохо “Нюуса тобшые” оршуулһан байха юм.

А. Островскиин, М. Горькиин, Л. Леоновой, Ч. Айтматовай, А. Вампиловай зүжэгүүдые оршуулжа, буряад драмын театрай тайзан дээрэ табюулаа һэн.

СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн. Буряадай арадай поэт (1993). Буряад Республикын болон Россиин соёлой габьята хүдэлмэрилэгшэ.

НОСКОВ ВИКТОР МАТВЕЕВИЧ – прозаик. Тэрэ 946 ондо Шаралдай нютагта түрэһэн. Мухар-Шэбэрэй “Ленинэй зам” (мүнөө “Земля Мухоршибирская”) һониндо хүдэлһэн байгаа.

Буряадай залуу уран зохёолшодой 10-дахи хуралдаанда, залуу уран зохёолшодой Москвада болоһон бүхэсоюзна 8-дахи хуралдаанда хабаадаа һэн. “Макар Нелюбин – хозяин собаки” гэжэ туужа бэшэһэн юм. Энэ зохёолынь “Байгал” һэдхүүлдэ, “Сибирь” альманахта, “Литературная Россия” һониндо хэблэгдээ һэн.

Тэрэ – гурбан номой автор. М. Горькиин нэрэмжэтэ Удха зохёолой дээдэ һургуулиин дэргэдэхи Дээдэ литературна курсада һураһан байгаа. СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1992). Буряадай комсомолой шангай лауреат.

ЭРДЫНЕЕВ БАЯР ШИРИПНИМБУЕВИЧ – драматург. Тэрэ 1947 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай Хушуун-Үзүүр нютагта түрэһэн намтартай. Суулгын дунда һургуули дүүргээд, Номгон далайн флодто алба хэбэ. 1973 ондо ВСГИК дүүргээ һэн. Хүүхэлдэйн театрай директорээр, Х.Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын театрай уран һайханай таһагые даагшаар хүдэлһэн байгаа, Буряадай литераторнуудай эблэлэй түрүүлэгшэ.

“Бэшэжэ дүүргэгдээгүй шүлэгүүд” (1976), “Бугын урамдаан” (1979), “Хазаар хара һахал” (1982), “Нангин шулуун” (1984), “Галуунуудай бусалга” (1987), “Дамдин лама” (1990), “Буса хүнүүд” (1994) болон бусад зүжэгүүд буряад драмын театрай тайзан дээрэ табигдаа һэн.

СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Буряадай Гүрэнэй шангай лауреат.

КАРЛОВА НАДЕЖДА ПЕТРОВНА – прозаик. Надя 1953 ондо тус аймагай Хара-Шэбэр нютагта түрэһэн. Эрхүүгэй гүрэнэй ехэ һургуулиин журналистикын факультет заочноор дүүргээ һэн. Мухар-Шэбэрэй аймагай һониной һурбалжалагшаар, Соёлой байшангай директорээр, һургуулида багшаар хүдэлһэн байгаа. Мүнөө аймагай захиргаанай соёлой таһагай методистаар ажалладаг. СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1994).

Энэ аймагһаа ургажа гараһан эрдэмтэдэй дундаһаа эрдэмэй доктор, профессор УЛЗЫ-ЖАРГАЛ ШОЙБОНОВИЧ ДОНДУКОВ хурса одон шэнгеэр яларна. Тэрэ 1923 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай Оониин-Булаг гэжэ нютагта түрэһэн юм. Нютагайнгаа дунда һургуули дүүргээд, 1941 оной сентябрь һарада Черниговскэ сэрэгэй-инженернэ училищида һуража, Москва шадар дайсантай тэмсэлдэ ороо һэн. Генерал Доваторай морин сэрэгэй корпусой бүридэлдэ дайлалдажа, Берлин хүрөөд, дайгаа Эльбэ мүрэн дээрэ түгэсхэжэ, даагаа һүүлдэһэн намтартай. Танк буудадаг буугай командир, полкын комсорг У-Ж. Дондуков Улаан Одоной 2, Алдар Солын III шатын, Эсэгын дайнай I шатын орденуудаар, “Шэн зоригой түлөө” медаляар, мүн бэшэшье олон медальнуудаар шагнагдаһан байгаа.

1946 ондо армиин албанһаа табигдаад, Ленинградай ехэ һургуулиин зүүн зүгэй хэлэнүүдэй факультет дүүргэһэн юм. Кандидадай диссертаци хамгаалаад, БКНИИ ба БИОН-до 15 жэл соо хүдэлөөд, 1968-1973 онуудта Кыргызстанай багшын эхин һургуулида зааха багшанарые һургалгын факультедтэ хүдэлнэ. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, Россиин Дээдэ һургуулиин эрдэмэй академиин академик, Петровско Академиин эрдэмэй академик, БГУ-гай профессор. Тэрэ 200-гаад эрдэмэй хүдэлмэри, 12 монографи, 4 һуралсалай ном бэшэнхэй.

У-Ж..Ш. Дондуков “Россиин Федерациин эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша”, “Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша”, “РСФСР-эй арадай гэгээрэлэй отличник” гэһэн үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэнхэй.

ВЛАДИМИР ЦЫБИКДОРЖИЕВ Мухар-Шэбэрэй аймагһаа уг гарбалтай. Тэрэ техническэ эрдэмэй кандидат юм. Цыбикдоржиев шажан мүргэлэй талаар эдэбхитэй ажал ябуулһан хүн гээшэ. АБКМ-эй харюусалгата секретарь байһан. Ази болон Номгон далайн оршондохи олон оронуудта буддын шажан нэбтэрүүлхэ, сахиха, дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ ехэ хубитаяа оруулһан габьяатай. Мүнөө Зүүн Сибириин технологиин ехэ һургуулида багшалдаг, доцент. Үндэһэн арадайнгаа ёһо заншал сахиха, һэргээхэ талаар ехэ ажал ябуулдаг. “Угай зам” гэжэ һониной ахамад редактор.

Бэлигтэй дуушад уянгата һайхан хоолойгоороо нютагаа суурхуулдаг байна. Мухар-Шэбэрэй аймагай Худай нютагта түрэһэн ВЯЧЕСЛАВ БАЛЬЖИНИМАЕВ Москвагай консерваториин дэргэдэхи хүгжэмэй училищи дүүргээд, тус консерваториин профессор Г.И.Тицэй класста һуража гараһан юм. Тенор хоолойтой.

Консерваториёо дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр В.Бальжинимаев Буряадай оперо болон баледэй академическэ театрта хүдэлхэеэ ороо һэн. Уданшьегүй тэрэ Италиин Милан хотодохи “Ла-Скала” гэжэ суута оперно театрта хоёр жэл стажировко гаража, мэргэжэлээ дээшэлүүлһэн байгаа.

Ородой агууехэ композитор М.И.Глинкын нэрэмжэтэ дуушадай бүхэсоюзна конкурсын “Найдал” гэжэ шанда хүртэһэн, юһэдэхи конкурсын лауреат болоһон байгаа.

Вячеслав Бальжинимаев Буряад Республикын арадай артистын, Россиин Федерациин арадай артистын нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй. ВСГАКИ-да багшалдаг, профессор болонхой.

ШАГДАР ЗОНДУЕВ Суулга нютагта түрэһэн. Бас бүдүүн хоолойтой. Консерватори дүүргээд, түрэл нютагтаа ерэжэ, Буряадай оперо ба баледэй академическэ театрта дуушанаар хүдэлөө. Һүүлээрнь Красноярскын оперно театрта хүдэлөөд, мүнөө Новосибирскын академическэ театрта ажаллана. Тэрээндэ Буряадай арадай артистын үндэр нэрэ зэргэдэ олгогдонхой.

Эстрадна дуушан АНДРЕЙ ЧИМИТДОРЖИЕВ Ураалай консерватори түгэсхөөд, Буряадай дуу, хатарай ансамбльда хорёод жэлдэ амжалтатайгаар хүдэлжэ байнхай. Республикын арадай артистын үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байха юм.

Бар хүсэтэй, шандааһа шангатай спортсменүүд аймагай нэрэ хүндые хамгаалдаг. Хүнгэн атледүүд, санашад, боксернууд, барилдаашад яһала олон юм гээд тэмдэглэлтэй.

Гэбэшье суута барилдаашад Мухар-Шэбэрэй нэрэ хүндые хамгаалдаг. Эндэ СССР-эй спортын мастернууд Илья Гармаев, аха дүүнэр Баяр болон Буянта Дашибальжировууд, Виктор Дамбаев болон бусадые дурдажа болоно. ИЛЬЯ ГАРМАЕВ хадаа Буряад ороной нэрэ хүндые оло дахин хамгаалхадаа, ехэ амжалта туйлажа, үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн байна. Дүрэ буляалдалгын барилдаагаар Россиин түрүү һуури эзэлхын түлөө мүрысөөндэ гурбадахи һуури эзэлээ һэн. Уласхоорондын мүрысөөнүүдтэ илаһан, Монголой чемпион болоһон намтартай. Ороной сэрэгшэдэй дундаһаа оло дахин илажа гараһан юм. Буряад барилдаагаар республикын Сурхарбаанай найма дахин абарга чемпион болоһон алдартай.

СССР-эй Зэбсэгтэ Хүсэнүүдэй Забайкалиин сэрэгэй округой суглуулагдамал командын ахамад тренерэй орлогшоор хорёод жэлдэ амжалтатайгаар ажаллаа һэн. Тиин һүүлэй арба гаран жэл соо Мухар-Шэбэрэй аймагай Хушуун-Үзүүр нютагтаа фермер болоод, амжалтатай хүдэлнэ.

БАЯР ДАШИБАЛЬЖИРОВ бүхэроссиин, бүхэсоюзна болон уласхоорондын мүрысөөнүүдтэ амжалта туйлахаһаа гадна, барилдаанай темээр диссертаци бэшэжэ, эрдэмэй кандидат болоод, Буряад Республикын бэеын тамирай болон спортын хорооной таһагые даагшаар ажаллана. Тиихэдээ республика дотороо спорт хүгжөөлгэдэ ехэ хубитаяа оруулжа байдаг.

Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ