ТҮНХЭНЭЙ АЙМАГ

Зүүн Саяанай ба Хамар-Дабаанай шэлэнүүдэй хоорондо Эрхүү мүрэнэй хоёр эрьеэр Түнхэнэй аймагай харьяата газар байдаг юм.

Түнхэнэй тала Туран-Мон (үгышье һаа Могойтын гэдэг), Түнхэнэй, Хойморой, Тоорын гээд хэдэн газар хубаардаг байха юм. Ганса Тоорын талада 210 шахуу нуур тоологдодог. Эрхүү мүрэнэй утань 586 км., Түнхэнэй газар дайдаар 375 километртэ урдадаг. Ехэ-Уһан, Зангисан, Ингарга, Жэмһэг, Түнхэн, Хэнгэргэ, Зүүн-Мүрэн, Үргэдэй, Марасхан, Сагаан-Уһан болон бусад гол горход Эрхүү мүрэндэ шудхан ородог юм.

Хадануудайнь эгээл үндэр Мүнхэ-Һарьдаг 3500 м. үндэр юм.

Аймагта гол түлэб буряадууд, ородууд ажаһуудаг. Бүри урдандаа Эрхүүгэй эхин багаар эвенкнүүдэй, уряанхайшуулай (Тыва) нүүдэл бүлэгүүд дайралдадаг байһан, тэрэ үеэр Мон шадарай буряадууд мүн лэ нүүдэл байдалтай байһан юм. 1931 оноор лэ тогтонижонги байдалда ороһон байдаг.

Аршаанай дуган С. Конечныхын гэрэл зураг

Аймагые һэтэ 179 км. утатай харгы гарадаг. Урдандаа энэ зам Монголһоо Сибирь руу мал туудаг гол харгы байһан юм. Жэшээнь, 1915 ондо энэ замаар 98 922 толгой мал гараа гэһэн баримта бии. Загта тосхон багаар энэ харгыһаа Аршаан ошоһон (33 км.) һалаа бии.

Монһоо Ахын аймаг руу ошоһон харгы хэгдэнхэй. Зүүн-Мүрэн багаар хадануудые дабажа Зэдэ голой эхин руу, Санага ошоһон морин харгы байдаг. Мүнөө Түнхэнэй дайдаар

Мондын метеостанци

гараһан харгы Росси Монгол хоёрой аралжаа наймаанай гол харгынуудай нэгэн болонхой.

Түнхэнэй аймаг ашагта малтамалнуудаар баян. Никель, туулган, хром, молибден, зэд, мүнгэн, алтан, асбест, хризотил, номин, лазурит, хас эрдэни болон бусад, тиихэдэ барилгада хэрэглэгдэхэ малтамалнууд бии гээд шэнжэлгэнүүд элирүүлһэн байдаг.

Инженер-поручик Чертков 1809-1810 онуу-даар Аршаан шадарай урданай «барилганууд» дээрэ түрүүшын археологическа шэнжэлгэнүүдые хэһэн юм. ХIХ зуун жэлэй мэдээжэ зоолог, археолог И.С. Поляков нютагай хасагуудһаа гарбалтай юм. Тэрэ

Замбуулин шэнжэлхэ Саяанай обсерватори З. Дагбаевай гэрэл зураг

Мон, Хуурай-Һубаг тосхонууд шадар палеолидай үеын, Жэмһэг, Тооро, Түнхэн багаар неолидай үеын хүнүүдай ажабайдалай үлэгдэлнүүдые олоһон байгаа. Дундада зуун жэлнүүдэй үеын хүүрнүүд бии.

Монголой хаашуулай Байгал шадар дайгаар орохо тухай мэдээ абаһан Эрхүүгэй 20 хасагууд И.М. Перфильев түрүүтэй Түнхэн голой Эрхүүдэ шудхадаг адаг багаар Түнхэнэй острог бариһан байгаа. Түнхэн тосхоной 1816 оной һургуули Буряадай эгээл түрүүшын һургуулинуудай нэгэн юм.

ХIХ зуун жэлдэ Түнхэнэй аймаг сүлэлгын газар болоһон, Түнхэн тосхондо декабристнууд В.С. Толстой (1827-1829 онууд), Ю.К. Люблинский (1829-1844 онууд)

Тамхи баряаша гэһэн бариса

гэгшэд ажаһуугаа. Революционернүүдэй һуудал, байдалда хабаатай газарнууд аймагта олон, тэдэнэй хүүрнүүд бии.

Граждан дайнай үедэ хабаатай хүшөөнүүд, хүүрнүүд мүн лэ элбэг.

Эмтэй, домтой халууншье, хүйтэншье аршаанууд аймагай дэбисхэр дээрэ тон элбэг. Ганса курортнуудые нэрлэбэл, Аршаан, Ниловэ Пустынь, Шумааг, тиихэдэ нютагай хэмжээнэй амаралтын, эмнэлгын удхатай аршаанууд олон юм.

Түнхэнэй аймагай үндэр һуудалтай обоонуудые нэрлэбэл олон юм. Тэдэнэй үсөөхэн тэдыень тоолобол: Бурхан-Баабай, Буха-Ноён, Улаан-Горхон, Үндэр Бүрин хаан, Хаан-Уула, Тоёо-Баабай, Хонгор-Уула, Хэрэнэй Тэбхэр Сагаан ноён, Шаргай ноён, Шойжол-Хаан болон бусад.

Николай ШАБАЕВ

<< гэдэргээ

гаршаг

саашаа >>