СЭЛЭНГЫН СУУТА ХҮНҮҮД

Сэлэнгын аймаг болбол олондо суутай тайшаа, лама санаартан, угай түүхэшэн, сэрэгэй болон ажалай баатар, эрдэмтэн, уран зохёолшо, уран зурааша, хүгжэмэй зохёолшо, киногой найруулагша болон тамиршадаараа үнинһөө хойшо алдаршанхай юм.

Сэлэнгын буряадууд гэжэ дүтэрхы хоёр удхатайгаар хэлэгдэхэ. Нэгэдэхеэр, түүхын удхатайгаар гэбэл, Сэлэнгэ мүрэн шадар ажаһуудаг аад, 1665 ондо ород хасагуудай бодхооһон Сэлэнгын турада (мүнөө Шэнэ-Сэлэнгэ тосхон), 1822 онһоо 1901 он хүрэтэр Сэлэнгын дүүмэдэ мэдэлтэй байһан буряад зониие Сэлэнгын буряад гэжэ нэрлэдэг һэн. Тэрэ үедэ Сэлэнгын буряадуудай ажаһуудаг байһан газар дайдада мүнөөнэй Буряад Республикын Сэлэнгэ, Хяагта, Зэдэ, Ивалгын аймагууд, Бэсүүрэй аймагай баруун захын һууринууд, Шэтэ можын Улаан-Сүхын аймагай хэдэн һууринууд багтадаг. Хоёрдохёор, мүнөө сагта гансал Буряад Республикын Сэлэнгын аймагта ажаһуудаг буряад зониие Сэлэнгын буряад гэжэ нэрлэдэг болонхой.

Һайн хаанай һамаргаанһаа, Бошогто хаанай буһалгаанһаа зугадан, Монголһоо 1631 ондо атаган отогойхидые ДАЛАЙ ХҮЛҮГ, 1665 ондо гарагшадые ШЭХЭР БАРАСБААТАР, Хангин Цолом хушууша гэгшэд хүтэлжэ ерээ һэн. Монголой Цэцэн-Хаанай аймагһаа 1630 ондо ХҮЛӨГИ түрүүтэй сартуулнууд Зэдэ ерэһэн түүхэтэй. Табангүүд мүн лэ Цэцэн-Хаанай аймагһаа 1722 ондо буугаа гэбэл, БААТАН ДАРХАН түрүүтэйнүүд – Зэдын, Үшөөтэй, Цагаатайда, ШИТЭЙ ХУРАМША түрүүтэйнүүд – Хойто Хяагтада, БОДОНХОЙН – Сүхэ Сэтэйдэ, Хурамша түрүүтэйнүүд – Хойто Хяагтада, БОДОНХОЙН – Сүхэ Сэлэнгэ мүрэнүүдэй хоорондо.

ҮХИН ТАЙШАА

Сонгоолнууд Монголһоо хоёр таһаржа гараа гэбэл, 1694 ондо Түшээтэ-хаанай Гүл-Шара хушуунһаа Заяа Сохуланов (Заяа хамбын эсэгэ) бүлөөрөө, 1696 ондо - Хонтогорой Үхин зайһан 150 хүниие ударидан ерээ. Үхин (Охин) тайшаа гэжэ алдаршаа һэн.

ЭРДЭНИ ДАРГА, АРЬЯА БАГША

Үзөөн отогойхидые Түшээтэ хаанай аймагһаа 1690 ондо Эрдэни дарга, Арьяа багша гэгшэд Химнэ гол шадар хүтэлжэ асараа һэн.

АХА ДҮҮ ЦОРХОНОВТОН БА БУДА АХАЛДАЙ ХОЁР

Сайн-Ноён аймагһаа хатагин отогой нэгэ бүлэгые Байгалай хойто бэедэ 1670-аад онуудта аха дүү Түлгэн, Басамжи Цорхоновтон, нүгөө бүлэгыень Буда Ахалдай хоёр 1720 ондо Тамчада ударидажа асараа. Цорхоновтон хожомынь Тамча ерэһэн байгаа. Ахалдайн Жимбэ Тамчын дасан байгуулжа, Сэлэнгын хойто бэеын табан дасангай хамба болоо һэн.

АНДАХАЙ, ТЭРЭНЭЙ ХҮБҮҮН АМАР

Түшээтэ хаанай харьяата Хяа тайжын ехэ хүбүүн Андахай хошуунай даргаар тэрэниие һунгаагүйдэнь гомдоод, бүлөөрөө Сэлэнгэ зөөгөөд, Турын (Подгородно) отог байгуулаа һэн. Амар гэжэ ехэ хүбүүниинь отогой зайһан болоһон байна.

ЦАНАНДАЙ МОЛОХОНОВ

Цанандай Молохонов түрүүтэй ашабагадууд Сайн-Ноён аймагһаа 1648 ондо бодхуултан гараад, Хёлго, Сүхэ голнуудые зубшан һуурижаба.

ТУРААХАЙ ТАБНАН

Атаман В. Колесниковой ударидаһан хасагууд 1646 ондо Сэлэнгые үгсэжэ, Хёлго, Сүхэ голнуудай адагта Тураахай табнан гэдэгэй үргөөдэ хүрэһэн байна.

Сэсэн хаанай хүрьгэн байһан Тураахайн мэдэлдэ, хасагуудай бэшэһээр, 20 мянган хүн байһан байгаа. Хожомынь тэдэнэр табангууд (табнангууд?) отог боложо нэгэдэһэн гэжэ тоолодог. Тураахайн гэрэй баян, гоё шэмэглэлтэйень хасагууд ехэтэ гайхаһан байна.

ЗАЯА ХАМБА

Сонгоол отогой Заяа Сахулагай хүбүүн ДАМБА-ДАРЖАА 1711 ондо түрэһэн байна. 1725 он багта хоёр нүхэдөөрөө хамта Бурханай ном үзэхэеэ Богдын Хүреэндэ (мүнөөнэй Улаанбаатар) хүрэбэ. Теэд тэдэнэй ерэхэ үедэ Хүреэндэ тэнгэри аргагүй шангаар наяржа, дошхон һалхин буужа, ехэ аадар оробо. Хүреэнэй ламанарай ехээр һүрдэжэ, үзэл үзүүлхэдэнь, хойто зүгһөө Хүреэндэ гурбан залуу хубараг ерэнхэй. Тэдэнэрэй шэдеэр иимэ шанга залинтай хура һалхин бууба. Эдэ гурбаниие Хүреэнһээ түргэн үлдэбэл дээрэ гэжэ абаралдаба. Тиин эдэ гурбан бүри саашаа гаран ябаба.

Дамба-Даржаа Бээжэн, Гүмбэн хиидээр дамжан, 1724 ондо Ехэ Жуу (Түбэдэй ниислэл Һаса хото) хүрэжэ ошобо. Тэндэ Балдан Брайбун хиидэй Гомон дасанда цанидай һургуули долоон жэлэй туршада хэбэ. Хоёрдугаар Банчин лама Лубсан Еши гэгээнһээ гэсэл санаар, долодугаар Далай лама Галсан-Жамса гэгээнтэнһээ гэлэн санаар тус тус хүртэбэ. 1731 ондо нютагаа бусаад, эшэгы дуган соо хурал хурадаг болобо. Уламаар хубарагуудай тоо 150 хүрэжэ, 1745 ондо Сүхын эрьедэ модон дасан баригдаба. 1759 ондо мүнөөнэй Хяагтын аймагай Хилгантада дасангай барилга эхилээд, 1766 ондо арамнайлагдажа, Балдан Брайбун гэжэ нэршээ һэн.

Энэл жэлдэ Хоёрдугаар Екатерина хатанай зарлигаар Заяагай Дамба-Даржаа Буряадай дасангуудай Бандида хамба ламаар томилогдобо. 1767 оной намар Екатерина хатанай урилгаар нютагһаа гараад, 1768 оной нэгэдүгээр һарада Петербург хото ерэжэ, шажан улас түрын асуудалаар хатантай хэдэн удаа уулзан хөөрэлдэһэн байна. Россиин гүрэнэй бүхы нютагуудһаа сугларһан 563 түлөөлэгшэдтэй суг Заяа-хамба депутат зэргэдэ хүртэжэ, гүрэн түрын байгуулалтын асуудалнуудые зүбшэн хэлсэхэдэ хабаадаба. Тиин Петербургдэ нэгэ жэл боложо, 1769 оной үбэл нютагаа бусаһан намтартай.

Бурханай номой ёһоор эхэ хамаг амитанай туһын тулада буянта олон үйлэ хэрэг бүтээжэ, 1777 ондо тагаалал түгэсэһэн юм.

МИХАИЛ СЕРДЮКОВ (БАРОНО)

Эмэгэн дарханай Бароно гэжэ нэрэтэй 13-тай хүбүүн 1690-ээд оной эхеэр Сэлэнгын турада (острогто) барибшалагдаһан аад, хожомынь Зүүн Сибириин түб хото болохо Енисейск хото эльгээгдэбэ. Тэндэ байхадань алаабхиин  пирхаашаг (приказчик) Иван Сердюков тэрэниие һайшаагаад, 10 түхэригөөр худалдажа абаба. Хэрээһэ зүүлгэхэдээ, Михаил гэжэ нэрэ үгэһэнэй һүүлээр үргэжэ абаһан эсэгэнь хүбүүгээ ном заалгуулха гэжэ ород бэшээшэдэ үгэбэ. 1695 ондо Михаил эсэгэтэеэ Москва ерэжэ, эсэгэдээ хамһалсаһаар, худалдаа наймаанай хэрэгтэ горитой мэргэжэлтэй болобо. Иван Сердюковой 1700 ондо наһа барахадань, Михаил Москвагай Евреинов гэдэг мэдээжэ худалдаашанай (хүпеэсэй) хэрэг эрхилэгшэ (пирхаашаг) болобо. Нэгэтэ Сердюковой эзэнэйнгээ алаабхида ажал хэжэ байтар, Пётр хаан орожо ерэбэ ха. Хөөрэлдэхэдөө хаанай асууһан юумые Михаил саб байса харюулаад байба. Һүүлдэнь хаан Михаилые эзэнһээнь эрижэ абаад, Новгород хотын худалдаашанай тоо дансада нэрынь бэшүүлбэ. Швед дайнай үедэ Михаил ород сэрэгүүдые орооһо, таряагаар хангадаг болобо. Вышний Волочок хото шадар архиин завод барюулба. Мүн Пётр хаанай захиралтаар энэ хото шадар Эжэл (Волга) мүрэниие Балтиин далай худар урдадаг мүрэнүүдтэй холбоһон һубаг (канал), шэлжүүлэлтын (шлюзэй) барилга эхилбэ. Энэ хэрэгтэ Сердюков тон эдэбхитэйгээр хабаадаад, 1719 ондо хаанай зарлигаар эндэхи бүхы һубаг шэлжүүлэлтын эрхилэгшээр томилогдобо. Байһаар байтараа тэрэ далайн онгосо бариха ажалые эдэбхитэйгээр үрнюулбэ. 1742 ондо Елизавета хатан Сердюковто изагууртанай (дворянинай) зэргэ олгобо. Тиигэжэ Сэлэнгын буряад-монгол хүбүүн Пётр хаанай, мүн тэрэнэй һүүлээрхи хаашуулай үеын томо ажал ябуулагша болоһон габьяатай.

ЖИМБЭ АХАЛДАЕВ

Тамчын (Хүл-Нуурай) дасан байгуулагша. Богдын Хүреэндэ Манзашэриин Мэргэн Хамба Номуун хаан соржо ламын шаби боложо, эрдэм ном үзэжэ, нютагаа бусахадаа, Хүреэнэй шажанай ёһо нэбтэрүүлһэн намтартай. 1741 ондо Тамчын дасан бариһан гэжэ үзэдэг. 1764 ондо Дамба-Даржаа Заяагай Екатерина хатанай зарлигаар Бандида хамба ламын солотой болохотойнь сасуу, энэл ондо Жимбэ Ахалдаев Сэлэнгын хойто бэеын табан дасангай Соржо хамбын тушаалда томилогдобо. Тэрэ Заяа хамбын, Содномпил Хэтэрхеев хамбын һүүлээр Буряадай гурбадугаар хамба болоһон байна. Заяа хамбын шаби байһан Ахалдаев багшынгаа зууршалгаар соржо хамба гэжэ томилогдоһон байгаа хаш. Заяа хамбын 1777 ондо наһа баража, Содномпил Хэтэрхеевэй хамбын шэрээдэ залагдахада, Ахалдаев тэрэнэй мэдэлдэ орохоһоо арсаба. Тэрэ сагһаа Балдан Брайбулин гэдэг Хилгантын Цонгоол (мүнөө Мүрөөчын) дасан болон Тамчын дасангай хоорондохи тэмсэл үрдилдөөн эхилһэн аад, 1809 ондо Тамчын дасанда һуудаг Дэмчиг Ешижамсуев Байгалай үмэнэхи дасангуудай Бандида хамба ламаар томилогдожо, Цонгоол дасан хойшоо гараһан болоно.

ДАМПИЛ ГОМБОЕВ

Дампил Гомбоев (1831-1896) буряад арадай Буддын шажантанай Хамба ламын тушаалда 19 жэл соо (1876-1895) һууһан юм. В.В. Птицын, И.И. Попов, Н.М. Ядринцев зэргэ хизаар ороноо шэнжэлэгшэд, эрдэмтэд, аяншалагшад Гомбоев тухай тон дэлгэрэнгы мэдээсэл үлөөгөө һэн.

Дампил Гомбоев 1831 ондо хатагин угай айлайда түрэһэн байгаа. Долоотойһоо Хүлэн-Нуурай (Тамчын) дасанда хубараг боложо һурахаяа оробо. Хойшодоо Сүүгэл дасангай шойрын һургуулида орожо, мэргэжэлээ дээшэлүүлээ һэн. Һургуулияа дүүргэхэдээ, түрэл дасандаа бусажа ерэбэ. 1850 ондо гэсэлэй, 1854 ондо гэлэн ламын санваар сахилда хүртөө бэлэй. 1873 ондо Хүлэн-Нуурай дасангай шэрээтээр баталагдаа һэн. 1876 ондо Бандида хамба ламаар һунгагдаһан байгаа. Зоной дунда тэрэниие Гомбын хамба гэжэ нэрлэдэг бэлэй. Тэрэнэй эсэгэ үзэлшэн, мэдэлшэн лама байһаараа үргэн олониитын дунда алдаршанхай байһан юм. Арад зоной домогой ёһоор, тэрэ гурбан жэлэй туршада Нараста уула дээрэ даяанда һуудаг һэн ха.

Тэрэнэй наһа бараһанай һүүлээр Цайдам гэжэ нютагта дүтэхэнэ субарга бодхоогдоо һэн. Тэрэ хадаа Дампил, Найдан, Чомпол гэхэ гурбан хүбүүтэй бэлэй. Найданиинь декабрист Николай Бестужевай басаган Екатерина Старцевае һамга абаһан байгаа. Эрдэм һургуулитай, һонирхол ехэтэй, Ород, Хятадай соёлдо нэбтэрһэн хүн бэлэй. Бээжэндэхи Ородой элшэн һайдай албанай гэшүүн байһан юм.

Хизаар нютагаа шэнжэлэгшэ В. Птицынэй хэлэһэнэй ёһоор, «Байгалай үмэнэхи бүхы нютагуудта хамба лама Гомбоев шэнги хүндэмүүшэ хүн үгы юм. Хамба ламында айлшалһан бүхы эрдэмтэн, уран зохёолшон, аяншалагшад хүндэтэй халуунаар угтагдажа, заримдаа хэдэн үдэрөөр айлшалдаг байгаа. Д. Гомбоев гүнзэгы эрдэм мэдэлгэтэй, үргэн ехэ хараа бодолтой хүн байһан гэхэ».

И. Попов иигэжэ бэшээ һэн: «1888 ондо туйлай ехэ юумэ уншаһан, эрдэм һургуулитай хүн хамба лама байһан юм…» Хамба лама дасанайнгаа һургуулида шажан мүргэл, Буддын гүн ухаае заадаг байгаа. Дампил Гомбоев ехэ хандиб үргэдэгөөрөө мэдээжэ болонхой һэн. Энээнэйнгээ түлөө хэдэ дахин баяр баясхаланда хүртэһэн юм. III шатын Станиславай орденоор шагнагдаа бэлэй.

Д. Гомбоев Россиин Географиин ниигэмлигэй Зүүн-Сибириин таһагтай эдэбхитэйгээр бэшэг бэшэлсэдэг байгаа. Түрэл арадайнгаа аман зохёолые тон ехээр һонирходог һэн.

Шажан мүргэлэй ажал ябуулгадаа элитэ ехэ габьяатай байһанайнь түлөө, Буряад-Монголдо Буддын шажанай һургаалнуудые нэбтэрүүлһэнэйнь түлөө хамба лама Дампил Гомбоевто Монголой Буддын шажанай түрүүлэгшэ Жэбзэндамба хутагта «Майдариин номуун хаан» гэһэн нэрэ зэргэ олгоо һэн.

СЭЛЭНГЫН ТАЙШААНАР

Юһэн хүн Сэлэнгын буряад-монголшуудай тайшаа байһан гээшэ. Баабай-хурамша угай ТҮРЭТЫН ЛОМБОЦЭРЭН 1807-1822 онуудта бүхы Сэлэнгын буряад-монгол арадай түрүүшын ахамад тайшаа байһан юм.

Энэл угай ЛОМБОЦЭРЭНЭЙ ЮМДЭЛЭГ (ДАМБИ-ЖАЛСАН) 1822-1836 ондо тайшаа байгаа.

Хойшодоо 16 жэл соо (1836-1852) атаган угай ВАМПИЛАЙ НИНДАГ эндэхи зониие толгойлоо һэн.

Олзон угай БУЯНТЫН ЖАМБАЛ-ДОРЖО 1852-1860 ондо ахамад тайшаагай тушаалда ябаба.

Булгадай готол-буумал угай, хэрээһэ зүүһэн МИНАЕВ ДМИТРИЙ 1860-1876 ондо албата зоноо ударидаа һэн.

Ашабагад угай ДАНСОРУНОВ ЭРДЭНИ 1876-1882 ондо, готол-буумал угай МИХАЙЛОВ ДАРМА 1882-1885 ондо тус тус ахамад тайшаанар байһан юм.

Юрөөгэй харанууд угай түлөөлэгшэ ЮМОВ САЙНЦАГ 1885-1896 ондо Сэлэнгын буряадуудые толгойлбо.

Атаган угай ЖАМБАЛТАРОВ ВАНДАН 1896 онһоо хойшо 7 жэлэй туршада ахамад тайшаагай тушаал гүйсэдхэн бэелүүлээ һэн. Засаг захиргаанай волостиин байгуулалтын тогтоогдоходо, 1903 ондо ахамад тайшаагай тушаал усадхагдаа бэлэй.

Эдэнэй дундаһаа ЛОМБОЦЭРЭНЭЙ ЮМДЭЛЭГ (ДАМБИ-ЖАЛСАН) эгээл алдартай, мэдээжэ тайшаа байһан юм. Ажал ябуулгань жэгдэ һайн байгаагүй, гэбэшье тэрэ Сэлэнгын нуга голдо ажаһуудаг зоной ажахы болон соёлые хүгжөөхэдэ горитой хубитаяа оруулһан байгаа. Тэрэ түрүү үзэлтэй ажал ябуулагша байһан юм. Энэ тайшаа  угай бэшэгүүдээрээ алдаршанхай. Казаниин ехэ һургуулиин монгол хэлэ бэшэг шудалдаг профессор О.М. Ковалевский, А.В. Поповнуудтай нягта холбоо барисаатай байгаа. Зохёолнууд соогоо Ломбоцэрэнов тэдэнэй Буряад орондо ерэһэн тухай, буряад-монгол ажал ябуулагшадтай хани харилсаатай байһан тухай дэлгэрэнгыгээр хөөрэдэг бэлэй. 1832 ондо Казань ошоходоо, Ломбоцэрэнов Сэлэнгын 18 отог угһаа магтаал бэшэг абаашажа, тэдээндэ барихадаа, гансал өөр тухайгаа бодоо бэшэ, харин уг угсаатад тухайгаа бодоһон, монгол хэлэ шэнжэлхэ талаар ехэ амжалта туйлаһан байгаа.

Ломбоцэрэнов Дамби-Жалсан хадаа «Сэлэнгын монгол-буряадуудай түүхэ» гэжэ угай бэшэгэй зохёогшо юм. Энэ угай бэшэгые тэрэ 1868 ондо бэшээ һэн. Тэрэ Сэлэнгын талын дүүмын ахамад тайшаагай тушаал 14 жэл соо эзэлжэ ябаһан юм. Буряад-монгол арад түмэнэй дунда Буддын шажан дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ габьяатай байжа, хара зоной өөр дээрээ даажа абадаг убашын сахилда хүртөө һэн. Д-Ж. Ломбоцэрэнов баабай хурамшын гарбалһаа угтай байгаа. Тэрэнэй үбгэ эсэгэ — шүүлингэ Шишиин Мату Россиин Онсо ба бүрин эрхэтэ элшэн һайд – граф Савва Рагузинскитай хамта, туһалагшань боложо, 1728 ондо Росси болон Чин гүрэнэй хоорондо хилэ табиха ябадалда хабаадалсаа һэн.

Шишиин Матугай аша хүбүүн Бидаин Тармай 1747 ондо шүүлингын хэргэмдэ хүртөө һэн. Тармайн хүбүүн Аюуша 1767 ондо Буряадай хасаг сэрэгтэ табитын хэргэмтэй ябаһан. Аюушын хүбүүн Түрэтэ 1781 ондо энэ хэргэмдэ уламжалан хүртөө һэн. Түрэтын хүбүүн Ломбоцэрэн 1807 ондо Сэлэнгын буряад-монголшуудай ахамад тайшаа болоһон байгаа. Дамби-Жалсан хадаа Ломбоцэрэнэй хүбүүн байһан гээшэ.

Дээрэ дурсагдаһан угай бэшэгһээ гадна, Д-Ж. Ломбоцэрэновэй бэшэһэн хэдэн түүхэ бэшэг гараһан байха юм. Эдэнь «Эрхүүгэй губерниин Дээдэ-Үдын тойрогой Сэлэнгын степной дүүмын монгол-буряадуудай зургаан уг изагуур тухай хөөрөөн», «Хатагин уг тухай тэмдэглэлнүүд» зэргэ болоно. Ломбоцэрэнов хадаа «Бичихан записка» (эхэ бэшэгэйнь нэрэ иимэ) гэжэ тон дэлгэрэнгы мэдээсэлтэй түүхэ бэшэгэй зохёогшодой нэгэниинь байһан юм.

Сэлэнгын степной дүүмын 2-дохи тайшаа ВАМПИЛУН НИНДАГ түүхэдэ горитой мүрөө үлөөгөө һэн. Тэрэнэй эсэгэ ахамад тайшаагай орлогшо, ордон хүреэлэнгэй дэргэдэхи зүблэгшэ байһан юм. Вампилай Ниндаг ХIХ зуун жэлэй 30-аад ондо буряад хүбүүдтэ зорюулжа, Сэлэнгын дүүмын дэргэдэ һургуули эмхидхэһэн байгаа. 1835 ондо Цокто Чимитов, Гытып Будаев, Доржи Банзаров, Доржи Буянтуев гэгшэ 4 буряад хүбүүдые Казаниин гимназида һурахыень эльгээхэ үүсхэл гаргагшадай нэгэниинь байһан юм.

Вампилай Ниндаг Казаниин ехэ һургуулиин дэргэдэхи угсаатанай зүйн (этнографиин) музейдэ зорюулжа, монгол болон түбэд барай болон гар бэшэмэл ном, буряад-монголой түүхэ соёлтой холбоотой элдэб зүйлнүүдые Казань руу эльгээдэг байгаа.

ГОМБОЕВ ГАЛСАН

Гомбоев Галсан (1818-1863) хадаа ХIХ зуун жэлэй буряад һэгээтэнэй эрхим түлөөлэгшэдэй тоодо зүй ёһоор ородог юм. Банзарай Доржын сасуутан Гомбоев Галсан эрдэм һургуули хэхэ бэлиг шадабаритай байһанаа тон элеэр харуулаа һэн. Тэрэ түрэлхиин һонюуша һүбэлгэн, гайхалтай ажалша бүхэриг байгаа гэжэ тэрээн тухай дурсаһан байдаг бэлэй.

Г. Гомбоев монгол хэлэнэй бэлигтэй бэрхэ багша, Монголой түүхэ, уран зохёолой дурасхалта бэшэгэй шадабаритай оршуулагша, абьяастай шэнжэлэгшэ байһанаа харуулаа һэн.

Галсан Гомбоев 1818 ондо Сэлэнгэ хото (Селенгинск) шадархи хүндыдэ буряад хасагай гэр бүлэдэ түрэһэн байгаа. «Албан тушаалта гэсэл лама Галсан Гомбоевые 1841 оной 11 һараһаа 12 һара болотор Казаниин гимназида хинан сахигшаар һунгаха тухай хэрэг» Буряад Республикын Гүрэнэй Түб архивта хадагалагдажа байдаг. Харцаагай 2-дохи таһагай 3-дахи Атаган полкын гэсэл Галсан Гомбоевой албан тушаал тухай дансада 1841 оной 7 һарын 11-дэ иигэжэ хэлэгдэнэ: «Тэрэ 23-тай байгаа, Атаган полкын 5-дугаар зуун сэрэгэй хасаг хүбүүдһээ гараһан байгаа, 1829 оной 5 һарын 10-һаа 1834 оной таба һарада Хамбын бэшээшээр томилогдоһон, 1834 оной 2 һарада гэсэл лама болгогдоһон, 1836 оной 7 һарада эшэргэнэй (оспа) эмнэдэг аргада һурагша, 1837 ондо унзад, 1840 ондо бэлигтэ лама болгогдоһон, 1841 ондо бүрин эрхэтэ ламанарай тоодо оруулагдаһан, монгол, түбэдөөр уншажа, бэшэжэ шададаг, ород үзэг бага сага мэдэдэг байна». Казаньһаа эхэ нютагтаа бусаһан лама Галсан Никитуевай орондо Казаниин Нэгэдүгээр гимназида харууһалан сахигша багшаар зууршалагдажа байха үедөө Галсан Гомбоев бүрин эрхэтэ гэсэл лама байһан юм. Бүрин эрхэтэ лама бусад ламанарһаа юугээрээ илгардаг байгааб гэхэдэ, Засагай газарһаа хуулиин ёһоор баталагдажа, албан татабари, хуулита ажалһаа сүлөөлэгдэжэ, саг үргэлжэ дасан соогоо байха, мүргэл уншалга хэхэ үүргэтэй һэн.

1841 ондо Г. Гомбоев Казань ошохоёо гараба. Ород хэлэндээ муушаг байһан хадань, Бочаров гэдэг ород хэлэтэй буряад хүн тэрэниие Троицкосавскһаа Казань хүрэтэр хүргэһэн байна.

1842 оной 7 һарада Г. Гомбоев таһалгын харууһалан сахигша, мүн яряанай монгол хэлэнэй багшаар Казаниин Нэгэдүгээр гимназида баталагдаа һэн. Гомбоевой монгол хэлэнэй ангиин һурагшадтай хэшээл хэхэ заабариие профессор А.В. Попов бэшэжэ үгэһэн байгаа. Ехэ һургуулиин профессор О.М. Ковалевский Г. Гомбоевой эрдэмэй зүбшэлэгшэнь байгаа, Г. Гомбоевой хүдэлмэриие тэрэ үндэрөөр сэгнэдэг байһан юм. Гомбоев үдэр бүри монгол хэлээр уншаха, бэшэхэ хоёр хэшээл ородог байгаа. Һүүлшын хоёр хэшээлдэ һурагшад түбэд хэлээр бэшэдэг, уншадаг, монгол хэлээр монголшуудай ажаһуудал болон зан заншал тухай хөөрэлдэдэг һэн.

Г. Гомбоев гимназида багшаар хүдэлхэһөө гадна, өөрөө һурадаг байһан юм. Банзарай Доржын ехэ һургуулида ороһон сагһаа хойшо Г. Гомбоев дорнодохиной шудалалда (зүүн зүгые шэнжэлгэдэ) багшашье, һурагшашье боложо хабаададаг байгаа. Тиигэжэ 1843 оной 2 һарын 4-нһөө Гомбоев Казаниин ехэ һургуулиин оюутадта монгол хэлэ долоо хоногто дүрбэ дахин заадаг һэн. Ехэ һургуулида санскрит хэлэнэй лекцинүүдые шагнахыень зүбшөөхэ гуйлтатайгаар Гомбоев гимназиин директор Галкинда хандаһан юм. Энэ талаар ехэ һургуулиин ректор Н. И. Лобачевскиһээ зүбшөөл абахадаа, Г. Гомбоев Банзаровтай хамта Петровто заалгажа эхилээ һэн. Монголшо эрдэмтэн А.А. Бобровниковтой эндэ танилсаа бэлэй. Банзаров, Бобровников, Гомбоев гурбан нүхэсэжэ, бэе бэедээ туһалдаг байгаа. 1847 ондо Бобровниковой монгол хэлэнэй зүй (грамматика) зохёоходонь, Гомбоев хамһалсаһан байгаа. Бобровников Гомбоевтой үдэр бүри уулзажа, элдэб асуудал зүбшэн хэлсэдэг байһан гээшэ.

Энэ баримта Банзаров Гомбоев хоёрой хоорондохи хани нүхэсэл тухай элирхэйлэн гэршэлхэһээ гадна, буряад арадай түлөөлэгшэд тухай Н.И. Лобачевскиин ехэ анхарал хандуулдаг байһые харуулна бшуу.

1850 онһоо Гомбоев Казаниин үнэн алдартын (христос) шажанай академиин оюутадтай монгол, хальмаг хэлэнэй дабталгын хэшээлнүүдые ородог болоо һэн. 1853 оной 2 һарын 23 болотор академидэ хүдэлбэ. Тиин 1854 оной 7 һарын 6-да Г. Гомбоев академиин оюутадта яряанай монгол хэлэ заахын тула дахинаа академидэ уригдаа һэн. Бобровниковой ондоо албан зургаанда оруулагдахадань, тэрэнэй ангиие Гомбоевто түр зуура даалгаа һэн. Иигэжэл Казань хотодо ородой элитэ Дорнодохиной шудалааша эрдэмтэдтэй саг үргэлжэ уулзажа хөөрэлдэдэг, Казаниин нэгэдүгээр гимнази, ехэ һургуули, үнэн алдартын академидэ һуралсалай ажаябуулгада эдэбхитэйгээр хабаададаг байһан байгаа.

Казаниин ехэ һургуулиин Дорнодохиной таһаг (Восточное отделение) Петербург шэлжүүлэгдэжэ, факультет болоһон юм. Тиихэдэ багша Г. Гомбоев, ахалха багша К.Ф. Голстунский гэгшэд ажалгүй үлэшоо. Н.И. Лобачевский эдэнэй хуби заяан тухай ехэ һанаа зободог һэн. Гомбоев Петербург ошожо, салинтайгаар ажалда орохыень зүбшөөхые гуйһан байгаа. Тиин гуйһан ёһоорнь болгожо, 1859 оной 3 һарын 17-до Сэрэгэй яаманһаа тэрэниие хасагай уг изагуурһаа гаргахые зүбшөөхэдэнь, Г. Гомбоевые монгол хэлэнэй факультедтэ хүдэлхыень ехэ һургуулиин зүблэлдэ зууршалан хандахада, уданшьегүй лекторээр баталагдаһан байгаа.

Һургалтын ехэ хүдэлмэриие Г. Гомбоев эрдэм шэнжэлэлгын ажаябуулгатай нягтаар холбожо эрхилдэг һэн. Уданшьегүй Петербург ерэхэдээ, Банзаров, удаань Бобровниковтол адли, тэрэ археологиин бүлгэмэй Дорнодохиной таһагай һурбалжалагша гэшүүнээр һунгагдаа бэлэй. Тиин долоон жэлэй хугасаа соо тэрэ 10 бүтээл бэшэжэ хэблүүлээ һэн. 1857 ондо Г. Гомбоев «Плано Карпиниин найруулан бэшэһэн Монголой эртэ урдын ёһо заншал, һүзэг бэшэрэл тухай» үгүүлэл бэшэһэн байгаа. Монголой «Алтан тобшо» гэһэн түүхэ бэшэгые оршуулаад, П.С. Савельевэй оршолтойгоор Казаниин ехэ һургуулиин «Эрдэмэй бүтээлдэ» (Труды) хэблүүлһэн юм. Шэнжэлхэ ухаанай академиин номой һанда хадагалагдажа байһан Аржа Буржа хаан тухай монгол туужые ород хэлэндэ оршуулаа һэн.

Киргизүүдэй зарим ёһо гуримууд тушаа Н.И. Ильминский П.С. Савельев хоёрой маргалдаанда Г. Гомбоев оролсожо, Рашид-ад-динэй «Монголшуудай түүхын» нэгэ хэһэгые ойлгуулха гэжэ оролдоһон байгаа. Удаань Н.И. Ильминскиин «Киргизүүдтэ байһан бүхэли мяха хубаарилха эртэ урдын ёһо заншал» гэһэн үгүүлэлдэ нэмэлтэ бэшээ һэн. Энэ үедэ Г. Гомбоев «Семипалатинскын эртэ урдын зүйлнүүдые» тайлбарилха хүдэлмэри хэбэ. 1862 ондо тэрэ хониной дала шатаажа, мэргэ түлгэ хэхэ талаар монголой эртэ урдын зан үйлэ тухай Шэнжэлхэ ухаанай академиин Азиин музейдэ байһан гар бэшэмэлэй тайлбари бэшээ һэн. Иигэжэ мэргэ түлгэ хэхэ зан үйлэ гансал монгол, хальмаг арадуудта бэшэ, харин киргизтэ баһа байһые харуулһан байгаа. Гаднань Г. Гомбоев «Христосой һургаалай эхин мэдээе» монгол хэлэндэ оршуулһан юм. Манжа-ород-монгол толи (гар бэшэгээр) зохёохо талаар Д. Банзаровай эхилһэн хүдэлмэриие Г. Гомбоев түгэсхөө бэлэй.

Г. Гомбоевой хүдэлмэри монгол болон Зүүн зүгэй бусад арадуудай түүхэ, этнографиие шэнэ баримтануудаар баяжуулаа һэн. Галсан Гомбоев хадаа Дорно (Зүүн) зүгые шэнжэлдэг элитэ ехэ эрдэмтэн, мүн дорнодохиной шудалаашадые һурган хүмүүжүүлэгшэ байгаа. Тэрэ ХIХ зуун жэлэй буряадай шэнжэлхэ ухаан, соёлой элитэ ехэ ажал ябуулагшадай нэгэниинь байһан юм гэжэ онсолон тэмдэглэлтэй.

ВАНЧИКОВ РИНЧИН-НИМА

Ванчиков Ринчин-Нима хадаа ХIХ зуун жэлэй түрүүшын хахадай Буряад-Монголой арадай гэгээрэлэй элитэ ехэ ажал ябуулагшадай нэгэниинь байһан юм. Сонгоол уг гарбалтай байгаа. Р-Н. Ванчиков, Сэлэнгэ хото шадар һуурижаад, 20 гаран жэл соо нютагжаһан Англиин шажан нэбтэрүүлэгшэд эрдэм ном заалгаһан байгаа. Протестант шажан нэбтэрүүлэгшэд Үбэр-Байгалда (Забайкалида) тодорхой зорилготойгоор ерээ һэн. Шажан нэбтэрүүлэгшэдэй һургуули байгуулжа, буряад хүбүүдые һургуулида абадаг байгаа. Тэдэнэй дунда Ринчин-Нима ороһон юм. Һураха үедөө тэдэ англи, грек, лата хэлэнүүдые шудалаа һэн. Хойшодоо Ванчиков монгол, ород хэлэ үзөө бэлэй. Петербург ошоһонойнгоо һүүлээр бүришье гүнзэгыгөөр хэлэ шудалжа эхилээ һэн. Ванчиков Евангелиие монгол хэлэндэ оршуулһан байгаа. Англиин шажан нэбтэрүүлэгшэдэй ажаябуулга хангалтагүй үрэ дүн үгэбэ: протестант шажанда ороһон буряадууд тон үсөөн байгаа.

1830 ондо Ванчиков Буряад орондо шалгалта хэжэ ябаһанаа харижа ошоһон полковник Мишловые хүргэлсэжэ, Ородой хаанта уласай ниислэл Санкт-Петербург хото ошоо һэн. Тиихэдэ I-дүгээр Николай хаантай уулзаба. Габьяа гаргаһанайнь түлөө мүнгэн медаль, алтан шэшэлүүр хутагаар (кортигоор) шагнагдаа бэлэй. Буряад арадай ажаһуудалтай, Буддын шажанай байдалтай танилсахаяа ерэһэн барон фон Канштадт Шиллингтэй хамта нютагаа бусаа һэн. Буряад-монголнуудай түүхэ, соёл ба тэдэнэй шүтэдэг Буддын шажан шэнжэлхэдэнь, Ванчиков тэрээндэ туһалһан байгаа.

Р-Н. Ванчиков 1933 ондо байгуулагдаһан Троицкосавскын сэрэгэй ород-монгол һургуулида удаан саг соо багшалаа һэн. Һургуулиин дэргэдэ 24 үхибүүдэй пансионат хүдэлдэг бэлэй. Буряадай түрүүшын эрдэмтэ Доржо Банзаров тэрэнэй шабинь байһан юм.

Казаниин ехэ һургуулиин ударидагшадаар монгол хэлэ шудалхаяа Забайкалида эльгээгдэһэн О.М. Ковалевскидэ, А.В. Поповто тэрэ ехэ туһа хүргэдэг һэн. Профессор Ковалевский буряад нүхэдтэеэ үргэн ехэ харилсаатай байгаа. Чингисэй үеын түүхэтэ-удхыень тодорхойлһон үгүүлэлэй гайхамшагта хүшөө болохо «Чингисэй шулууе» оршуулһан Ванчиковай хэлэ бэшэгэй бэлиг шадабариие Ковалевский үндэрөөр сэгнэдэг бэлэй. Ванчиков болон монгол хэлэ шэнжэлэгшэ академик Шмидтын оршуулһан «Чингисэй шулуун» 1839 ондо Санкт-Петербургда нээгдэһэн «Эхэ ороной ажаүйлэдбэриин зохёол бүтээлнүүдэй» үзэсхэлэн дээрэ табигдажа харуулагдаа һэн.

Санкт-Петербургһаа Казаниин хаанай ехэ һургуулиин профессорнүүд Осип Михайлович Ковалевский, Александр Васильевич Поповто Ринчин-Нима Ванчиковай эльгээһэн хоёр бэшэг мүнөө болотор хадагалагдажа байдагынь угаа һонирхолтой, гүнзэгы ехэ удха шанартай юм.

ДОНДОКОВ ДАНЗАН

Дондоков Данзан (1895-1983) хадаа Бурханай шажанай уралигай һүнэшэгүй мүнхэ бүтээл бүтээһэн ахамад үеын уран бэлигтэнэй нэгэниинь болоно. Тэрэ хадаа бурхан зурадаг мэдээжэ уран зурааша байгаа.

Д. Дондоков 1895 ондо Cэлэнгын албан зургаанай Загастайн-Адаг нютагта түрэһэн юм. Нагаса абань, Рэгзэн, ехэ лама, үбгэн абань мэдээжэ мүнгэшэ, алташа уран дархан байгаа. Хүбүүн тэдээнһээ уран бэлигыень абажа, зурааша болоо һэн.

Данзанай 8-тай болоходонь, Тамчын (Галуута-Нуурай) дасанда хубараг болгогдожо үгтэбэ. Удаань Загастайн дасанда һураба. Анаагай дасанда дүрбэн жэл соо һурахадаа, философи болон логико шудалһан байгаа. Хэдэн жэлэй туршада Монголой Бангын хүреэ, Үндэр-Богдын хиид гэхэ зэргэ дасангуудта бурхан зураха бүтээхые наряар тайлбарилһан зохёол, Бурханай шажанай гүн ухаанай тарнинуудые шудалһан байха юм. 21-тэйдээ Данзан гэбшэ ламын дамжаа гараһан байгаа.

Тэрэ бага наһанһаа Бурхан зурахадаа бэрхэ байгаа. Тиин 13-тайдаа Данзан  Бурханай дүрэ бүтээхын тусхай сахил абаһан юм. Энэ талаар бүхы юумэн бии байгаа: өөрынь дура хүсэлэн, түрэлхидэйнь зүбшөөл, Багшын үршөөл хайра, мүн өөрынь уран бэлиг. Иимэ ёһолол бүтээнгүй, Бурхан зуража шадахагүй байгаа. Тэрэ мэдээжэ багшанартай байһан. Түбэдэй Лавран хиидэй  Бурханай дүрэ бүтээгшэ түбэд уран зурагша тэрэнэй багшань байһан юм, Бурхан зуралгын Лавранай һургуули онсо өөрын шэнжэтэй, гоё һайхан үнгэтэй шэрэ будагтай, алта шараһан, гүйлгэһэн бүтээлнүүдые хэдэг һэн.

Данзан Дондоков Агаһаа гарбалтай уран зурагша Осор Будаевые ехэтэ хүндэлдэг, зурагай багшанарайм нэгэн гэжэ тоолодог байгаа. Будаев Дондоковһоо зургаа наһаар аха һэн. Осор Будаев Санкт-Петербургын дасанай барилгын ахамад уран зурааша байһан намтартай. Янгаажан дасанай суута уран зурааша, уран барималша (скульптор) Санжа-Цыбик Цыбиков тухай ехэ юумэ хөөрэдэг һэн гэжэ басаганиинь, уран зурааша Нимацырен Дондокова дурсаһан байдаг. С-Ц. Цыбиковэй  хүтэлбэри доро Янгаажан дасанда Эрхэтэнэй дайнай үедэ 80 тохой үндэртэй Майдари бурханиие бүтээлсэһэн байгаа.

Ута наһан соогоо Д. Дондоков Бурхан зураха, Бурханай хүрэг бүтээхэ талаар олон гайхамшагта зохёол урлаһан байгаа. Эдэнь «Сухаваадиин орон», «Майдари Бурханай орон», «Сансарын хүрдэ», «Шамбала», «Арьяа-Баала», «Аюуша», «Дуйнхор», «Ямандага» болон бусад зурагууд болоно. Буряад ороной Буддын шажанай дасан дугангуудта хэрэгтэй бүхы юумэ бүтээдэг һэн. 20-30-дахи онуудта дасангуудые хаахадаа, олон бүтээлнүүдынь ула мүргүйгөөр үгы болоһон байгаа. Үндэһэтэнэй соёлой үнэтэ шухаг зүйлнүүд, номууд, искусствын зохёолнууд гал түймэртэ шатаһан байха юм. Үсөөхэн юумэн үлөө һэн.

1930-дахи онуудай һүүл багаар хамалганһаа зайлан, Д. Дондоков Красноярскын хизаарта һайн дураараа ошожо, сэрэгэй заводто хүдэлһэн байгаа. 1946 ондо эхэ нютагаа бусажа, түрэлхидтэеэ уулзаһан юм. Энэл жэлдэ Ивалгада шэнэ дасан баригдажа эхилээ һэн. Тэрэ тус дасан шэмэглэн гоёолгодо хабаадаба.

1950 ондо 55-тай Данзан Дондоков һамга абаба. “Минии эжы, Енхова Лумбунова, үбгэнһөө 20 наһаар дүү һэн. Тэрэнэй хуби заяан хүшэр хүндэ байһан. Бага балшар наһандаа эжыһээ гээгдэхэдээ, тэрэ зобоһон, тулиһан юм. Эжымнай нүхэрөө ехэ хүндэлдэг байгаа, харин аба һамгаяа хүндэлдэг, али бүхы юумэнһээ хамгаалдаг бэлэй”, – гэжэ Нимацырен басаганинь бэшэнэ.

1960-1970-дахи онуудта Д. Дондоков эгээл үрэ түгэсөөр ажаллаба. Тэрэ Ивалгын, Агын дасануудта зурагуудые бүтээгээ һэн. Эдэ жэлнүүдтэ тэрэ Буряад ороной, Агын тойрогой, Монголой дасан дугангуудта элдэб зурагуудые, шэмэглэлнүүдые бүтээһэн, зураһан байгаа. 1975 ондо Ивалгын дасанда болоһон түймэр Дондоковой 40-өөд хүдэлмэриие үгы хэһэн, усадхаһан байха юм. Эдэнь уран зураашын эрхим бүтээлнүүд болоно.

1979 ондо Данзан Дондоковой гурбан томо уран бүтээл, арбаад багашаг зураг Париста, ЮНЕСКО-гэй түб байрада (штаб-квартира), «ХIХ-ХХ-дугаар зуун жэлэй Буряадай уламжалалта уралиг» гэһэн үзэсхэлэндэ табигдажа харуулагдаһан байгаа. Эдэ бүтээлнүүдынь уралиг шудалааша, уран зурааша, үзэсхэлэн харагша олоной тон ехэ һонирхол татаһан юм. Тэрэшэлэн зурагай үзэсхэлэнгүүдынь Улаан-Үдэ, Элһэтэ, Ленинградта эмхидхэгдэһэн байгаа.

Дондоков Данзан буряад арадай уламжалалта уралиг хүгжөөхэ талаар ехэ габьяатай байһан юм. Тэрэнэй оруулһан хуби нэмэриие үргэн ниитэ улад зон үндэрөөр сэгнэнхэй.

ЛОБСАНОВ БУДАЖАБ

Будажаб Лобсанович Лобсанов (1908-1986) Буряад Республикын Сэлэнгын аймагай Сэлэн-Дүүмэ нютагта үгытэй таряашанай бүлэдэ түрэһэн байгаа. 1919 ондо Сэлэн-Дүүмын хүдөөгэй эхин һургуулиин 3 класс дүүргээ һэн. 1924-1925 ондо Дээдэ-Үдэдэ Буряад-Монголой нэгэдэхи шатын совпарт-һургуули (Зүблэлтэ намай һургуули) дүүргэһэн байгаа. Б.Л. Лобсанов Троицкосавскын аймагай гүйсэдхэхэ хорооной Сэлэн-Дүүмын хошуунай албан татабари хуряагшын тушаалда 1925 оной 8 һараһаа хүдэлжэ, ажалайнгаа намтар эхилээ һэн. 1931-1933 ондо Сэлэнгын аймагай Соведэй гүйсэдхэхэ комитедэй түрүүлэгшээр хүдэлбэ.

1933 ондо Будажаб Лобсанович республикын юстициин арадай комиссараар, удаань газар таряалангай наркомой тушаалда дэбжүүлэгдээ һэн. Энэ тон шухала һалбари байгаа. Тиимэһээ 1933 ондо тэрэ ВКП(б)-гэй Буряад-Монголой обкомой бюрогой гэшүүнээр һунгагдаба.

1935-1938 онуудта Б. Лобсанов Москвада Социалис газар таряалангай бүхэхолбоотын (бүхэсоюзна) академидэ һуража, зоотехнигэй мэргэжэл шудалаа һэн. Тиигэжэ талаан боложо, 1937-1938 ондо хашалта харшалалтануудта дайрагдангүй, гаралсаа бэлэй. 1938 оной 11 һарада эхэ нютагтаа бусажа ерэхэдээ, Б. Л. Лобсанов БМАССР-эй Совнаркомой зүбшэлэгшөөр томилогдобо. Хойшодоо тэрэ газар таряалангай наркомой орлогшо, Буряад-Монголой хүдөө ажахын техникумэй һуралсалай талые даагшаар тус тус хүдэлбэ.

1941 ондо Б. Л. Лобсанов намай хүдэлмэридэ дэбжүүлэгдэжэ, ВКП(б)-гэй Яруунын айкомой нэгэдэхи нарин бэшээшэ, 1943 оной мартһаа 1945 оной март болотор намай Сэлэнгын айкомой нэгэдэхи нарин бэшээшээр хүдэлбэ. 1945 оной 3 һараһаа тэрэ намай Буряад-Монголой обкомой хоёрдохи нарин бэшээшээр һунгагдаа һэн. Дайнай һүүлэй жэлнүүдтэ арадай ажахые һэргээхэ, хүгжөөхэ, эдэй засаг (экономика) болон соёлоо хүгжүүлхэ талаар ехэ ажал ябуулһан юм. Гэбэшье Буряад-Монголой намай обкомой, тэрэнэй нэгэдэхи нарин бэшээшэ Кудрявцевай хүдэлмэридэ ехэ дутуу дунданууд гаргагдаһан байгаа. 1951 оной март һарада намай обкомой ударидалга шэнэлэгдээ һэн.

Тиихэдэ Б.Л. Лобсанов БМАССР-эй Дээдэ Зүблэлэй (Верховно Соведэй) Президиумэй Түрүүлэгшээр һунгагдаба. 1955 он болотор энэ тушаалда хүдэлөөд, Бэсүүрэй аймагай Бага-Хунилын МТС-эй директорээр табигдаа бэлэй. 1960 ондо Б. Лобсанов Совминэй аппарадта ажалда оруулагдаба. Хүдөө ажахын бүлэгые даагшаар, эмхидхэлэй-инструкторска таһагай ударидагшаар хүдэлбэ. Тиин 1962 ондо республикын хүдөө ажахын эдеэ хоолой зүйлнүүдые үйлэдбэрилгын һайдай (министрэй) нэгэдэхи орлогшоор томилогдожо, наһанайнгаа амаралтада гаратараа хүдэлөө һэн.

Будажаб Лобсанович Лобсанов 1931-1938 онуудта БМАССР-эй Соведүүдэй Түбэй Гүйсэдхэхэ комитедэй гэшүүнээр, 1947-1959 онуудта республикын Верховно Соведэй депутадаар, 1946-1954 онуудта СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар, ВКП(б)-гэй Буряад-Монголой обкомой Бюрогой гэшүүнээр һунгагдаһан байгаа. Алдар габьяагайнгаа түлөө тэрэ олон орден, медаляар шагнагданхай.

ДАЙНАЙ БААТАРНУУД

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, Сэлэнгын аймагай олон зуугаад хүнүүд фронт мордожо, эрэлхэг зоригтойгоор дайлалдажа, гүрэн түрын үндэр хайра шагналда хүртэһэн байгаа.

Сэлэнгын аймагай Загастай нютаг тоонтотой ШАРАПОВ ГҮРЭ-ДОРЖО СУЛТУМОВИЧЫЕ эдэнэй дундаһаа онсолон тэмдэглэлтэй. Ушарынь юуб гэбэл, ябаган сэрэгшэ Г-Д. С. Шарапов Баруун фронт мордожо, эрэлхэг зоригтойгоор дайлалдаа һэн. Тиихэдээ тэрэ нэгэ тулалдаанай үедэ баатаршалга гаргаһанайнгаа түлөө III шатын Алдар Солын орденоор шагнагдаһан байгаа. Удаань ехэ һууриниие сүлөөлхын түлөө байлдаанда тэрэ мүн лэ шалгаржа, тус орденой II шатада хүртөө һэн ха. Саашадаа үшөө нэгэ шуһата тулалдаанда Гүрэ-Доржо Султумовичай дайсанай хэдэн ехэ буу һандаахадань, баатар сэрэгшэдэ II шатын иимэ орден алдуугаар хоёрдохёо зүүлгэгдэһэн байгаа. Имагтал 1990 ондо энэ алдуунь заһагдажа, Гүрэ-Доржо Султумович Шарапов наһа бараһанай һүүлээр I шатын иимэ шагналда хүртэжэ, Алдар Солын орденой дүүрэн кавалер болоо һэн. Гадна тэрэ Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай II шатын орденоор, олон медаляар шагнагдаһан байгаа. Дайнай һүүлээр Г-Д. С. Шарапов нютагтаа бусажа ерээд, арадай ажахыда шэн габьяатайгаар ажаллаһан байха юм.

ФЁДОР ТОГОЧИЕВИЧ БУДАЖАБЭ (1913-1986) Сэлэнгын албан зургаанай Доодо-Химнэ нютагта түрөө һэн. 1930 ондо Тамчын долоон жэлэй һургуули дүүргэбэ. Тэрэл жэлдэ Буррабфагай курсада һурахаяа ороһон юм. 1931-1933 онуудта Дагуурай тала дайдада комсомолой Адуун-Шулуунай комитедэй секретаряар хүдэлһэн, Хяагта хотын ОГПУ-гай хилын харуулай отрядта алба хэһэн, БМАССР-эй Госпланай үйлэдбэриие түсэблэлгын хэлтэсые даагшаар ажаллаһан байгаа. 1933-1935 онуудта МНР-тэ албанай хэрэгээр ошожо, хүдэлөө һэн. 1935-1936 онуудта РККА-гай хүтэлбэрилхы бүридэлэй тагнуулай курсада һураба. Тэрэнээ дүүргэхэдээ, Морин сэрэгэй 10-дахи дивизиин хасаг полкдо эскадроной командирай туһалагшаар алба хэбэ. 1939 оной ноябрьһаа 1941 оной декабрь болотор тэрэ Фрунзиин нэрэмжэтэ Сэрэгэй академидэ һураа бэлэй. Академидэ 3-дахи курс дүүргээд, 1941 оной декабрь һарада Баруун фронт эльгээгдэжэ, ябаган сэрэгшэдэй 29-дэхи дивизиин тагнуулай даргаар табигдаба. Мүн ябаган сэрэгшэдэй 36-дахи корпусай тагнуулай таһагай, оперативна таһагай даргаар алба хэһэн байгаа. Дайнай шэрүүн жэлнүүдтэ Фёдор Будажабэ ахалагша лейтенантһаа полковник болотороо ургаһан юм.

1943 оной зун совет сэрэгүүд Орёл тээшэ добтолгоёо эхилээ һэн. Подполковник Будажабэ тагнуул хэхэ талаар хэдэн ехэ ябуулга хэһэн, хамгаалалтаяа бэхижүүлхэ ажал ябуулһан, дайсанай хүсэнүүдые элируулхэ талаар ехэ юумэ бэелүүлһэн байгаа. Эдэ бүгэдын ашаар совет сэрэгшэдэй хэдэн добтолго амжалтатайгаар дүүрээ һэн. 1944 ондо Неман мүрэниие гаталалгын үедэ полковник Будажабэ корпусой соединенинүүдэй түрүү отрядуудай хоорондо бата найдамтай харилсаа холбоо тогтоогоо һэн. Тиигэжэ энэ мүрэнэй баруун бэедэ таарамжатай зохид газар эзэлээд, дайсанда шанга сохилто хэһэн юм.

Ф.Т. Будажабэ 1945 оной январь һарада Зүүн Пруссида хүндөөр шархатажа, алдарта дайшалхы замаа түгэсхөө һэн. 1945 оной февральһаа 1952 оной июнь болотор Ф.Т. Будажабэ Фрунзиин нэрэмжэтэ Сэрэгэй академидэ багшалһан байгаа. Академидэ тэрэ Монголой армиин офицернүүдые һургадаг байһан юм. 1952 оной июнь һарада полковник Будажабэ Буряад-Монголой АССР-эй сэрэгэй комиссарай тушаалда дэбжүүлэгдээ һэн. Тиигэжэ тэрэ энэ харюусалгатай тушаалда 18 жэл соо амжалтатайгаар хүдэлһэн байгаа.

Ф.Т. Будажабэ Дайшалхы Улаан Тугай хоёр орденоор, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай I ба II шатын орденуудаар, Улаан Одоной хоёр орденоор, олон медальнуудаар шагнагданхай. Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутадаар дүрбэ дахин һунгагдаһан, Верховно Соведэй Президиумэй гэшүүн байһан юм. Тэрэ Монголой Правительствын хайра шагналнуудта хүртэһэн алдартай.

АЖАЛАЙ БААТАРНУУД

Габшагай ажалай жолоо барижа, үндэр үрэ дүнгүүдые туйлагшад орден, медальнуудаар шагнагдахаһаа гадна, Социалис Ажалай Геройнууд болоһон алдар солотон Сэлэнгын аймагта олон юм. Зургаан хүн иимэ үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байгаа.

Суута шахтер ГАРМАЖАБ ДАБАЕВИЧ ТУЧИНОВАЙ нэрэ Буряад оронһоо холо саагуур мэдээжэ болонхой. Тэрэ 1929 ондо Сэлэнгын аймагай Юрөө нютагта таряашанай бүлэдэ түрөө һэн. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай хүшэр хүндэ жэлнүүдтэ ажалайнгаа намтар эхилһэн юм.

1948 ондо Гармажаб Тучинов ФЗО дүүргэжэ, Галуута нуурай уурхайда проходчигоор ажаллажа захалба. Угай малшан хүбүүн шахтерой мэргэжэл шудалжа, 5 жэлэй үнгэрхэдэ, бригадир болоо һэн. Эдэ жэлнүүдтэ тэрэ ажалай хатуужал абажа, «хара алта» олзоборилходоо, ехэ амжалта туйлажа, бригадань хододоо түрүү зэргэдэ гараһан байгаа.

Үндэр үрэ дүнгүүдые туйлаһанайнь түлөө СССР-эй Верховно Соведэй Президиум 1959 ондо Гармажаб Дабаевич Тучиновта Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэ олгоо һэн. Мүн тэрэ «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор, В. И. Ленинэй 100 жэлэй ойн баярай медаляар шагнагдаһан, уурхайн Ажалай Алдар Солын дэбтэртэ бэшэгдэһэн юм.

Тэрэ КПСС-эй ХХIII съездын делегат байһан, республикын Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаһан юм.

ВАНКЕЕВ ЖАМСА БАЛЬЖИНИМАЕВИЧ 1914 ондо Сэлэнгын аймагай Үрмэ нютагта түрэһэн байгаа. 1932 ондо Жамса Ванкеев колхозой тоо бүридхэгшөөр хүдэлжэ, ажалайнгаа намтар эхилээ һэн. 1944 онһоо КПСС-эй гэшүүн.

1941 ондо Совет Армида татагдажа, Эсэгын дайнда хабаадаба. Хүндөөр шархатахадаа, албанһаа табигдаа бэлэй. 1944-1946 онуудта Сэлэнгын аймагай Карл Марксын нэрэмжэтэ колхоздо бухгалтераар хүдэлбэ. Тиин 1946 онһоо 30 гаран жэлэй туршада колхозойнгоо түрүүлэгшээр ажаллаһан байгаа. Энэ үе соо ажахынь ургажа, материально-техническэ үндэһэ һууринь бэхижээ һэн. Адууһа малайнь тоо толгой олошоржо, ашаг шэмэнь дээшэлбэ. Колхоз социалис мүрысөөндэ нэгэнтэ бэшэ илажа, СССР-эй ВДНХ-да хабаадаһан байха юм.

Жамса Бальжинимаевич Ванкеев ажалай амжалтануудые туйлаһанайнгаа түлөө 1966 ондо Социалис Ажалай Геройн нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн.

Тэрэ Ленинэй хоёр орденоор, Александр Невскиин орденоор, хэдэн медаляар, ВДНХ-гай Ехэ ба Бага алтан медальнуудаар шагнагданхай. СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар хоёр дахин, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутадаар, аймагай Соведэй депутадаар, КПСС-эй обкомой гэшүүнээр, партиин Сэлэнгын райкомой гэшүүнээр һунгагдаһан юм. КПСС-эй ХХV съездын делегадаар һунгагдажа, тэрэнэй хүдэлмэридэ хабаадаһан байгаа.

Юрөө голой суута һаалишан, колхознигуудай бүхэсоюзна III съездын делегат ЖАЛСАНОВА ПЫЛЖИТ БАЛЬЧИНОВНАГАЙ нэрэ республикаһаа холо саагуур мэдээжэ юм. Карл Марксын нэрэмжэтэ колхозой һаалишан 1957-1958 онуудта үнеэн бүриһөө 4500-4589 литр һү һааһан байгаа. 1959 ондо һү һааха талаар үндэр үрэ дүнгүүдые туйлажа, Пылжит Бальчиновна Жалсанова СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Зарлигаар Ленинэй орден, «Хадуур ба Балта» гэжэ Алтан медаль барюулалгатайгаар Социалис Ажалай Геройн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн. Тэрэ хэдэ дахин ВДНХ-да хабаадаһан, ВДНХ-гай Алтан ба Мүнгэн медальнуудаар шагнагдаһан байгаа.

Эрхүү можын Ойхоной районой Хуурай-Нуур гэжэ нютагта 1931 ондо түрэһэн ТАДВАШКИНА НАДЕЖДА ЛАЗАРЕВНА 1962 ондо Сэлэнгын совхоздо һаалишанаар ажаллахадаа, 1963 ондо – 1739, 1966 ондо – 4000, 1967 ондо – 4650, саашанхи жэлнүүдтэ – 5000, арбадахи табан жэлэй түрүүшын жэлдэ 5830 литр һү үнеэн бүриһөө һаагаа һэн.

1971 ондо Надежда Лазаревна Социалис Ажалай Геройн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө бэлэй. Тэрэ Октябриин Революциин, «Хүндэлэлэй Тэмдэгэй» орденуудаар, ВДНХ-гай 4 алтан, 2 мүнгэн, 2 хүрэл медальнуудаар шагнагдаһан байгаа. Н.Л. Тадвашкина – КПСС-эй гэшүүн, партиин обкомой гэшүүндэ кандидат, аймагай Соведэй депутат, СССР-эй профсоюзуудай ХIV съездын делегат байһан юм.

РОМАНОВА ВАЛЕНТИНА ГОНЧИКОВНА 1932 ондо түрэһэн байгаа. 1945-1947 онуудта Сэлэнгын аймагай «Улаан-Үдэнгэ» колхоздо тракторно-таряан ажалай бригадада прицепщигээр, удаань Сэлэн-Дүүмын заһабарилгын-механическа заводто юрын ажалшанаар, токарёор хүдэлбэ. 1960 онһоо Валентина Гончиковна Сэлэнгын совхоздо хонишоноор ажаллаа һэн.

Юһэдэхи-арбадахи табан жэлнүүдтэ В.Г. Романова үндэр үрэ дүнгүүдые туйлаа бэлэй. Нарай түл абаха талаар арбадахи табан жэлэй түсэбые дүрбэн жэл соо дүүргэһэн юм. Тиигэжэ 2516 толгой хурьга томо болгоһон байгаа. 1977 ондо Валентина Гончиковна Социалис Ажалай Герой болоһон юм. Гадна Ленинэй, Ажалай Улаан Тугай орденуудаар шагнагдаһан байгаа.

ЭРДЭМТЭД

БАМБАЕВ БАЛЬЖИ 1901 ондо Сэлэнгын степной дүүмын Жаргаланта нютагта түрэһэн байгаа. 1916 ондо Оронгын хоёр класстай приходской һургуули дүүргээ һэн. 1917 оной октябрь һарада Эрхүүгэй гимназида һурахаяа ороод, 1919 оной март болотор тэндэ һураһан байха юм. 1919 оной апрель һарада Сэлэнгын аймагай захиргаан тэрэние Дагуурай монгол-буряад сэрэгэй һургуулида эльгээжэ, тэрэл жэлэй сентябрьда дүүргээд, прапорщик зиндаатай гараа һэн.

Удаань тэрэ Дээдэ-Үдэ эльгээгдэжэ, Буряад-Монголой полкдо оруулагдаад, прапорщигай зиндаатайгаар 1919 оной декабрь болотор алба хэбэ. 1921-1922 онуудта тэрэ Сэлэнгын аймагай арадай гэгээрэлэй таһагта ажаллаба.

Эрхэтэнэй дайнай дүүрэһэнэй һүүлээр тэрэ дахинаа һуралсалаа захалба. 1922-1924 онуудта Эрхүүгэй ехэ һургуулида һураба. Удаань Ленинград ошожо, Зүүн зүгэй хэлэнүүдэй хүреэлэндэ һурахаяа ороо һэн. Энэ үеһөө тэрэнэй эрдэмэй-багшалалгын үрэ түгэс ажал ябуулга эхилһэн байна. 1926 ондо хуушанай хэлэ бэшэг шэнжэлхэеэ Хойто-Монгол руу экспедицидэ хабаадаба. Энээгүүр ябаһан тухай тоосоогоо 1929 ондо Эрдэмэй академиин хэблэлдэ барлуулаа һэн. Улаан-Баатар ошохынгоо урда тээ тэрэ түрэл нютагаараа ябахадаа, «Найман наһатай Найдан хонгор хүбүүн» «Улаан нюдэтэй Бэдэн баатар» гэжэ хоёр үльгэр бэшэжэ абаа һэн ха. Хоёрдохи үльгэрынь дутуугаар бэшэгдэһэн байгаа. Юундэб гэбэл, үльгэр түүрээгшэнь хээрын хүдэлмэри хэхэеэ гарашоо ха юм.  

Мэдээжэ монголшо эрдэмтэ Н.Н. Поппе гэгшэтэй хамта тэрэ Халха-Монголоор аяншалхадаа, Б.Б. Бамбаев хэдэн томо ехэ зохёолнуудые, түүхэтэ, шажанай, ажаһуудалай дуунуудые, оньһон, хошоо үгэнүүдые бэшэжэ абаһан байгаа. «Эрдэни Жуугай намтар», «Эрын һайн Дзан Дзалуудай» гэжэ үльгэр, «Нюсэгэн Боролзой» гэжэ богонихон онтохо хуулажа, бэшэжэ, оршуулжа абаһан байгаа. Монголдо хэһэн бүхы буулгабаринуудынь Ленинградтахи Эрдэмэй академидэ үлэнхэй.

Ленинградай Зүүн зүгэй хэлэнүүдэй хүреэлэнгые Б.Б. Бамбаев 1927 оной декабрь һарада дүүргээ һэн. 1928 оной февральһаа 1929 оной октябриин 15 болотор тэрэ Буряадай Эрдэмэй хүреэлэндэ хүдэлбэ. Тиихэтэеэ хамта Бурпедтехникумдэ монгол хэлэ заадаг байгаа. Удаань тэрэ 1930 оной февралиин 8-да тушаалгатараа багшын ажал хээ һэн. Энэ богонихон саг соо тэрэ хоёр хубиһаа бүридэһэн монгол хэлэнэй ном зохёоһон, түрүүшын жэл һурагшадта бэшэгэй дүримэй упражненинүүдые бэлдэһэн, хэдэн эрдэмэй статья бэшэһэн байгаа. Эдэнэй дундаһаа оройдоол хоёр статья, «Монгол хэлэнэй һуралсалай грамматика, 1-дэхи хуби» гэжэ номынь хэблэгдэжэ гараа һэн. «Сагаан һара» гэжэ статьянь 1924 ондо «Эрдэм ба шажан» гэжэ сэдхүүлдэ толилогдоһон юм.

1928 оной зун Зүүн зүгэй хэлэнүүдэй хүреэлэндэ дүүргэһэн хоёр хүбүүд Б. Бамбаев болон Р. Бимбаев (хойшодоо академик Ринчен) Ленинградһаа Дээдэ-Үдэ бусажа ерээ һэн. Эрдэм шудалха эрмэлзэлтэй залуу мэргэжэлтэд Бурпедтехникумэй оюутан Бадмаханда (Мэри) Цыренжаповатай уулзаһан байгаа. Тэдэ жэлнүүдтэ тэрэ сэбэр һайхан байһаараа суурхадаг һэн. Хоюулаа дуратай байһанаа мэдүүлбэ. Бадмаханда Бальжида дуратай байһанаа элирхэйлбэ. Тэдэ басагатай болоо һэн. Мэри 1935 ондо наһа бараба, харин басаганиинь дайнай һүүлээр алтан дэлхэйтэеэ хахасаһан юм.

1930 ондо Б. Б. Бамбаев Соведүүдтэ харша идхалга ябуулаа гэжэ хардуулжа, 8 жэлээр эрхэеэ хаһагдаа һэн. Буряад Республикын Прокуратурын ба КГБ-гэй 1989 оной сентябриин 12-ой шиидхэбэреэр Б.Б. Бамбаевай гэм зэмэ сагааруулагдаһан байна.

МУНКУЕВ НИКОЛАЙ ЦЫРЕНДОРЖИЕВИЧ (1922-1985) Сэлэнгын аймагай Үбэр-Зөөхэйн сомоной Соведэй Омбон нютагта түрэһэн байгаа. 10 наһатайдаа һургуулида оробо. Ноёхоной долоон жэлэй, Новоселенгинскын дунда һургуулида һураба. 1941 оной һүүл багта армиин албанда татагдаа һэн. 1943-1945 онуудта немец-фашис булимтарагшадтай байлдаануудта, дайнай түгэсхэхы шатада Чехословакиие, Венгриие, Австриие сүлөөлэлгэдэ хабаадалсаһан байгаа.

Дайнай дүүрэһэнэй һүүлээр 1945-1950 онуудта Н.Ц. Мункуев хари хэлэнүүдэй сэрэгэй дээдэ һургуулида һурахадаа, хитад, монгол, япон, англи, немец хэлэнүүдые шудалаа һэн. Хари хэлэнүүдые мэдэдэг байлгань хожом хойшодоо КНР-тэ, КНДР-тэ тусхай командировконуудта ябахадань, тэрээндэ ажал ябуулгын болон эрдэмэй хүдэлмэридэнь тон ехэ аша туһатай байһан юм.

1953-1957 онуудта тэрэ СССР-эй Гадаадын худалдаа наймаанай министерствын дээдэ һургуулида болон СССР-эй Зам харилсаанай министерствын курсануудта хитад хэлэнэй багшаар хүдэлһэн байгаа. 1957 ондо Мункуев СССР-эй Эрдэмэй академиин Зүүн зүгэй хэлэнүүдэй хүреэлэндэ хүдэлхэеэ ороо һэн. Тиигэжэ хитад болон монгол хэлэнүүдые шэнжэлбэ.

1962 ондо «ХIII зуун жэлэй Монголой түүхээр зарим хитад эшэ үндэһэнүүд» гэһэн темээр кандидадай диссертаци хамгаалаа һэн. Н. Ц. Мункуевай оролдолго хэшээлэй, эсэшэ сусашагүй ажалай ашаар «Мэн-да бэй-лү» (Монгол-татаарнуудай дүүрэн тайлбари-бэшэг), «Хэй-да ши-люэ» (Хара татаарнууд тухай тэмдэглэлнүүд), Чингис хаан болон Үгэдэй хаанай министр Елюй Чу-цайн хүүр дээрэхи шулуун дээрэ һиилэгдэһэн бэшэгые тайлбарилһыень мэдэжэ абабабди. ХIII зуун жэлэй үеын монголнуудай түүхэдэ хабаатай хитад угай бэшэгүүдые тэрэ дэлгэрэнгыгээр шэнжэлһэн байгаа. Монголшуудай «Нюуса тобшо» гэжэ дурасхаал бэшэгтэ тэрэ гол анхаралаа хандуулһан байха юм. Хитад болон монгол оронуудые шэнжэлдэг олон элитэ ехэ эрдэмтэд Пельо, Мостарт, Кливз, Поуха, Нака Мицуэ болон бусад энэ асари ехэ, орёо нарин дурасхал бэшэг дээрэ хүдэлһэниинь мэдээжэ. Зүгөөр эдэнэй олонхиинь хүдэлмэриие хангалтатай гэжэ тооложо болохогүй, олонхинь шэнжэлгэнүүдээ дүүргээгүй байна. Һүүлшын жэлнүүдтэ Н.Ц. Мункуев «Нюуса тобшо» дээрэ хүдэлхэдөө, шэнжэлхы удхатай хэдэн статья тунхаглуулжа үрдеэ һэн. «Шэнэ материалнуудаар ХIII зуун жэлэй монголшуудай түүхын зарим асуудалнууд. Урда-Сунай уг изагуурые шэнжэлэлгэ» гэһэн темээр бэшэһэн докторой диссертацинь тэрэнэй олон жэлдэ хэһэн шэнжэлхы хүдэлмэриинь үрэ дүн болоһон байгаа.

Н.Ц. Мункуев хадаа Хитадай, Монголой эртэ урдын ба дунда зуун жэлнүүдэй түүхээр түрүү, дээдэ гарай мэргэжэлтэ байһан юм. Тэрэ 100 гаран эрдэмэй хүдэлмэри, тэрэ тоодо 3 монографи, 4 һуралсалай туһаламжа бэшэнхэй.

ЛУБСАНОВ ДАША (1922-1993) Сэлэнгын аймагай Харганаа нютагта түрэһэн байгаа. Эртэ эсэгэһээ гээгдээд, эжынгээ үбшэн байһанһаа уламжалан, Загастайн дунда һургуулида һуралсалаа орхижо, 15-тайдаа «Буряад-Монголой үнэн» һониндо корректорээр хүдэлжэ захалба. Литературна хүдэлмэрилэгшөөр, таһагые даагшаар, редакторай орлогшоор ажаллаба. Дайнай эхиндэ армиин албанда татагдаа һэн. 1942 оной август һарада редакцида хүдэлхөөр бусаагдажа, редакторай орлогшоор, редактораар дэбжүүлэгдээд, 1950 оной намар болотор энэ тушаалдаа ажаллаһан байгаа.

1950 ондо Д. Лубсанов КПСС-эй ЦК-гай дэргэдэхи Дээдэ партийна һургуулида, удаань Ниитын эрдэмэй академидэ һурахаяа оробо. 1957 оной һүүл багта гүн ухаанай (философиин) эрдэмэй кандидат Д.Д. Лубсанов Буряад-Монголой Соёлой эрдэм-шэнжэлэлгын хүреэлэнгэй директорээр томилогдоо һэн. Республика дотороо академическэ эрдэм эмхидхэлгэдэ бэеэ сүм зорюулба. Академигүүд М.А. Лаврентьев, С.А. Христианович, А.А. Трофимук болон бусадтай хөөрэлдэжэ, зохихо шиидхэбэри абхуулаа бэлэй. Тиигэжэ 1966 ондо БКНИИ – СССР-эй Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Буряадай филиал болгогдобо. Эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшэдые абаха, Эрдэмэй түбэй байшан бариха, эрдэмэй шэнжэлгэнүүдые хэхэ мүнгэ зөөри һомолуулха талаар туйлай ехэ ажал ябуулаа һэн. Тэрэ Буряад орондо эрдэм ухаае эмхидхэлгын элитэ ехэ ажал ябуулагша болоһон юм. 1957 онһоо хойшо тэрэ багахан забһарлалгатайгаар 18 жэл соо Буряадай Ниитын эрдэмэй хүреэлэнгые ударидаа һэн.

Даша Дашипылович Лубсанов ниитын ехэ хүдэлмэри ябуулдаг байгаа. «Знание» бүлгэмэй республиканска эмхиин түрүүлэгшэ байһан юм. 1961-1963 онуудта үзэл сурталай талаар партиин Буряадай обкомой секретаряар хүдэлбэ. Республикын болон Улаан-Үдэ хотын партийна ба совет хүтэлбэрилхы зургаануудта нэгэнтэ бэшэ һунгагдаа бэлэй.

1975 ондо Д. Лубсанов «Совет ниигэмэй социалис мэдэрэлэй бүрилдэн хүгжэлтэ. Методологиин ба социологиин асуудалнууд» гэһэн темээр докторой диссертаци хамгаалаа һэн.

1980 онһоо Д.Д. Лубсанов ВСТИ-гэй философиин кафедрые даагша, профессор байгаа. Наһанайнгаа һүүлшын жэлнүүдтэ БИОН-ой түрэл коллективтээ хүдэлбэ. Д.Д. Лубсановай эрдэм ухаанай, багшын, сэдхүүлшын ба ниитын ажал ябуулгые республикымнай олониитэ үндэрөөр сэгнэдэг байгаа. Тэрээндэ «Россиин эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша», «Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэһэн үндэр нэрэ зэргэнүүд олгогдонхой.

САНЖИЕВ БУЯНТА (1912-2000) Сэлэнгын аймагай Ноёхон нютагта үгытэй таряашанай бүлэдэ түрөө һэн. Газар дээгүүр батаар алхалха, эхилһэн хэрэгээ эсэстэнь хүргэхэ, бэрхэшээл түбэгүүд болон байгаалиин аяг аашые дабажа һураха шухала гэжэ түрэлхидынь һургадаг бэлэй. Хүн гээшэ модо тарибал, шабиие һургабал, ном бэшэбэл, алтан дэлхэй дээрэ дэмы ажаһуугаагүй гэжэ тоологдодог гээшэ. Россиин мэдээжэ эрдэмтэ, ниитын ажал ябуулагша Буянта Сайнцакович Санжиев 180 гаран эрдэмэй хүдэлмэри бэшэһэн байна!

Хоридохи онуудай комсомолец 1929 ондо түрэл Ноёхон нютагтаа түрүүшын “Очин” («Искра») колхоз байгуулаа һэн. Гушадахи онуудай коммунист Москвагай А.С. Бубновой, удаань В.И. Ленинэй нэрэмжэтэ багшын дээдэ һургуулида эрхимээр һуража, 1938 ондо дүүргээд, нэгэдэхи шатын диплом абаа бэлэй. Буряад-Монголой АССР-эй Гүрэнэй хэлэ, литературын ба түүхын эрдэм-шэнжэлэлгын хүреэлэнгэй директорэй орлогшоор хүдэлхөөр эльгээгдэбэ.

ВКП(б)-гэй Буряад-Монголой обкомой хэблэлэй таһагые даагшаар, пропагандын талаар секретаряар хүдэлһэн байгаа. Эсэгын дайнай жэлнүүдтэ республикын улад зоной дунда үзэл сурталай, идхалга-номнолой хүдэлмэри ябуулдаг, Улаан Армиин сэрэгшэдэй болон ажалшадай хоорондо харилсаа холбоо тогтоодог һэн. Оборонын жасада мүнгэ зөөри суглуулха, танкын колонно, самоледуудай эскадрили байгуулха, бусад патриотическа үүсхэл гаргаха хэрэгүүдые тэрэ хүтэлбэрилдэг байгаа.

Партиин Буряадай обкомой пропагандын талаар секретарь байха үедөө «Гэсэрые» хэблэхэ үүсхэл гаргагшадай нэгэниинь байһан юм. Харин энээнэй түлөө обкомой 1-дэхи секретарь А. Кудрявцевай талаһаа хархис баяшуулые сагааруулдаг националист гэжэ гэмнэгдэбэ. Юундэб гэхэдэ, тэрэ үедэ бүхы СССР орон дотор киргиз арадай алдарта “Манас” мэтын үльгэрнүүд баяшуул, хаашуулай, хархис националистнуудай удхатай гээд, хэблэлдэ толилхыень хориһон байгаа. Энэ тоодо Буряадай “Гэсэршье” ороһон байна. Тиигэжэ Б.С. Санжиев хашалта мүрдэлгэдэ орожо, республикаһаа гаража ошохо баатай болоо һэн. Тиин 1946 онһоо 2000 ондо наһа баратараа Эрхүүгэй арадай ажахын институдта, гүрэнэй университедтэ багшалжа, профессор нэрэ зэргэтэй боложо, Сибириин эгээл хүндэтэй түүхын эрдэмтэдэй нэгэн гэжэ тоологдодог байгаа. 1948 ондо Б.С. Санжиев ВКП(б)-гэй ЦК-гай дэргэдэхи Дээдэ партийна һургуули заочноор дүүргээ һэн.

Буянта Сайнцакович 1953 ондо кандидадай, 1968 ондо докторой диссертаци хамгаалаа һэн. Эрхүүгэй гүрэнэй ехэ һургуулида багшалхадаа, олон зуугаад шабинартай байһан юм. Үнэн сэхэ ажалайнгаа түлөө Б.С. Санжиев Ажалай Улаан Тугай орденоор, найман медаляар, СССР-эй Дээдэ һуралсалай министерствын «Ажалдаа эрхим амжалтануудые туйлаһанай түлөө» энгэртээ зүүдэг тэмдэгээр шагнагданхай. Россиин Гуманитарна эрдэмэй академиин бодото гэшүүн болонхой, «Буряад Республикын эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй.

АМОГОЛОНОВ ДАША (1912-1982) Буряад ороной Сэлэнгын аймагай Жаргаланта нютагта түрэһэн юм. Доржын Амгаланай бүлэ 9 үхибүүтэй байгаа. Даша эгээл одхониинь һэн. Нютагайнгаа уездно-приходской училищида, удаань Новоселенгинскын долоон жэлэй һургуулида, Дээдэ-Үдын газар эсхэмжэлгын техникумдэ һураба. 1931 ондо Ленинградай ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй факультедтэ һурахаяа оробо. 1937 ондо ехэ һургуулияа дүүргээд, Буряад-Монголой хэлэ, литература болон түүхын эрдэм-шэнжэлэлгын хүреэлэндэ хүдэлжэ захалаа һэн. 1939-1942 онуудта СССР-эй АН-ай Зүүн зүгэй хэлэнүүдые шэнжэлэлгын хүреэлэндэ аспирант боложо, 1941-1942 онуудта хүреэлэлтэдэ ороһон Ленинградые хамгаалгада хабаадалсаа бэлэй. Тиин 1942 оной зун Д. Амоголонов хүндөөр үбдэжэ, сэрэгэй албанһаа табигдаа һэн. 1942-1944 онуудта Оронгын долоон жэлэй һургуулида багшалһан, Улаан-Үдын номой хэблэлдэ оршуулгашанаар, редактораар хүдэлһэн байгаа.

1945 ондо Буряад-Монголой гүрэнэй багшын дээдэ һургуулида буряад-монгол хэлэ ба литературын багшаар хүдэлмэридэ абтаба. Энэ хадаа Д. Д. Амоголоновой тус дээдэ һургуулида олон удаан жэлнүүдтэ багшалалгын эхин болоо һэн. Тэрэ 27 жэл соо энэ дээдэ һургуулида буряад хэлэ, литературын кафедрые даагша байһан юм. Оюутадта түрэл хэлэеэ заахаһаа гадна, хэлэ шэнжэлгые хүгжөөлгэдэ эдэбхитэйгээр хабаададаг, эрдэмэй туйлалтануудые арадай гэгээрэлдэ, соёлой ажабайдалда нэбтэрүүлдэг бэлэй.

1931 ондо хуушан монгол бэшэг лата үзэгөөр һэлгэгдэһэн, 1936 ондо уран зохёолой буряад хэлые хориин нютаг хэлэндэ оруулһан байгаа. Тиигэжэ 1939 ондо ород үзэгтэ орохо асуудал табигдаа һэн. «Хори буряадуудай нютаг хэлэн эгээл таарамжатай, бусад нютаг хэлэнүүдэй түлөөлэгшэдтэ ойлгосотой, эгээл үргэнөөр дэлгэрэнги байна. Ород үзэгэй үндэһэ һуури дээрэ доцент Д.Д. Амоголоновой зохёоһон шэнэ алфавидай проект БМАССР-эй Верховно Соведээр абтажа, баталагдаа һэн. 1939 онһоо тэрэ ажабайдалда амжалтатайгаар бэелүүлэгдэжэ эхилбэ». Ушар иимэһээ уран зохёолой буряад хэлэн ород үзэгтэ засагай зургаанай захиралтаар оруулагдаа һэн.

Д. Амоголонов уран зохёолой буряад хэлэнэй үндэһэ һуури зохёон баталалгада эдэбхитэйгээр хабаадаһан, түрэл хэлэнэйнгээ бэшэгэй дүрим бэлдэһэн байгаа. Нютаг хэлэнүүдэй олон ондоо байлга, зүүн, баруун ба урда буряадуудай нютаг хэлэн гэжэ илгаралга энэ хүдэлмэрииень орёо хүшэр болгоо бэлэй. Хэлэ, бэшэг шэнжэлдэг эрдэмтэдэй хүшэр хүндэ ажалай ашаар 1939 ондо «Буряад-монгол хэлэнэй бэшэгэй дүрим ба сэглэлтын тэмдэгүүдэй талаар тобшо тайлбари» хэблэгдээ һэн. Д.Д. Амоголонов болон Д.А. Абашеевэй зохёоһон «Бэшэгэй дүримэй толи» энэл жэлдэ барлагдажа гараһан байгаа.

1946 ондо Д.Д. Амоголонов хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидадай диссертаци хамгаалба.

1937 онһоо хойшо 40 гаран жэл соо Даша Доржиевич мэргэжэлтэй бэрхэ багшанарые бэлдэхэ хэрэгтэ бүхы наһаяа зорюулһан байха юм. Тиихэдээ эрдэм ухаанай, эрдэмэй-методическа багшын ажал ябуулгаяа оролдосотойгоор эрхилһэн байгаа. 1957 ондо Д. Амоголоновой «Мүнөөнэй буряад хэлэн» гэжэ монографи хэблэлһээ гаража, оюутадта һуралсалай туһаламжа болоо һэн. 30-50-дахи онуудта хүгжөөгдэһэн буряад уран зохёолой хэлэнэй бэеэ даанхай байлгые тэрээн соогоо үндэһэлэн харуулһан байгаа. Мүнөөнэй уран зохёолой хэлэн саашадаа нарижуулагдажа, нютаг нютагай хэлэнүүд тэдэниие нэмээжэ, буряад хэлэнэй уран зохёолой хэм хэмжээе баяжуулдаг байха юм гэжэ гэршэлэн харуулаа бэлэй.

Олон жэлдэ үрэ түгэсөөр ажаллаһанайнь түлөө, багшалалгын болон эрдэм-шэнжэлэлгын ашата ажал ябуулгынь түлөө Д.Д. Амоголоновто «Буряадай АССР-эй һургуулиин габьяата багша», «Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүд олгогдоо һэн.

УЛЫМЖИЕВ ДАША (1927-2000) Сэлэнгын аймагай Ноёхоной сомоной Соведэй Булаг нютагта 1927 оной майн 5-да түрэһэн юм. Тэрэ табатайдаа эсэгэһээ, арбан хоёртойдоо эхэһээ гээгдэжэ, үншэрһэн байгаа. Дайнда хабаадаһан, хойшодоо партийна хүдэлмэри хэһэн Цырен Батуевич ахайнь дүүгэйнгээ хуби заяанда ехэ үүргэ дүүргэһэн юм. Даша Улымжиев 1945 ондо Загастайн дунда һургуули дүүргээд, Ленинградай ехэ һургуулиин Зүүн зүгэй хэлэнүүдэй факультедтэ һурахаяа ороо һэн. Нютагайнь полковник Ф.Т. Будажабэ тэрээндэ туһалба. Нэгэ үедэ эндэ Буряадай мэдээжэ эрдэмтэд болоһон Е.Е. Тармаханов, В.И. Золхоев, У-Ж.Ш. Дондуков, Р.Е. Пубаев болон бусад һураһан байгаа. Бүхы дэлхэй дээрэ мэдээжэ эрдэмтэд, академигүүд В.В. Струве, С.А. Козин, В.М. Жирмунский, А.П. Баранников, Е.В. Тарле, професоорнүүд Г.В. Ефимов, Н.В. Цапкин, Д.И. Гольдберг, Н.Н. Кюнер болон бусадай лекцинүүдые шагнаха золтой байһандаа Даша Улымжиев бүхы наһан соогоо урма баяртай ябаһан юм.

Оюутан Д. Улымжиев Зүүн зүгэй хэлэнүүдэй факультедэй, ехэ һургуулиин номой сангуудай уншалгын танхимууд соо ехээр хүдэлдэг һэн. Тиигэжэ Даша Улымжиев татаар яһанай Эдхем Тенишев хоёр һуралсалай бүхы жэлнүүдтэ эрхимээр һуража, сталинска стипендиадууд байһан юм. Д. Улымжиевэй «Буряад-Монгол орон дэлхэйн хоёрдохи дайнда» гэһэн курсовой ажалынь үндэр сэгнэлтэдэ хүртөө һэн. Оюутадай эрдэм ухаанай бүлгэмэй хүдэлмэридэ эдэбхитэйгээр хабаадаһанайнгаа түлөө тэрэ СССР-эй Дээдэ һуралсалай министерствын Магтаалай грамотаар, ВЛКСМ-эй Ленинградай обкомой Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаһан байгаа.

1950 ондо Д.Б. Улымжиев ехэ һургуулияа дүүргээд, МГУ-гай Алас-Дурна зүгэй оронуудай түүхын кафедрын дэргэдэхи аспирантурада һурахаяа орожо, тэрэнээ амжалтатайгаар дүүргээд, кандидадай диссертацияа хамгаалжа, нютагаа бусаа һэн. 1953-1956 онуудта тэрэ республикын партийна һургуулида түүхын багшаар хүдэлбэ. Тиин 1956 онһоо 2000 ондо наһа баратараа, Даша Батуевич Улымжиев БГПИ-БГУ-да ажаллахадаа, ахалагша багшаһаа профессор болон Бүгэдэ ниитын түүхын кафедрые даагша болотороо ургаа һэн.

1969 ондо доцент Д.Б. Улымжиев Ленинградай ехэ һургуулиин профессор Н.В. Цапкинай хүтэлбэри доро «Монголой Арадай Республикада хүдөө ажахые социалис ёһоор шэнэдхэн байгуулга» гэһэн темээр докторой диссертаци хамгаалаа бэлэй. Тэрэл жэлдээ БГПИ-гэй Бүгэдэ ниитын түүхын кафедрые даагшаар томилогдоод, 27 жэл соо хүтэлбэрилһэн байгаа. Тэрэнэй хүтэлбэри доро олон хүнүүд кандидадай диссертаци хамгаалһан байха юм.

Даша Батуевич факультедэй, дээдэ һургуулиин, ехэ һургуулиин ажабайдалда эдэбхитэйгээр хабаададаг һэн: түүхын факультедтэ 40-өөд жэлдэ Эрдэмтэдэй соведэй гэшүүн, 15 жэл соо дээдэ һургуулиин конкурсно комиссиин түрүүлэгшэ, кандидадай диссертаци хамгаалха талаар диссертационно соведэй гэшүүн байгаа. Профессор Улымжиев докторой диссертаци хамгаалһан 3 хүнэй, кандидадай диссертаци хамгаалһан 11 хүнэй ажалда сэгнэлтэ үгэһэн нюур болоо һэн. Тэрэнэй хүтэлбэри доро Монголой гурбан хүн, тусхайлбал, Д. Дашдулам, Н. Ням-Осор, Ж. Цэцэгма гэгшэд кандидадай диссертаци хамгаалһан, бусад диссертантнуудтай тэрэ эрдэмэй зүбшэлэгшэ болоһон байгаа. Даша Батуевич Монгол ороной хэлэ, түүхэ болон бусад талануудые шэнжэлгын өөрын һургуули байгууланхай. Тэрэнэй олон тоото һурагшад Буряад орондо, Эрхүү ба Шэтэ можонуудай, Россиин бусад нютагуудта аша үрэ ехэтэйгээр ажалладаг юм. Эдэнэй дунда эрдэмэй кандидадууд, докторнууд, арадай һуралсалай ветеранууд бии.

Даша Батуевич Улымжиев Монголой түүхэдэ, экономикодо, политикада, соёлдо гол анхаралаа хандуулдаг һэн. Монгол орониие шэнжэлэгшэдэй уласхоорондын табан хуралдаанда хабаадахадаа, СССР-эй олохон хотонуудта, Хитадта, Энэдхэг орондо айхабтар һонин элидхэлнүүдые хэһэн байгаа. Тэрэнэй зохёолнууд, хүдэлмэри уласхоорондын оршом соо үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Зарим хүдэлмэринь США-гай, Хитадай, Индиин болон Чехословакиин хэблэлнүүдтэ толилогдоһон байха. Д. Б. Улымжиев 200 гаран эрдэмэй хүдэлмэри бэшэнхэй, эдэнэй дунда монографинууд, элидхэлнүүд олон.

Д.Б. Улымжиев КПСС-эй Советскэ райокомой гэшүүнээр, Улаан-Үдын горсоведэй депутадаар һунгагдаа һэн. Тэрэ Эрдэм болон искусствын Петровско Академиин бодото гэшүүнээр (академигээр), Эрдэм болон дээдэ һургуулиин уласхоорондын Академиин һурбалжалагша гэшүүнээр һунгагдаһан байгаа.

Олон жэлэй туршада эрдэмэй-багшалалгын ба ниитын ажал үрэ түгэсөөр ябуулһанайнь түлөө Д.Б. Улымжиевые «Арадуудай Хани барисаанай» орденоор, Монголой «Алтан гадас» гэжэ орденоор шагнаа һэн. «РСФСР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша», «Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүд тэрээндэ олгогдоо бэлэй. 2000 ондо Нүүдэл һуудалта зоной Монголой Академи Д.Б. Улымжиевые «Чингис хаанай алдарын одон» гэжэ орденоор шагнаһан, «Академиин бодото гэшүүн» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэ тэрээндэ олгоһон юм.

БУДАЕВ ЦЫРЕНДАША (1923-2012) 1923 оной арбан хоёр һарада Сэлэнгын аймагай Ноёхон нютагта түрэһэн байгаа.

1938 ондо тэрэ нютагайнгаа долоон жэлэй һургуули дүүргээ һэн. Удаань багшын рабфак, һүүлээрнь хоёр жэл багшын дээдэ һургуулиин буряад хэлэ болон литературын факультедтэ һураба. 1941 ондо бурфагай 1-дэхи курс дүүргэхэдэнь, багшын дээдэ һургуулиин ород хэлэ болон литературын факультедэй 2-дохи курсда абаа һэн.

1942 оной февралиин эхеэр Цырендаша Будаев фронтдо мордобо. Кемеровэй ябаган сэрэгэй мэргэжэлэй һургуули (училище) дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр Калининай болон Балтиин шадарай II фронтнуудта дайлалдаа һэн. Ябаган сэрэгэй һалаа болон ротые ударидаба. Великие Луки, Невель болон бусад хото, тосхонуудые сүлөөлһэн байгаа. Залуу офицер эрэлхэгээр дайлалдажа, 1944 оной арба һарада гурбадахяа хүндөөр шархатан, эрэмдэг болоод, фронтһоо харижа ерээ бэлэй.

1945 ондо Цырендаша Бадмаевич ВКП(б)-гэй ЦК-гай дэргэдэхи Намай дээдэ һургуулида эльгээгдэбэ. Москвада тэрэ ВПШ-гай Һэдхүүлшын таһаг болон Москвагай В.И.Ленинэй нэрэмжэтэ Багшын дээдэ һургуулиин ород хэлэ, уран зохёолой факультедые 1948 ондо дүүргээ һэн. Тиин тэрэ «Буряад-Монголой Үнэн» һониндо редакторай орлогшоор хүдэлбэ. 1959 онһоо хойшо БИОН-до 30 гаран жэл соо эрдэм шэнжэлгын ажалтанаар хүдэлөө һэн. 1962 ондо ЛГУ-гай Дорнодохиной (восточно) факультедтэ дэд докторой диссертаци, харин 1986 ондо тэрэл ехэ һургуулида докторой диссертаци амжалтатайгаар хамгаалаа һэн.

1991 онһоо Ц.Б. Будаев БГУ-гай ФНО-гой эхин шатада хэлэ зааха аргазүйн кафедрада доцент, профессороор ажаллаа. Профессор Будаев 22 нэгэн һэдэбтэ зохёол (монографи), һуралсалай туһаламжа, һэдхүүлнүүдтэ 58, һонинуудта 2000 гаран эрдэм шэнжэлгын үгүүлэл (статья) бэшэнхэй. 30 гаран эрдэмэй хуралдаанда, тэрэ тоодо уласхоорондын 4, бүхэхолбоотын (бүхэсоюзна) 7 хуралдаанда хабаадаһан байгаа. Тэрэ нютаг хэлэнүүдые үргэнөөр шэнжэлжэ, толи зохёоһон, мүн олон зүйлэй оршуулга хэһэн байха юм. Үхибүүдтэ зорюулһан 2 номой зохёогшо. Ниигэм улас түрын номууд, «Нангин һудар», «Шэнэ гэрээгэй» хоёр һударые буряадаар оршуулһан юм. Энээнһээ гадна Цырендаша Бадмаевич олон тоото шабинартай юм.

САНЖИЕВ ГАРМАЖАБ 1923 ондо Сэлэнгын аймагай Ноёхон нютагта түрөө һэн. Дунда һургуули дүүргээд, 1942 ондо Буряадай багшын дээдэ һургуулида һуража байхадаа, оюутан Санжиев сэрэгэй албанда татагдаһан байгаа.

Ябаган сэрэгэй һургуулиие хүсэд дүүргэжэ үрдингүй, Баруун фронтдо мордобо. Ярославлиин коммунис дивизиин 234-дэхи миномёдой батарейн онилогшын (наводчигой) алба хашаба. Эрэлхэгээр дайлалдажа, шархатаа. Илалтын үдэрые, Краков шадарай аргаламжын газарта байжа, угталсаһан байна.

Дайнай дүүрэмсээр, «Буряад-Монголой Үнэн» һониндо хүдэлхэеэ ороод, намай (партийна) таһагта хүдэлжэ байтараа, уданшьегүй харюусалгата нарин бэшээшын (ответсекретариин) тушаалда дэбжүүлэгдэһэн юм. Ажал забһардуулангүй һуралсажа, Буряадай багшын дээдэ һургуулиин түүхын таһагые улаан дипломтой дүүргэбэ. Саашадаа Эрхүү хотын Намай дээдэ һургуулида һураба.

МГУ-гай аспирант болоходонь, ерээдүйн эрдэмтэнэй үмэнэ үргэн үүдэн харгы нээгдэбэ. Тиигэжэ дэд доктор, докторой диссертацинуудаа амжалтатайгаар хамгаалаа һэн. Гармажаб Лудупович 300 гаран эрдэм шэнжэлгын бүтээл бэшэжэ хэблүүлэнхэй. Тэрэ 17 жэлэй туршада Эб найрамдал хамгаалха республикын хорооной түрүүлэгшэ ябаа. Тиихэдээ дэлхэйн олон оронуудаар, тухайлбал, Энэдхэг, Монгол, Цейлон, Лаос, Иран, Пакистан, Турци, Египет, Европын зарим оронуудаар ябаһан байха юм.

Дайнай болон ажалай ветеран, профессор Г.Л. Санжиев Ирагуу Алдарай III шатын, Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай I ба II шатын орденуудаар, «Эрэлхэг зоригой түлөө», «Дайшалхы габьяагай түлөө» медальнуудаар, Эб Найрамдалай болон «Хүндэлэлэй Тэмдэгэй» орденуудаар, Монголой медальнуудаар шагнагданхай.

Үнэн шударгы ажалайнь түлөө Гармажаб Лудупович Санжиевта «Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша», «Россиин Федерациин эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэһэн үндэр нэрэ зэргэнүүд олгогдонхой.

БАТУЕВ БАТА 1925 оной апрелиин 10-да Сэлэнгын аймагай Загастай нютагта түрэһэн юм. 1942 ондо нютагайнгаа дунда һургуули шалгарһанай тэмдэгтэйгээр дүүргэһэн Бата Батуев Улаан Армиин албанда татагдаа һэн. Үбэр Байгалай (Забайкалиин) ябаган сэрэгэй мэргэжэлэй һургуули (училище) дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр фронт эльгээгдэбэ. Бага дэслэгшэ (младший лейтенант) Батуев һалаа сэрэгэй (взводой) командир боложо, Яссы-Кишинёвой сэрэгэй ажаллалга, Румын болон Болгарай сүлөөлэлгэдэ хабаадалсаһан байгаа.

1945 ондо дайнһаа бусажа ерэхэдээ, «Буряад-Монголой Үнэн» һониндо хүдэлхэеэ ороо һэн. Жэл болоод багшын дээдэ һургуулида һурахаяа оробо. Дээдэ һургуулияа дүүргээд, Шэнэ-Сэлэнгын дунда һургуулида түүхын багша, захирал (директор), Сэлэнгын аймагай арадай һуралсалай таһагые даагшаар тус тус ажаллаба. Удаань Москвада аспирантура дүүргээд, дэд докторой диссертаци хамгаалаа һэн. 1957-1961 ондо Бата Бадмаевич КПСС-эй Буряадай обкомдо лектор, эрдэм ухаан, соёлой ба һургуулинуудай таһагые даагшаар хүдэлһэн байгаа. 1961 онһоо 2004 оной долоо һарада наһа баратараа Зүүн-Сибириин соёлой дээдэ һургуулида (мүнөө ВСГАКИ) хүдэлһэн юм. 1972 ондо докторой диссертаци хамгаалаа һэн. 30-аад жэлдэ түүхын кафедрые даагшаар хүдэлһэн, профессорэй тушаалда байһан байгаа. Дайшалхы болон ажалай алдар габьяань Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай II шатын орденоор, Арадуудай Хани барисаанай орденоор, олон медаляар тэмдэглэгдээ һэн.

Профессор Б. Б. Батуев 150 гаран эрдэмэй хүдэлмэри бэшэжэ, тон олон зохёохы бүтээл үлөөнхэй.

Тэрэнэй хүтэлбэри доро 10 аспирант дэд докторой диссертаци хамгаалһан юм. Хоёрынь доктор болонхой. Докторой 4, дэд докторой 36 диссертациин талаар һанамжаяа хэлэжэ, оппонент гэхэ гү, али ажалдань сэгнэлтэ үгэһэн этэгээд болоһон байгаа.

Сибириин элитэ ехэ түүхэшэн, дайнай болон ажалай ахамад (ветеран) Россиин Федерациин, Буряад Республикын эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша болоһон алдартай.

СОЁЛ, ТАМИР

ДАМИРАНОВ НАЙДАН (1937-1985) Сэлэнгын аймагай Дэбээн нютагта түрэһэн юм. Тэрэнэй үбгэ эсэгэ Дамиран Митаб гоёор дууладаг, өөрынгөө дархалһан арадай хүгжэмэй зэмсэгээр наададаг байгаа. Аша хүбүүнэйнгээ бага балшар наһанһаань дуу хүгжэмдэ дуратайгаар хүмүүжүүлээ һэн. Тиигэжэ Дамиранай Найдан бага наһанһаа хуур, лимбээр наадажа һураа һэн ха.

1954 ондо Найдан Дамиранов Улаан-Үдын хүгжэмэй мэргэжэлэй һургуулида (училище) һурахаяа оробо. Хоор-хүгжэмэй ударидаашын (дирижёрой) таһаг дүүргээ һэн. 1958 ондо Шэнэ-Сэлэнгэ тосхоной Соёлой байшанда захиралаар (директорээр) томилогдожо, аймагай хүүгэдэй хүгжэмэй һургуулида багшаар тус тус хүдэлөө һэн. Найдан Бадмацыреновичэй хүтэлбэрилдэг хоор аймагай, республикын харалгануудта ходо шангай һууринуудые эзэлдэг байгаа. Арадай хоор гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн «Сэлэнгэ» хооройхин 1964, 1970 ондо Бүгэдэ Найрамдаха Монгол Арад Уласаар гастрольдо ябаба.

«Сэлэнгэ» ансамбльда хүдэлхэдөө, Найдан Дамиранов бэлигтэй бэрхэ композитор байһанаа харуулаа һэн. 1976 ондо балетмейстер Ф. Иванов «Сэлэнгэдэ» хатар табихадаа, аялга хүгжэм зохёожо үгэхые гуйжа, Дамирановта хандаһан байгаа. Тааруу зохид хүгжэм зохёожо шадаһан тула, саашанхи ажал ябуулгадань туһатай нүлөө үзүүлээ һэн. Уданшьегүй ирагуу найрагша В. Лубсановай үгэ дээрэ «Ургы» гэжэ дуу зохёоһон юм. Найдан Бадмацыренович хэдэн арбан дуу зохёожо, зоной дунда түргэн дэлгэржэ, мэдээжэ болоо һэн.

1970 онһоо Найдан Дамиранов Сэлэнгын аймагай соёлой таһагые хүтэлбэрилһэн, харин 1974 онһоо Республикын арадай уран бэлигэй түбые (РЦНТ) толгойлһон байгаа. Зохёохы, эмхидхэхы ажал ябуулгань «Хүндэлэлэй Тэмдэгэй» орденоор тэмдэглэгдэнхэй. 1972 ондо «Буряадай АССР-эй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртөө һэн.

Тэрэнэй хүбүүн Пүрбэ Дамиранов абынгаа замаар дабшажа, абьяас бэлиг түгэлдэр хүгжэмэй зохёолшо (композитор) болонхой.

ХАЛЗАНОВ БАРАС (1938-1993) Сэлэнгын аймагай Жаргаланта нютагта түрэһэн байгаа. Барас Цыретарович бурханһаа заяагдаһан түрэлхиин оюун бэлигтэй һэн: киногой найруулагша (кинорежиссер), уран зурааша, киногой зохёол бэшэгшэ (киносценарист), ирагуу найрагша (поэт)… Эдэ бүгэдэндэ тэрэ дабтагдашагүй мүрөө гаргаһан байгаа. Загастайн дунда һургуули дүүргээд, Барас хүбүүн Буряадай багшын дээдэ һургуулиин түүхэ хэлэ бэшэгэй факультедэй буряад хэлэ, уран зохёолой таһагта һурахаяа ороо һэн. Тэрэнээ дүүргэнгүй, Бүхэхолбоотын (бүхэсоюзна) кинематографиин дээдэ һургуулиин (ВГИК) найруулагшын (режиссёрой) факультедтэ һурахаяа орохын тула Москва ошоо бэлэй. Теэд энэ үедэ сэрэгэй албанда дуудагдажа, Номгон далай дээрэ дүрбэн жэл соо алба хааба. Һүүлээрнь ВГИК-тэ һуралсалаа үргэлжэлүүлһэн байна.

Тус дээдэ һургуулида байхадаа, кино уралигай нэрэтэй шадабаритан, СССР-эй арадай зүжэгшэн Михаил Ромм, Александр Столпернуудай хүтэлбэри доро һураһан байгаа. 1966 ондо ВГИК дүүргээд, Свердловскын киностудида хүдэлжэ эхилбэ.

Барас Халзановай зохёохы ажаябуулга түрэл Буряад оронтоёо таһаршагүй холбоотой байһан юм. Тэрэнэй дипломой хүдэлмэри болохо «Сагаан морин» гэжэ кинокартина, «Һүүлшынхеэ намнажа гаргаһаниинь» гэжэ дүүрэн хэмжээнэй түрүүшын фильм, «Нүүдэл фронт», «Аагтай арсын хангал», «Хари газар байдаггүй” гэжэ шадабаритай найруулагшын хүдэлмэри хадаа Буряад орон болон эндэхи ажаһуугшад тухай кинонууд болоно бшуу. 1968 ондо «Сагаан морин» гэжэ кино Ташкентдэ болоһон Ази болон Африкын оронуудай уласхоорондын кинофестиваль дээрэ алтан медаляар шагнагдаа һэн.

Барас Халзанов бага яһатанай соёл болбосоролые сахиха, һэргээхэ тухай асуудалда гол анхаралаа хандуулдаг байгаа. 1989 онһоо тэрэ Россиин Федерациин арадуудай, арад үндэһэтэнэй «Уряа дуудалга» гэһэн киностуди байгуулагшадай нэгэниинь болоһон юм.

Энээнһээ гадна Барас Халзанов абьяас бэлигтэй ирагуу найрагша (поэт) байһан гээшэ. 1968 ондо тэрэнэй шүлэгэй түрүүшын ном хэблэгдэн гараа һэн. Хойшодоо Барас Цыреторовичэй үшөө хэдэн ном барлагдажа гараһан байгаа.

Кинорежиссёр ехэ ехэ зохёохы түсэбүүдээ бэелүүлжэ үрдеэгүй һэн. «Гэсэр» гэжэ үльгэрые экран дээрэ харуулха, буряад хэлэн тухай кино-үзэглэл буулгаха, «Хүннү», Д-Р. Батожабайн «Төөригдэһэн хуби заяан» гэжэ романаар гурбан серитэй кино буулгаха гэхэ мэтэ айхабтар ехэ түсэбүүд бэелэгдээгүй һэн. Мүн «Элбэг-Доржо Ринчино тухай» баримтата кино буулгагдахаар хараалагдаад байһан юм. Тэрэшэлэн, бага яһатанһаа ургажа гараһан Итыгилов, Киржибеков зэргэ кино найруулагшад тухай кинонууд буулгагдаха ёһотой байгаа. Теэд Халзанов эдэ түсэбүүдээ дүүргэжэ үрдингүй энэ дэлхэйһээ ангижараа һэн.

Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1989), Буряадай уралигай габьяата ажал ябуулагша (1986) тус тус болоһон байна. Барас Халзановай наһа бараһан хойно, 1994 ондо, тэрээндэ «Буряадай Гүрэнэй шангай лауреат» гэһэн нэрэ зэргэ олгогдоо һэн.

ДАШИНИМАЕВ ДАМБА ДАШИНИМАЕВИЧ (1904-1937) Сэлэнгын аймагай Жаргаланта нютагта түрэһэн ирагуу найрагша юм. Тэрэнэй шүлэгүүд 1925 онһоо республикын һонин, һэдхүүлнүүдтэ толилогдожо эхилээ һэн. Буряад шүлэг зохёохо ёһодо шэнэ арга нэбтэрүүлжэ, үргэлтэтэй (сохилтотой) ба үргэлтэгүй (сохилтогүй) үенүүдые ээлжэлүүлэн хэрэглэһэн, ондоогоор хэлэбэл, Буряадай шүлэгшэдэй дунда түрүүлэн ямб хэрэглэһэн байгаа («Тоёон», «Совет», «Туг» гэхэ зэргэ шүлэгүүд).

Арба гаран жэлэй туршада тэрэ үе сагайнгаа гол шухала һэдэбээр (темэнүүдээр) 30-аад гара шүлэг зохёоһон байгаа. Хэдэн найраглал (поэмэ), «Цэрмаа» («Цырма») гэжэ туужань дүүргэгдэнгүй үлэшэһэн гэдэг. Тэрэнэй олохон шүлэгтэ хүгжэм зохёогдоо һэн. Ородой һунгадаг зохёол (классика) болон зүблэлтын (совет) уран зохёол, Пушкинай «Кавказ», Крыловой «Гэрэл ба һармагшан», Некрасовай «Таряашадай үхибүүд», Л. Толстойн «Кавказай олзо хүн» гэжэ туужа, Маяковскиин «Хэн болохоб?», мүн «Интернационал» зэргэ бусад олон зохёолые тэрэ буряад хэлэндэ оршуулһан байгаа.

Тэрэнэй шүлэгэй ном «Тоёон» гэжэ нэрэтэйгээр 1976 ондо Улаан-Үдэдэ хэблэгдэн гараа һэн. «Шоно тулам соо» гэжэ үльгэрынь 1937 ондо буряад хэлээр лата үзэгөөр, 1964 ондо кирилл үзэгөөр, 1966 ондо ород хэлээр хэблэгдээ бэлэй.

Хардалга гүрдэлгөөр тушаагдаа һэн. Наһа бараһан хойнонь гэмынь сагааруулагдаһан байгаа.

СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн (1935).

ДАМБАЕВ ДАША ЦЫРЕТАРОВИЧ (1938-1975). Сэлэнгын аймагай Харганаа нютагта тоонтотой байгаа. Буряадай 1-дэхи интернат һургуули мүнгэн медальтайгаар дүүргээд, М.В. Ломоносовой нэрэмжэтэ Москвагай гүрэнэй ехэ һургуулиин геологиин факультедтэ һурахаяа ороо һэн. Уданшьегүй һургуулияа орхижо, шэнэ газар хахалалха, заводто ажаллаха, һонинуудай редакцида хүдэлхэ гэхэ мэтэ ажал хэһэн байгаа. М. Горькиин нэрэмжэтэ Удха зохёолой дээдэ һургуулида заочноор һураба.

Даша Дамбаев шүлэг найраглалай хэдэн ном хэблүүлэн гарганхай: «Шанха дээрэм наран» (1962), «Хүбшэргэй» (1967), «Тетива» (Москва хото, 1968). Наһа бараһан хойнонь 1977 ондо шэлэмэл зохёолнуудынь «Наһанай дуун» гэжэ нэрэтэйгээр хэблэгдэжэ гараа һэн. Шүлэгүүдэйнь суглуулбари «Живущий, да будь счастливым!» (“Амиды хүн, жаргалаа эдлэг!”) гэһэн гаршагтайгаар 1988 ондо Улаан-Үдэдэ ород хэлээр хэблэгдэжэ гараһан байгаа.

Тэрэнэй шүлэгүүд хамтын суглуулбари, антологи, түбэй һэдхүүлнүүдтэ толилогдоо һэн. Тооложо барашагүй олон шүлэгынь дуун болоһон байна!

Сэлэнгын аймагһаа суута тамиршад үдэжэ гаранхай. Эдэнэй дундаһаа һур харбалгаар Буряад ороной олон удаагай абарга, Һур харбаанда шалгарһан дайнай болон ажалай ветеран, СССР-эй спортын мастер БАЛЬЧИНОВ БАТАЖАБ, хүнгэн атлет, Москвадахи Эб найрамдалай уласхоорондын марафондо (ММММ) оло дахин хабаадагша ЧЕПОВСКОЙ СЕРГЕЙ, дүрэ буляалдалгын барилдаагаар Россиин спортын мастер, бүхэ барилдаагаар Сурхарбаанай абарга бүхэ ЦЫРЕНДОНДОПОВ ЗОРИГТО, шатаршан ЕЛСУКОВ ИЛЬЯ зэргэ тамиршадые нэн түрүүн дурдалтай.

Николай БАДМАРИНЧИНОВ, Бата-Мүнхэ ЖИГЖИТОВ