ЯРУУНЫН АЙМАГ

Зандан Жуу бурхан

Республикын зүүн аймагуудай нэгэн болохо Яруунын аймаг Витим мүрэнэй урда хажуугай гүбээлиг талаһаа баруулжаа, Үдэ голой хоёр эрьеэр байрланхай. Гоондо, Заза, Энгэр, Хоолой голнуудые угтажа, хоёр тээшээ урдадаг хоёр мүрэн – Витим Үдэ хоёр гурбан ехэ далай (Хойто мүльһэтэ, Номгон далай, Байгал) тээшэ үни галабһаа нааша үдэр һүнигүй уһаяа туужал байдаг юм даа.

Яруунын намаглиг үргэн дайдада 17 ехэ, 200 гаран бага нуур тоологдодог. Тэдэнэй эгээл ехэнүүдые нэрлэбэл – Ехэ Ярууна (14,5 мянган га нюруутай), Бага Ярууна (8,5 мянган га), Нарһата (2,7 мянган га).

Энэ дайдаар хүн зон үшөө неолидай үедэ ажамидаржа байһан гээд археологическа шэнжэлгэнүүд элирүүлһэн байха юм. Дунда зуун жэлнүүдэй үедэ табигдаһан хүүрнүүдшье элбэг. Яруунада XVII зуун жэлэй тэн багта ородуудай бии болоһон баримта бии. 1646 ондо хасаг К.И.Москвитинай отряд Баргажан голһоо Яруунын нуурнуудта хүрөөд, саашаа Монголой хаашуулда ошоһон түүхэтэй. Хасагуудай хөөрөөнһөө 1653 ондо боярин П.Бекетов Тэлэмбын нуурай эрьедэ барилга хэжэ тогтоһон гээд мэдээжэ.

Граждан дайнай үе гэршэлһэн хүшөөнүүд, хүүрнүүд аймагай дайдаар элбэг.

Аймагта гол түлэб хүдөөгэй ажахынууд хүгжэнги. Бүри урдандаа (1920-дохи онуудай хоёрдохи хахадһаа) энэнь аймагай гол һалбари байһан юм. Үшөө хубисхалай урдуур эндэ газар ажал эрхилхэ һэдэлгэһээ үрэ гараагүй, юуб гэхэдэ дулаанай хаһада дээрэ гэдэдэг хүрьһэтэй, орой дулааржа, эртэ хүйтэрдэг шэрүүн уларилтай (үбэлэй дунда һарын эгээл хүйтэн үдэрнүүдтэ -45, -50 градус болодог байха юм), тиин 30-дахи онуудаар лэ шэнэ газар үргэн хэмжээндэ элдүүрилжэ захалһан байна.

З. Дагбаевай гэрэл зураг

Тэрэл үеэр нютагай шэглэлтэй промышленна үйлэдбэринүүд хүгжэжэ захална. Энэнь таряа талха, һү болбосоруулха, загаһанай үйлэдбэринүүд, тиихэдэ модо отолжо, Витим дээгүүр урадхуулха хүдэлмэри. Загаһанай үйлэдбэри абажа харабал, Яруунын нуурнуудта ялаагана, алгана, сурхай, хөөлэнтии, хэлтэгэнэ, һалбарга загаһан болон бусад элбэг. “Нептун” гэһэн хизаарлагдамал акционернэ бүлгэм аймагай тон томо үйлэдбэринүүдэй тоодо ородог. Эндэ загаһа олзоборилхоһоо гадуур, загаһанай үсхэбэрилхэ хүдэлмэри үргэнөөр ябуулагдана.

Романовка дээрэ «Баргузин-золото» трестын эдеэ хоол, эд хэрэгсэлэй бааза байгаа, тэндэ баркасуудые бүтээдэг үйлэдбэри байһан юм. Аймагта шпала хэдэг цех, тоһоной заводууд, тээрмэнүүд байгаа.

Аймаг соогуур баруун тээһээнь зүүлжээ Шэтын дардам харгы гарадаг. Тиихэдэ 148 км. утатай Романовска, 147 км. утатай Витимскэ харгынууд бии. Урданһаа нааша Яруунын нуурнуудһаа Баргажан ороһон морин харгы байдаг.

Аймаг ашагта малтамалнуудаар баян. Тэдээн соо алтан, нүүрһэн, барилгада хэрэглэгдэхэ үнэтэ шулуунууд ороно. “Озёрное” гэжэ колчедан-полиметаллай хэбтэшэнүүд доторойнгоо шанараар тон баян, тэдээн соо туулганай хуби 1%, цинкын – 6%, серын – 30%, тиихэдэ хүнгэн сагаан түмэр 1 тоннодо 20 грамм хүрэтэр байдаг.

"Ерээдүймнай манай!" гэһэн залуушуулай фестивалиин үедэ

Дабаан-Горхоной нүүрһэнэй уурхайн хэбтэшэ 33 млн. тонно гээд багсаам-жалагдадаг. Хэдэ-хэдэн аршаан бала-гуудшье бии.

Мүргэлтэй, шүтөөнтэй Дархита-Буурал баабай, Алтан-Үндэр, Баян-Хаан, Маарагта, Обоото, Бугата-Буурал баабай, Эреэн-Буурал баабай, Орголи, Тудхалта, Түрхэл, Тура, Булган, Тужа, Улхасаа, Үлзытэ-Хатан, Шанарта, Шэбээтэ, Шэрэнгитэ Баян-Хаан, Тайлууд-Баабай, Ойдоб Гунжы, Шулуута обоо, ууланууд аймагайнгаа арад зониие аршалжа, хаража һуудаг юм даа.

Николай ШАБАЕВ

Уянгын сэсэрлиг

Гэрэл зурагууд: Галсан Гармаев

<< гэдэргээ

гаршаг

саашаа >>