ТҮНХЭНЭЙ СУУТА ХҮНҮҮД
ХАСТААН
Түнхэндэ өөрын зүншэ мэргэн ажаһууһан юм. Хэрбэеэ Яруунын Молон багша, Баргажанай Соодойн Сэдэн ламхайн буддын шажанай эрдэмтэй, Ойхоной Барнаашхын бөө угтай байгаа һаа, Түнхэнэй Улбагай нютагай Энхэрэйн Хастаан юрын хара хүн байһан гэхэ. Тиибэшье үндэр түрэлтэ ламанартай, тусхайлхада, Түбэдһөө заларһан гэгээнтэй зэргэ нэгэтэй шэнгеэр золгодог байгаа гэһэн домог бии.
Наһан соогоо гансаарханаа һууһан үбгэнэй хүршэнэртөө орожо ерээд, ерээдүйдэ юун болохоб гэжэ уридшалан мэдэһэнээ хөөрэхэдэнь, нютагаархинайнь зариман зүнтэглэһэн хүнэй дэмы шаляан гэжэ, нүгөө зарим зон бурханай һэргылэмжэ гэжэ ойлгодог байгаа бэзэ.
Хастаан болоодүй юумые зуу гаран жэлэй урда иигэжэ айладаһан байдаг. Жэшээнь: 1) Газар дэлхэйе гал могой орёохо (түмэр зам); 2) Түмэр шубуун ниидэхэ (самолет); 3) Хии гал носохо (хии хүсэн); 4) Баяшуулай эд зөөри үглөө, үдэшын шүүдэр мэтэ үгы болохо (хубисхалай һүүлээр); 5) Хүзүүгүй морёор газар хахалха, хүхэ шобторонгүй үнеэ һааха (трактор, электро-һаам); 6) Хаанаа хаяадаа харахат, бурхантнай буланда дуугарха (телевизор, радио); 7) Үхөөшэниинь амидыгаа тэжээхэ (наһа барагшадай түлөө абадаг мүнгэн тэдхэмжэ; 8) Шэмхэжэ эдихэт, шэбэнэжэ зугаалхат (гушаад онуудай хашалганай үе); 9) Үбэлынь нажараа хашаха, үтэлһэнөө залуунь хашаха (мүнөөнэй саг).
Үшөө хатуугаар хэлэгдэһэн айладхалнууд бии. Жэшээнь: 1) Түби дэлхэй гурба боложо хубаарха, түмэн зон хоорондоо дайлалдаха; 2) Хада уула халуун бурмаар орьёлхо, уһан далай эрьеһээ халин бурьялха (боложол байна) гэхэ мэтэ.
ДОМОГТО БҮХЭШҮҮЛ
Нэгэтэ Шарһан нютагайхид Эрхүү мүрэниие гаталдаг байһан хаарбаза онгосоо заһабарилаад (тиихэдэ хүүргэ үгы байгаа), эрьедэ гаргажа үрдингүй, уһан соо хүргэжэрхиһэн юм. Мүльһэн, элһэн няалдажа, уһа лэбшэжэ, хүндэ болошоһон хаарбазань хабартаа хүдэлгэхэ аргагүй болошоод байба. Наяад хүн бүдүүн модон хүшүүргээр, түмэр лоомоор хүшэлсэжэ, сар, моридоор аргамжаар татуулбашье, байраһаань бүхэли үдэр хүдэлгэжэ ядаад, үглөөдэр үшөө олон хүнүүдые суглуулхабди гэлсээд тарабад ха.
Үглөөгүүрынь улаан наранаар тэдэнэй суглархада, хаарбаза эрье дээрэ гаргагданхай байба. Һүниндөө жэжэхэн саһан бударһан байжа, Дугарай Намсарай гэжэ эдир бүхын мүр танигдаба. Мүн өөрынгөө ташуур эрье дээрэ мартажархиһан байгаа бшуу. Намсарайн хүсые тиихэдэ хэмжэхэ шэгнүүрэй үгы байһан хада нютагайхид угайнгаа бэшэг соо: "Мянган пүүдэй хүсэтэй арсалан баатар" – гэжэ бэшэһэн гэлсэдэг.
Нэгэтэ наһажаал болоһон хойноо Намсарай бүхэ Харбяангууд һууринда хуримаар айлшалжа, найрлажа һуугаа. 20 пүүдэй хүсэтэй нютагай бүхэ Яндаг гэгшэ түлеэ хахалдаг һүхын үнсэгөөр хойноһоонь мүрэ, дала руунь буулгажархиба. Намсарай атагадшье гээгүй, һүхөөр сохюулһанаа мэдээгүй үбгэн: "Аа, энэ Яндагай нюдарга бэзэ даа", – гэжэ тухайлаа гэлсэдэг.
Һүзэгшэ буряадуудай хэлсээшээр болбол Намсарайн һүнэһэ абахаяа далдын хүшэтэн ерээ юм ха. "Би танда диилдэхэгүйб" – гээд, манай бүхэ томо гэгшын модо үндэһөөрнь һуга татаад, үзүүрээрнь газар руу шаажархёо юм ха. Тэрэ модон Бадарай нарһан соо һая болотор мүнөөхил хэбээрээ һуугаа юм гэжэ үбгэд хэлсэдэг бэлэй. Бүхэ угаа тиигэжэ таһалһан юм гэжэ зон буруушаадаг.
40 пүүдэй лантуу - балта сээжэ дээрээ үргөөд ябадаг ГЭРГЭНЭЙ МОРМОЙ тухай, 2 пүүд шэрэм гэр дээгүүр шэдэдэг байһан БААЛХАНАЙ ДООМОШХО тухай домогууд бии.
12 һөөм баабгай алаад, гансаараа үргэлөөд ябаһан Туранай ШАГДУРОВ НОРБО таабайе, гунан сарые хүреэ дээгүүр үргөөд шэдэһэн Хужарай ДОРЖИЕВ ЗУНДЫ абгые эсэгын дайнай һүүлээр би өөрөө оло хараһан, шагнаһан байнаб. Бүхэл хүнүүд ябаа байна. Али гоёожо, нэмээжэ хөөрэлдэдэг байгаа гээшэ гү?
CАГАЙ АШАА ЭЭМ ДЭЭРЭЭ ДААЖА...
ДҮЛЭТЭ РЕВОЛЮЦИОНЕР-ИНТЕРНАЦИОНАЛИСТ
“Зүүн зүгэй арадуудай сүлөөрэлгэ", – гэһэн нюуса нэрэ абаһан СЫРЕН АРАБДАНОВИЧ ШОЙЖОЛОВ (НАЦОВ) 1898 ондо Түнхэнэй Улбагай һууринда малша айлда түрэһэн юм. 10 наһатайһаа баяшуулда хүлһэншөөр орожо, хоолойгоо тэжээхэ баатай болоһон гээшэ. Хүндэ ажал бүхэли үдэр хээд, һүбэлгэн бэрхэ хүбүүн һүниндөө үзэг бэшэг шудалжа, хуушан монгол, ород бэшэгтэ һураад, 15 наһатайдаа Эрхүүгэй Понаморевско училищиие богони болзорто дүүргэжэ гараһан байна.
Политическэ сүлэлгэдэ байһан В.А. Денисов һонюуша һонор хүбүүндэ угаа ехэ нүлөө үзүүлһэн юм. Тэрэнэй номой һанһаа Сырен хубисхалша демокрадуудай олон зохёолнуудтай танилсаа. 1917 онһоо Түнхэнэй болон Хадхалай (Монголой Хүбсэгэл аймагта) почто (шуудан)-сахилгаан мэдээнэй газарта ажаллаба. 1918 оной зун РКП(б)-гэй гэшүүндэ ороод, 1920 ондо хорёод һая гарамгай Сырен Шойжолов партиин Түнхэнэй райкомой секретариин тушаалда дэбжүүлэгдээ.
Тиигээд Эрхүүдэ нээгдэһэн партийна һургуулида монгол арадай ерээдүйн ударидагшад Сүхэ-Баатар Чойбалсан хоёртой һуралсаһан байна. Багшанарай тоодо мэдээжэ революционер-интернационалистнууд Ярослав Гашек, Э. Кольман гэгшэд байлсаһан гэхэ.
Партийна һургуули дүүргэһэнэйнь һүүлээр партиин Эрхүүгэй губернскэ комитет Сырен Арабдановичые үндэһэ яһатанай хэрэгэй таһагые даагшаар томилоо. Эндэ тэрэнэй эмхидхэхы болон идхамжын шадабари онсо элирээ бэлэй.
1921 оной хабар Монгол орондо хубисхал эхилээд байгаа һэн. Тэрэ оной апрель һарада Монголой Арадай Хубисхалта намай хүдэлмэридэ туһа хүргэхыень Коминтернын Алас-Дурнын Секретариат Сырен Шойжоловые Коминтернын гүйсэдкомой түлөөлэгшөөр эльгээбэ. Иимэ шиидхэбэри абтаһаниинь дэмы бэшэ. Юуб гэхэдэ, тэрэ монгол арадай һуудал байдал, хэлэ бэшэг һайса мэдэхэ, монгол арадай ударидагшадтай танил, партийна хүдэлмэридэ дүршэлтэй болоһон, национальна политикые зүбөөр ойлгодог байгаа ха юм.
Тиин 23-тай С.А. Шойжолов (Нацов боложо) Коминтернын МНРП-гэй дэргэдэхи түлөөлэгшэ, Монголой Арадай Республикын гадаадын хэрэгүүдэй министрэй орлогшо болоһон түүхэтэй. Тэрэ үедэ Монголой газар дайсадһаа гүйсэд сүлөөлэгдөөгүй, орон дотор дайн байлдаан үргэлжэлһөөр байгаа. Сентябрь һарада Хобдо хото шадар буу зэбсэгээр түгэд хангагдаһан 6 мянга гаран сагаантанай, элдэб дээрмэшэдэй сэрэг Монголой арадай арми болон партизан отрядуудые бута сохихоор Үргөө (Улаан-Баатар) тээшэ добтолго хэжэ эхилбэ.
10 дахин олон дайсадтай тэмсэхэнь хүшэр байжа, өөһэдынгөө үсөөн тоото сэрэгые тарааха баатай болобод. Партизан отрядууд штабтаяа Толбо нуур шадархи дасан соо хүреэлэлгэдэ орошобо.
Дүрбэн зуугаад хүнтэй отряд үзэгдөөгүй зориг, баатаршалга харуулжа, туһаламжын ерэтэр аяар 43 хоног тэсэжэ гараһан габьяатай. Тэдэнэй дунда Коминтернын гэшүүн Сырен Нацов ябалсаа бшуу. Нацовһаа гадна, тэрэ хүндэ байлдаанда интернационалистнууд Ю.С. Широких-Полянский, Ф.Р. Коняев (буряад), Монголой суута жанжан Хас-Баатар гэгшэд хүтэлбэрилхы үүргэ дүүргэжэ хабаадалсаа. Тэдэнэй эрэлхэг зориг, баатаршалга тухай монгол уран зохёолшо Дамбадоржийн Цэрэн-Очир "Толбо нуур" гэжэ номдоо бэшэһэн байдаг. Толбо нуурай һүүлээр С. Нацов Эрхүү хото асарагдаа. 1921 оной һүүл багта Коминтернын Алас-Дурнын Cекретариат Сырен Арабдановичые МНРП-гэй дэргэдэ өөрынгөө түлөөлэгшөөр дахинаа эльгээһэн юм. Тэрэл үедэ РСФСР-эй Гадаадын хэрэгүүдэй министерство тэрэниие Баруун Монголдо совет консулоор томилоо. 1923 оной май һараһаа Корей (Солонгос) болон Монголдо Коминтернын гүйсэдкомой референт болобо.
Сырен Нацов Коминтернын Бүхэдэлхэйн V Конгресстэ МНРП-гэй Центральна Комитедэй шиидхэхы эрхэтэй делегат болобо. Тэрэ Коминтернын VI, VII конгрессүүдэй хүдэлмэридэ хабаадалсаа.
1924 оной август һараһаа 1926 оной февраль болотор С.Нацов Залуушуулай коммунис интернационалай (КИМ) түлөөлэгшөөр Монголой ревсомолдо байһан байна.
1926 оной июнь һараһаа 1927 он болотор С.Нацов Коминтернын гүйсэдкомой Тывагай арадай революционно партиин ЦК-гай дэргэдэхи түлөөлэгшэ байһан (тиихэдэ Тыва амяараа гүрэн байгаа).
Коминтернын гүйсэдком 1927 оной сентябрь һарада Сырен Нацовые Уласхоорондын Ленинскэ һургуулида һурахыень Москва эльгээбэ. Һуража байха үедөө тэрэ Зүүн зүгэй ажалшадай коммунис ехэ һургуулиин доцентээр баталагдаһан байха юм. Юуб гэхэдэ, тэрэ зүүн зүгэй элитэ шэнжэлэгшэ гэжэ тоологдодог байгаа бшуу. Энэ талаар С. Нацов олон тоото очерк статьянуудые бэшэжэ "Коммунис интернационал", "Ким", манай "Жизнь Бурятии" һэдхүүлнүүдтэ, Монголой болон Тывагай хэблэлнүүдтэ толилуулһан, “Тывагай Арадай Республика" гэжэ ном бэшэһэн, монгол хэлэн дээрэ оршуулгануудые гаргуулһан байдаг.
1930 ондо тэрэниие дахин Монгол ябуулаа. Тиихэдээ МНРП-гэй ЦК-гай харюусалгата инструктораар, "Социализмын зам" һэдхүүлэй редактораар, МНРП-гэй ЦК-гай түб орган болохо "Үнэн" һониной редакционно коллегиин гэшүүнээр хүдэлөө.
Эрдэм бэлиг гүнзэгырүүлхын түлөө С. Нацов 1932 ондо Уласхоорондын Ленинскэ һургуулиин аспирант боложо, эрхимээр дүүргээд, тэндээ доцентээр үлөөгдэбэ. Профинтернын кадрнуудай хэлтэсые хэдэн жэлэй туршада хүтэлбэрилөө. 1936 ондо Сырен Нацов дахин Тыва эльгээгдэжэ, партиин ЦК-гай советник, совет коммунистнуудай партийна секретарь байһан байба. Энэнь революционерэй ондоо гүрэндэ һүүлшын даабари байшоо. 1938 ондо бусаагдажа, хардалгада ороод, 5 жэлэй удаа наһа бараһан юм.
Сырен Нацовай Эхэ оронойнгоо үмэнэ, илангаяа уласхоорондын коммунис хүдэлөөндэ оруулһан хубита, габьяа сагтаа үндэрөөр сэгнэгдэһэн байдаг. 1931 ондо Дайшалхы Улаан Тугай орденоор, 1924 ондо Монголой "Эрдэни Вачир" гэжэ орденоор шагнагдаа бэлэй. Монголдо тэрэ Нацаг гэжэ нэрээр алдаршанхай юм.
Сырен Арабданович иигэжэ богонишог наһанайнгаа хугасаада хурса бэлигтэй, эрэлхэг зоригтой хүнэй гайхамшаг зам гаталаа бэлэй.
НИИТЫН АЖАЛ ЯБУУЛАГША, ЭРДЭМТЭ, ПОЭТ
ГЕНИН-ДАРМА СЫРЕНОВИЧ БАРБАКОВ (НАЦОВ) 1901 ондо Түнхэнэй Улбагай нютагта түрэһэн юм. Бүри багадань, эсэгынь наһа бараһанай шалтагаанаар, зургаатайхан Генин-Дарма Хэрэнэй дасанда хубараг болгогдожо үгтөөд, удаань Шулуутын дасанда эмшэ ламхай Дэмшэг Норбоевой шаби байһан, маграмба гэжэ түбэд эмшэлгын эрдэмэй нэрэ зэргэтэй болоһон байха юм.
Удангүй Генин-Дарма коммунист, Коминтернын элитэ ажал ябуулагша байһан, өөрынь бүлэ болохо Сэрэн Арабданович Шойжоловой нүлөөдэ орожо, лама хубсаһаа харшада үлгөөд, дасанһаа тэрьелжэ гараһан түүхэтэй. Һүрөөтэ, үймөөтэ 1921 ондо хоёр бүлэнэр Нацов гэжэ нюуса обог абаад, Монгол орожо, тэндэ Монголой Арадай хубисхалда туһалалсаһан, Баруун Монголдо шара малгайтан болон сагаантанай бандануудые дараха хэрэгтэ хабаадалсаһан юм.
Тэндэһээ Г-Д. Нацов Дурна зүгэй ажалшадай Коммунис ехэ һургуулида һурахаяа Москва эльгээгдээ һэн. 1924 ондо ВКП(б)-гэй гэшүүндэ кандидадаар абтана. 1927-1929 онуудта Генин-Дарма, тиихэдэ амяараа гүрэн байһан Тывада ошожо ажаллана, тэндэ мүн баһа Сэрэн Нацов Коминтернын даалгабаряар эльгээгдээд, хүдэлжэ байгаа.
Г-Д. Нацов 1929 оной намар нютагаа бусажа ерээд, Буряадай соёлой болон эрдэм-шэнжэлэлгын хүреэлэнгэй түүхэ болон этнографиин таһагта, удаань музейнүүдтэ эрдэмтэ хүдэлмэрилэгшөөр ажаллаха зуураа, бурхан шажан буруушааха, үзэг бэшэг багатай уладые гэгээрүүлхэ, буряад арадай һуудал байдал, һүзэг мүргэл, ёһо заншал шэнжэлхэ талаар ехэ хүдэлмэри хэһэн юм. Гэхэтэй хамта гар урлалай, аман зохёолой баялигые бүрин бүтэн үлөөхэ, суглуулжа, хадагалжа абаха талаар тэрэ сэгнэшэгүй габьяатай. Гушаад онуудай эрхэ байдалда албан тушаалайнгаа уялгаар дасан һүмэнүүдые хаалсаха хэрэгтэ хабаадалсаха баатай болобошье, үнэтэ баялигуудыень жэншэд гүүлэнгүй дансалжа, бэшэжэ, хуряажа абаһыень мүнөө Буряадай алтан жасада, Ленинградай музейнүүдтэ харанабди, мүн “Г-Д. Нацовай архивһаа" гэһэн Б.Д. Даксановагай номдо уншанабди. Тэрээн дотор эрдэмтэн 276 зүйл суглуулжа, хадагалжа абаа гэжэ бэшэгдэнэ. Тэрэ тоодо зурагууд, бурханай хүрэгүүд, дасанай үнэтэй сэнтэй эдлэлнүүд, санскрит, түбэд, монгол хэлэнүүд дээрэ номууд оролсоно.
Буряадай солото хүнүүд болохо Нацовууд гушаад онуудта хардалга, мүрдэлгэдэ орожо, Сэрэн Нацовынь түрмэдэ хаагдажа, наһа бараа, Генин-Дармань партиһаа, ажалһаа гаргагдажа, хашаланда орожо зобоо бэлэй. Гэбэшье, Г-Д. Нацовай хэрэг удангүй сагааруулагдаад, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, тэрэ һайн дураараа фронт мордожо, 1942 ондо баатарай үхэлөөр унаа һэн.
Элитэ атеист, ниитын ажал ябуулагша, поэт Г-Д. Нацов гансал шажан мүргэлэй буруу удха тайлбарилһан статьянуудые бэшэ, мүн шэнэ байдал магтаһан шүлэгүүдые "Эрдэм ба шажан" һэдхүүлдэ, "Буряад-Монголой үнэн" һониндо толилуулдаг байгаа. 1924 оной октябриин 6-да тус һониндо толилогдоһон" "Ленин багшын магтаал" гэжэ шүлэгынь совет үедэ буряад хэлээр хэблэгдэһэн түрүүшын зохёолнуудай нэгэн болоно. Һүүлэй һайн мэдээн гэхэдэ, Генин-Дарма Нацовай түүхын, этнографиин, шажан мүргэлэй талаар бэшэһэн зохёолнуудай 1-дэхи ботиие Буряадай Эрдэмэй түб Г.Р. Галдановагай оршуулгаар (эрдэмтэн, поэт, хуушан монголоор бэшэдэг байгаа) "Материалы по истории и культуре бурят" гэһэн нэрэтэйгээр ном болгожо гаргаа.
"Багашууд хубарагууд аа!", "Хун шубуунай үе", "Эмэгтэйшүүд", "Үүлтэр", "Бага хубарагуудай үгэ" гэхэ зэргэ арбаад шүлэгүүдынь 20-30 онуудта толилогдожо үрдиһэн байдаг.
НАЙДАМТАЙ, БЭЛИГТЭЙ НАЙДАКОВТОН
|
“Түрэһэн газарай баян сээжэ Эдирхэн зоригоор зүрхымнай хангаа. Тиимэһээ бидэ унтаршагүй галаар Хэмгүй дүлэтэнэ, носонобди", – |
XIX зуун жэлдэ ЗАНГЕЙ, ДАМБА, ДАША ХАМАКОВУУД уг залгамжалан Түнхэнэй тайшаагаар томилогдожо, Түнхэн, Аха нютагуудаа хүтэлбэрилжэ, ноёлжо гараһан намтартай (Бүри урдандаа Алайр, Захаамин Түнхэнэй тайшаада мэдэлтэй байһанаа "холо байнабди" гэжэ генерал-губернаторта хэрэг барижа, Түнхэнэй мэдэлһээ гараһан юм).
Тайшаа угтай баян таряашан байһан Найдагай бүлэдэ 1887 ондо Цырен түрөөд, саашадаа абынгаа нэрээр обог хэһэн байна. Тэрэ "бусад түрэлтэнэй" 4 класстай һургуули дүүргээд, номуудые шуналтайгаар уншажа, өөрынгөө эрдэм мэдэсые саг үргэлжэ дээшэлүүлжэ ябаа. Үгытэй ядуу байдалһаа яажа гарахаб гэһэн асуудалда харюу бэдэржэ ябаһан Цырен Найдаков хубисхалай һая болоод байхада (граждан дайн үргэлжэлһөөр байгаа), 1919 ондо большевигүүдэй партида ороод, ревкомой түрүүлэгшээр һунгагдаһан юм. Нютагай түрүүшын коммунист үгытэйшүүлдэ ошодог, залуушуулые суглуулжа, комсомол тухай хөөрэжэ үгэдэг байба.
Харин дарханай басаган, СЭСЭРЭН һамганиинь эхэнэрнүүдые суглуулдаг байгаа. Тэрэ бэшэггүйшүүлые һургаха һургуули хамагһаа түрүүн дүүргээд, өөрөө бэшэ буряад эхэнэрнүүдые һургажа ороо. Түрүүшын һургуулинуудые нээлгэхэ эдэбхи гаргадаг байба. Хүнэй сэдьхэл татама, эрэлхэг зоригтой энэ эхэнэр барга балар байһан нютагайнгаа эмэгтэйшүүлдэ жэшээ харуулдаг, хүүгэдээ һайнаар хүмүүжүүлдэг байһан юм гэлсэдэг.
Харин ЦЫРЕН НАЙДАКОВИЧ НАЙДАКОВОЙ Түнхэнэй аймревкомой түрүүшын түрүүлэгшэ (түбынь Тоородо байһанаа Хэрэндэ абаашагдаһан), мүнгэн һангай даагша, Сэлэнгэдэ аймгүйсэдкомой түрүүлэгшэ, арадай судья байха үедөө шэнэ засаг, шэнэ байдал тогтоохын, зоной ухаа ойлгосо, гэгээрэл, ниитын харилсаа, үйлэ хэрэгүүдые үндэһөөрнь шэнэдхэн хубилгахын түлөө хатуу шангаар тэмсэжэ хүдэлдэг байһаниинь ойлгосотой. Засагай түхэлэй, хүдэлмэриин шэглэлэй, засаг түрын, ажахын байгуулгын жэл бүри, һара бүри шахуу хубилжа байһан үе бэлэй.
Хэрбэеэ 1920 оной апрелиин 5-да Эрхүүдэ болоһон губерниин ревкомуудай сьезддэ "Хошуун болон сомонуудай ревкомууд бүри мүһэн партийна бэшэ хүнүүдһээ бүридэнэ", – гэжэ Ц. Найдаков мэдээсээ һаа, тэрэл оной декабрьда болоһон Түнхэнэй ревкомуудай сьезддэ "Коммунис үүрнүүдэй нэрэ хүндэ угаа ехэ, үдэр ошохо тума ургажа байна", – гэжэ элидхэһэн байна. Сагай шэнжэ түргэн лэ хубилдаг байгаа гээшэл даа.
Ц.Н. Найдаковой хүбүүн Будажаб гайхалтай хурса бэлигтэй, гал дүлэтэ сэдьхэлтэй хүн, шэнэ байдалай бодото тэмсэлшэ байһанаа эдир залууһаа харуулаа бэлэй. Тэрэ оройдоол 12 наһатайдаа, 1921 ондо Түнхэнэй түрүүшын комсомолой үүр эмхидхэлсэнэ. Хэрэнэй 7 жэлэй һургуули дүүргэһээр, арбан табатайдаа ВЛКСМ-эй Түнхэнэй райкомой аппарадта дэбжүүлэгдэнэ (жэл түрүүн, 15-даа, райкомой гэшүүнээр һунгагдаһан байгаа). Удангүй комсомолой ажалда Мухар-Шэбэртэ эльгээгдээ. 15-16 наһанһаа "Бурят-Монгольская правда" гэжэ республикын һониндо хүдөөгэй ажабайдал болон литературын талаар шухала темэнүүдээр статьянуудые бэшэдэг байһан тула 1928 онһоо энэ һониной инструктораар хүдэлөө. Хойто жэлынь республикын Наркомпросой (мүнөөнэйхеэр Һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерствын) политическэ гэгээрэлэй таһагые даагшаар табигдана. Тиигэхэ зуураа Буряадай уран зохёолшодой таһагта ажал ябуулдаг байба.
17-18-тайһаань ород хэлэн дээрэ ульһатай, доторой галтай, тоб гэмэ хурса шүлэгүүдые бэшэжэ эхилээд, 1928 онһоо һониндо толилуулжа, абаһаар бэлигээ ялас гүүлэн харуулһан юм. 1927 ондо бэшэһэн "Нүхэртөө" гэжэ шүлэгтэнь һаруул һайхан мүрнүүд бии:
|
Жаргал гээшэ амтатай даа – мэдэнэб.
Жаргалһаа һогтожо, амиды ябанаб. Дүтэ, түрэл хүнүүдтээ баяраа би Дуһалшье үлөөнгүй хуу хубаахаарби... |
"Талын һайхан басаганда", "Комсомол", "Октябриин шүлэг" гэжэ шүлэгүүд, "Ринчин" гэжэ рассказ соогоо шэнэ байдал тогтоолсон ябагшадые, дүлэтэ залуу наһаяа тон гоёор магтан дуулаһан байдаг. "Ажалай сээл руу тархяараа бухан, хамтын байдалаа хамһажа баринабди..." үгышье һаа, "Сагай ерээ һаа, тулалдахабди, сасуу наһаяа гамнахагүйбди... ". Тэрэ ерээдүй дайнуудые уридшалан мэдэһэн байнал даа. Хамагай түрүү зэргэдэ дайлалдахашье байгаа ёһотой... Теэд шаналмаар богони наһатай байшоо. Бэлигтэ поэт, дүлэтэ публицист, олониитын ажал ябуулагша оройдоол 20 наһатайдаа, 1929 ондо ангиин дайсанай гараар алуулшоо бэлэй даа...
"Шагнагты!" – гэжэ тон хурса статьяе ямар нэгэн араата һахалта шүүмжэлэгшэ бэшээ бэзэ даа гэжэ һанаһамни, намтай оройдоо 17-той эдирхэн хүбүүн "Найдаков" гэжэ танилсабал даа... "Та Мүнхэ Сарьдаг гээшэ гүт?" – гэжэ би бахардан хашхаржархёо һэм", – гэжэ элитэ поэт Солбонэ Туя наһа бараһанайнь һүүлээр гашуудан бэшэһэн байдаг. Дурсагдагша "Шагнагты!", "Зурагууд дээрэ мүнөө үеын Буряад орон үгы", "Максим Горький" гэхэ мэтэ литература шэнжэлһэн статьянууд тухайнь һанамжаяа хэлэхэ зуураа, Эрхүүгэй искусство шэнжэлэгшэ А. Семенов гүнзэгы эрдэм мэдэсэтэй, үгэдөө этигүүлжэ шадаха, шүүмжэлхы хурса бэлиг шадабаритай байһаарнь гайхаһанаа мэдэрээ һэн.
Цырен Найдаков гушаад онуудта гэр бүлөөрөө политическэ сүлэлгэдэ гараһан юм. Тэдэнэй хоёр бага үхибүүд Валентина Василий хоёр хожомоо Буряадай элитэ хүнүүд боложо ургаа. Тобшоор хэлэхэдэ, уран зохёол шэнжэлэгшэ, мэдээжэ эрдэмтэн, эрдэмэй ажал эмхидхэгшэ ВАСИЛИЙ ЦЫРЕНОВИЧ НАЙДАКОВ олон жэлэй туршада Буряадай Ниитын эрдэмэй хүреэлэнгые, нэгэ хирэ Эрдэмэй түбые толгойлхо зуураа, олон тоото монографинуудые бэшэжэ хэблүүлээ. Тэрэ хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор, Россиин Эрдэмэй академиин һурбалжалагша гэшүүн байһан юм. Харин ВАЛЕНТИНА ЦЫРЕНОВНА НАЙДАКОВА буряад драмын театрай артистаар хүдэлжэ байһанаа аспирантурада һуража ерээд, хэдэн арбаад жэлэй туршада соёлой академидэ багшална. Искусствын эрдэмэй доктор, профессор В.Ц.Найдакова баһал олон номуудые бэшэнхэй. Буряад драмын театр тухай бэшэһэн номойнгоо түлөө 2005 ондо Буряадай Гүрэнэй шанда хүртэбэ.
Үнэхөөр урагшаа тэгүүлһэн, үнэхөөр бэлигтэй, ажалша түрүү хүнүүд байбал даа, Найдаковтоной найдамтай бүлэ!
ЗАСАГ БАРИЛСАЖА, СОЁЛ ҮРГЭЛСЭЖЭ...
Хүрьһэтэ зөөлэхэн Хүлэртөө
Хүбүүн түрэһэн бэетнай,
Түлэг залуугаар Түнхэндөө
Түрүү ябаһан солотнай –
гэжэ ГОМБО ЦЫБИКОВИЧ БЕЛЬГАЕВАЙ түрэһөөр 100 жэлэй ойе 2004 оной намар тэмдэглэхэдээ, Буряадай оперо, баледэй театрай тайзан дээрэһээ дуулагдаба. "Түрэл Буряадтаа түрэ засаг барилсаат... Эрдэм, соёл үргэлсөөт", – гэһэн үгэнүүд дуун соо тэрэнэй гаталһан замые богонёоршье һаа, тон зүбөөр тобшолол хэһэн шэнгеэр соностоо һэн.Түнхэнэй Хүлэр һууринда (мүнөө Зуун-Морин тосхоной зүүн заха) үгытэй таряашан Сэбэгэй бүлэдэ 4 басагадай дунда ганса хүбүүн түрөөд, нээрээшье, эдэбхитэй, эрдэмтэй, зоной хүтэлбэрилэгшэ ябаха табилантайгаа эдир залууһаа харуулаа һэн. Тэрэ гайхамшагта поэт болоһон Будажаб Найдаков нүхэртэеэ 1921 ондо аймаг соогоо эгээн түрүүн комсомолдо оролсоо. Гансахан жэлэй туршада (1921 ондо) шиидэмгы хүбүүн почтодо, комсомолдо, зүблэлтэ засагай һунгагдамал 3 эмхи зургаанда, тэрэ тоодо сомоной түрүүлэгшээр ажаллажа үрдинэ. Тиихэдэ Г.Бельгаев оройдоол 17 наһатай ябаа бшуу. 7 жэлэй туршада һурагта Буркавполкдо алба хээд, Эрхүүгэй уезднэ партийна һургуули жэлээр түгэсөөд, партиин Түнхэнэй болон Агын райкомуудта хүдэлхэдөө, хүн зониие ударидаха, идхан этигүүлхэ шадабарияа, эмхидхэлшын ехэ бэлигтэйгээ тодоор харуулаа бэлэй. Тиигэжэ 1932 ондо Дээдэ-Үдэдэ уригдажа, ВКП(б)-гэй Буряадай обкомой пропагандын таһагай инструктораар томилогдоо.
20-30-аад онуудай, 40-50-яадшье онуудай бага, ехэ ноёдой ажалай намтарые, ажалһаа ажалда шэлжэһые харахада, модонһоо модондо һүрэжэ ябаһан хэрмэнтэй жэшэхээр байдаг. Теэд тэдэнэр засаг хуулиин гарта ябаал даа. Мэргэжэлтэй, бэлэдхэлтэй үндэһэн кадрнууд яаха аргагүй дуталдадаг байгаал гээшэ бэзэ. 1932 ондо Гомбо Цыбикович Зүүн зүг шэнжэлхэ хүреэлэндэ Москвада эльгээгдээд, һуража байтараа гэдэргээ татагдажа, "Буряад-Монголой үнэн" һониной ахамад редактораар томилогдоһон юм. 1934 оной январьһаа эгсэ жэл хүдэлөөд, Ленинградай Зүүн зүгэй хүреэлэн 1937 ондо эрхимээр дүүргэжэ ерээд, Буряад-Монголой хэлэ, бэшэгэй, литература болон түүхын хүреэлэн толгойлоод, оройдоол һара хүдэлөөд байтараа, БМАССР-эй ЦИК-эй Түрүүлэгшын харюусалгата тушаалда дэбжүүлэгдээ бэлэй. Энэл жэлдээ СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаа. 1938 ондо республикынгаа Верховно Соведэй Президиумэй Түрүүлэгшэ болоо. 1940 ондо Буряад-Монголой литература ба искусствын декада Москвада үнгэргэгдэхэ тогтоол гараба. Бэлэдхэлэй онсо шухала хэрэгые хэндэ даалгаха бэлэй? Энэ ушараар партиин обком Г.Ц. Бельгаевые эгээн бэлэдхэлтэй, эгээн шадамар хүн хадань правительствын дэргэдэхи Искусствын хэрэгүүдэй талаар захиргаанай (мүнөө Соёлой министерство) даргаар томилоо юм һэн.
Искусствын бүхы түхэл һалбаряар (оперо, балет хүрэтэр) бэлигтэниие шэлэжэ, һургажа, бэлдэжэ абаашаха (аяар 600-гаад хүниие), СССР гүрэнэй вождь Сталинай, бусад суута хүтэлбэрилэгшэдэй, ниислэл хотын эрилтэ ехэтэй харагшадай урда уран бэлиг шадабарияа, арадайнгаа шарай харуулжа ерэхэ хэмжээгүй харюусалгатай даабари, үзэгдөөгүй хүндэ ашаа, орёо нарин хүдэлмэри байгаа. Теэд буряад-монголнуудай аза талаан буруутаагүй. Ошоошодой олонхинь шагнал, магтаалда хүртэжэ бусаа бэлэй. Эндэ удамаршын аша габьяа сэгнэшэгүй бэзэ.
1943-1946 онуудта Г.Ц. Бельгаев БМАССР-эй Арадай Комиссарнуудай Түрүүлэгшын орлогшо (удангүй Министрнүүдэй Совет болоо һэн) ябаа. 1946 оной намарһаа баһал Буряад-Монголой соёл, экономикын эрдэм-шэнжэлэлгын хүреэлэнгые (мүнөө Буряадай Эрдэмэй түб) толгойлбо.
Хоёр жэл хүдэлөөд, Ленинград ошожо, Зүүн зүгые шэнжэлгын талаар А.А.Ждановай нэрэмжэтэ гүрэнэй ехэ һургуулиин директорэй орлогшо болобо. Зүүн зүгэй факультедэй багшаар, деканай орлогшоор хүдэлөө.
1951 ондо нютагаа уригдажа, багшын дээдэ һургуулиин ниитэ түүхын кафедрые даагша байһанаа 1953 ондо оперо, баледэй театрай директорээр томилогдожо, энэ тушаалдаа эгээн удаан – аяар 12 жэл хүдэлжэ, наһанай амаралтада гараһан юм. "Театрай коллектив тон баяртайгаар угтажа абаһан - гэжэ Владимир хүбүүниинь бэшэнэ, – юуб гэхэдэ, аха, дунда наһанай артистнууд булта шахуу баабайемни мэдэхэ байгаа".
Эндэ хүдэлхэ үедэнь Москвада хоёрдохи декада (1959 ондо) болоо һэн. Гомбо Цыбикович буряад искусствые эмхидхэн ударидагшын хоёрдохи шалгалтаяа амжалтатайгаар баряа бэлэй.
Улаан-Үдын хореографическа училищи байгуулаа һэн. Сталин, Молотов, Каганович, Маленков шэнги гүрэн түрын томо ажал ябуулагшадтай танил, артистнууд Г-Ж. Цыденжапов, Д. Аюшеев, Ц. Хоборков, Л. Линховоин, А. Арсаланов, уран зурааша Ц-Ж. Сампилов болон бусадтай нүхэд байгаа гэхэ зуура, тоогүй олон юрын хүнүүдтэ туһа хүргэдэг һэн гэжэ һайхан сэдьхэлтэйень, даруу зантайень булта тэмдэглэдэг.
Бэлиг түгэлдэр Бельгаев –
Урдаа хараха ахамнай...
ГАТАЛҺАН ЗАМЫНЬ ГАЙХАМШАГ
ВЛАДИМИР БИЗЬЯЕВИЧ САГАНОВ. Тэрэниие Буряад ороной булан тохой бүхэндэ мэдэхэгүй хүн хомор. Түнхэнэй аймагай Харбяангууд тосхондо дайнай урда тээ 1936 ондо түрөөд, тэрэ үеын хүдөөгэй малшадай, таряашадай хүүгэдтэй суг үзэхые үзэлсэжэ, харахые харалсажа, хара багаһаа хажуур, хүрзын барюулда гараа холгооһон, харшиин лаампын гэрэл доро үзэг бэшэгээ үзэжэ үндыһэн юрын буряадай нэгэн бэлэй. Гэхэ зуура тамир хүсэ ехэтэй, илангаяа һүбэлгэн, сэсэн, түргэн бодолтой, хурса хэлэтэй, дүрбэн тэгшэ бэлигтэй энэ гайхамшаг хүнэй гаталһан, хэһэн, бүтээһэн хэрэг тон ехэ.
Хэрэнэй дунда һургуули, Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуули эрхимээр дүүргээ. Дээдэ һургуулиин комсомолой секретарь ябаһанаа обкомдо һая абтаад байтараа, Владимир Саганов: "Булта фермэдэ ошоё!" – гэһэн уряа гэнтэ республика дотороо зарлаад, эгээн түрүүлэн өөрөө түрэл нютагтаа ошожо, фермые даагшаар хүдэлжэ захалаа бэлэй. Эрдэм мэдэсээр, эдэбхи үүсхэлээр ехэ залуу ветврач тэрэ үедэ дүрбэн ажахыһаа нэгэдэһэн, хахад Түнхэниие эзэлһэн "Саяанай" совхозой ахамад ветврачаар, удангүй директорээр ажаллаба.
Директор байхадаа, партиин райкомой бюрогой гэшүүнээр һунгагдаһан байгаа. Нэгэтэ "Саяан" һониной хүдэлмэри тухай асуудал бюродо харагдаха болобо. Райкомой I секретарь А.Д. Тахановай үгы байһан дээрэһээ бюрогой зүблөөе Владимир Бизьяевич хүтэлбэрилбэ гээшэ. Һониндо наһаараа хүдэлжэ ябаһан хүн шэнгеэр һониной дутуу дундануудые, дүүргэхэ зорилгонуудые нюдэ сэлмээхээр шүүмжэлжэ, ойлгуулжа гараһыень гайхаһанаа мартагшагүйб.
В.Б. Сагановтай нэгэтэшье уулзаһан, ямаршье мэргэжэлэй хүн тэрэнэй олон юумые мэдэхэ, алибаа хэрэгые досооһоонь хараха байһые онсолон тэмдэглэдэг.
Тэрэ томо "Саяанай" совхозой һалбари бүхэниие хүл дээрэнь үндылгэжэ ябатарнь, дээдын хүтэлбэрилэгшэд тэрэниие (гуша хүрөөгүй залуу хүниие) аймгүйсэдкомой түрүүлэгшээр дэбжүүлбэ. Энэ тушаалдаа удааншье һуугаагүй. Удангүй республикын хэмжээнэй хүтэлбэрилэгшэ ябаха замдаа сэхэ гараа һэн. Түргөөр дээшээ дэбжэжэ байһан тэрэ үедэнь нүхэдынь иигэжэ шоглон хөөрэлдэдэг байба: "Сагановнай кукуруза шэнгеэр ургажа ябана..."
Хүдөө ажахын министрэй орлогшо, министр, Министрнүүдэй Соведэй Түрүүлэгшын Нэгэдэхи орлогшо, Түрүүлэгшэ – иимэ томо зэргын хүндэтэйшье, угаа харюусалгатайшье тушаалнуудые хори холо гаран жэлнүүдтэ даажа ябаба. Корейн Арадай Республикада элшэн сайдай экономикын талаар зүбшэлэгшөөр 3 жэлэй туршада хүдэлжэ байтараа, Буряадай олониитын гуйлтаар нютагаа бусажа, баһал республикынгаа правительствые толгойлһыень булта мэдэнэбди. Арадай Хуралай экономикын, финансын болон банкын хэрэгүүдэй талаар комитедые баһа ударидаа. Арад зондоо алишье талаар аша туһатай зандаа ябатараа, хүндөөр үбшэлжэ, оройдоо 63-тайдаа наһа бараһаниинь харамтай, гэмшэлтэй.
Мэргэжэлээ, ажалаа үндэр хэмжээндэ мэдэдэг, хурса ухаатай, шанга зоригтой байхынгаа хажуугаар сэбэр сэдьхэлтэй, ёһо заршамтай Владимир Бизьяевич Буряад орондоо айхабтар ехэ юумэ хээ. Тиихэ зуураа ганса гүрэнэй хэрэгээр һонирходог бэшэ, ямаршье хүнэй хандаа һаа, тэрэ доронь туһалхаяа оролдодог байгаа. Олон зон тиигэжэ баталан хөөрэлдэдэг.
Нэгэ жэшээ. Наһа бараһан манай мэдээжэ уран зохёолшо Балдан Ябжановай 70 наһанай ойн дурасхаал тэмдэглэхэеэ бидэ нүхэдынь – уран зохёолшод, артистнууд Улаан-Үдэһөө Түнхэндэ ошохо гээд, машинагүйдөөд, Владимир Бизьяевичта хандахадамнай, минуташье һаатажа һуунгүй, микрик олоод, бензин хүүлээд, бидэниие ябуулхаһаа гадна, өөрөө ябалсашоо бэлэй.
Тиигэжэ Толтойн һургуулида, Хэрэнэй Соёлой байшанда, Ябжановтанай гэртэ болоһон бүхы хэмжээ ябуулгануудта эдэбхитэйгээр хабаадалсажа, хэлэхэ үгэеэ хэлэлсэжэ бусаһан байха юм. Нэгэ машинаар сугтаа ябалсаһан уран зохёолшо Цэрэн Галанов литература ямар һайнаар мэдэдэг хүн бэ гэжэ гайхаһанаа хожомынь тэмдэглээ юм һэн.
Хэрэнэй һургуулида һураха үедөө бэшэһэн шүлэгүүдыень хадагалжа ябаһанаа багшань Н.А. Тулусоева һүүлдэ харуулаа юм. Тиимэһээ гайхалтагүй. Владимир Бизьяевич политикын, эрдэмэй бүхы һалбаряар номуудые олоор уншахаһаа гадна, искусство, литературада, спортдо дуратай хүн юм һэн. Һонор ухаатай хадаа бүхы юумэ сээжэдээ хадуугаад абаха, өөрынгөө һанамжа, сэгнэлтэ нэмээд, бүри һонин болгоод хөөрэхэл даа.
Ород, буряад хэлэндээ тэгшэ хурса һэн хадаа ямаршье харюусалгатай суглаа, хуралнууд дээрэ "унтажа һууһан" ноёдой энеэдэһэ хүргэмөөр хурса, хурса оньһон үгөөр "дабһалха". Нэгэ суглаанда хүдөөгэй зарим ноёдые "һайн хүнэй һаад, муу хүнэй зугаа" боложо бү ябагты гээб", – гэхэдэнь, зал соо хүхэ энеэдэн нэершоо һэн.
Нэгэтэ нютагтаа хүрэжэ ябаад, "Үүе, Харбяангууднай ямар набтар болошооб?!", – гэжэ гайхаһаншуу болобо. Сугтаа ябаашан өөрөө "набтар болгоо" – гэжэ мэдээ юм ааб даа. Ушарынь гэхэдэ, нэгэ-хоёр жэлэй туршада бүхы Түнхэнэй гол харгы заһабарилагдажа, шулуун адхагдажа, "үндэр болошоһон" байгаа ха юм. Энэ хэрэгтэ премьерэй хубита байлсангүй яахаб! Республикын колхоз, совхозуудта ажахын тоосоон нэбтэрүүлэгдэнэ гү, БАМ баригдана гү, Түгнын шулуун нүүрһэнэй уурхай, хүүргын түхеэрэлгэнүүдые бүтээхэ Улаан-Үдын завод ашаглалгада оруулагдана гү, Байгал хамгаалгаар хэлсээнүүд болоно гү, Түнхэнэй национальна парк (үндэһэтэнэй хүреэлэн), "Бурятзолото" акционернэ нэгэдэл эмхидхэгдэнэ гү – эдэ олон холын хараатай шухала ажал хэрэгүүд В.Б. Сагановай шударгы хүсэл оролдолгогүйгөөр хэгдээгүй байха.
"Хүдөө ажахыгаар болоһон республикын мэргэжэлтэдэй нэгэ зүблөөндэ (дала гаран оноор) В.Б. Сагановай тон олон тоо баримтатай, хэрэгтэй хүнүүдэй нэрэ, обогуудтай һонин гэгшын элидхэл шагнаад, суглаанай дүүрэхэдэ, хажуудань ошожо:
– Бэшэһэн элидхэлээ үглөө болотор үгыт, һониндо гаргахабди, – гэһэмни, тэрэм ехээр гайхажа, мэгдэжэ абаба:
– Ямар бэшэһэн элидхэл? Элидхэлни компьютер соомни... – гээд, толгойгоо заагаа һэн, – гэжэ һэдхүүлшэ В. Бадмаев бэшэһэн байдаг.
Нээрээшье, жэшээгүй бэрхэ хүн байгаал даа. Ниитын эрдэмэй академидэ һураха зуураа, экономическа эрдэмэй кандидадай нэрэ зэргэ хамгаалаа. Информатизациин (эрдэмэй мэдээсэл тараалгын) талаар Уласхоорондын академиин академигэй солодо хүртөө. Генерал-майорой зэргэтэй юм һэн.
Наһанайнгаа хани Зоя Ильиничнатай дүрбэн үхибүүдые хүл дээрэнь табяа. Владимир Бизьяевич тухай, тэрэнэй абари зан, хэмжээгүй ехэ ажал ябуулга тухай зузаахан ном гаранхай.
ИЛАЛТЫН ЖАГСААЛ – ИЛАГШЫН ДУРАСХААЛ
Алтан Мундаргаяа түшэһэн шахуу Түнхэнэй Хойто-Гол нютаг бороотой дайда юм. Илангаяа намар тээшэ үбһэ абхуулхагүй, үершье болохо. Ехэ-Уһан гол, тэрээндэ шудхадаг горходтоёо үерлэшөөд, дэмырһэн мэтэ шууяжа, хүүежэ байба. Коммунын орлогшо дарга ДАБАА АНГАРХАЕВ ШОХОНОВ комсоргтоёо уһанда боогдоһон эрьеын нүгөө талын үбһэшэдтэ хүнэһэ абаашахаяа түншэжэ хэһэн модон хурыдта һуугаад, үертэй уһа руу оробод гээшэ. Ута ургаараа эрье тулан саашалхатай сасуунь, онгосонь бурьялжа байһан булангиртай уһанда нэшэгдэн, эрьелдэ эрьелдэһээр ошожо, голой тэг дунда хүмэришэхэдөө яахабши?! Толгойнууд бултагалзаад лэ харагдахаяа болишоо һэн.
– Буда хүбүүн эсэгэһээнь тиигэжэ гээгдэһэн юм даа, баарһан, – гэжэ тиихэдэ багахан ябаһан Ханда Абидуевна Маланханова (Куклина) уйлан шахуу мүнөө хөөрэдэг. – Уһанай татаһан хойно, ехээр үбдэшөөд хэбтээб, нохой газаамнай хүнэй толгой асаржа хаяа юм. Һанахадашье үһэн үрзыдэг...
Будын 11-тэй байхада, тэрэл намартаа хоёр ахань хэжэгтэ дарагдажа наһа бараад, хүдэлмэришэ хүбүүн эжытэеэл ами зууха баатай болоо һэн. Агнахаһаа, анзаһа барихаһаа захалаад юу хээгүйб даа! Түрүүшын тоодо колхоздо ороо. Хэрэнэй 7 жэлэй һургуули дүүргээд, Туранай сомоной избачаар (мүнөөнэйхеэр, номой сангай эрхилэгшээр) хүдэлжэ байхадаа, “өөрынхеэрээ байдаг зүрюу зантай, тиимэ мүртөө шударгы сэхэ" – гүүлэжэ байжа комсомолдо абтаба.
Һайн дураараа дайнда мордожо, Саратовска областьдо бүридхэгдэжэ байһан агаарай-десантна частьда СЭНГЭ МАНЗАРОВ, САНЖАЙ ОШОРОВ, ГОНЧИК-ДОРЖО ТАРЯШИНОВ, ВЛАДИМИР БОЛОГОВ болон бусад Түнхэнһөө ошоһон нютагаархинтаяа тудаба. Москва шадар асарагдаад байхадань, “Самолёдуудтаа һуугты!" – гэһэн үнинэй хүлеэгдэһэн захиралта одоошье соностобо даа. Хүн бүхэнэй үргэбшэдэ гурбан хоногой хүнэһэн, зэр зэмсэг. Бүһэдэнь – дайсанай ара талада хэрэгтэй болохо түгэд тоногууд. Хүндэшэг даа. Тон дээгүүр ниидэхэдэ, хүйтэн, агаар шэнгэн. Һайниинь гэхэдэ, дайсанай зенитнэ буугай һомонууд хүрэнгүй тэһэрнэ...
– Смоленскэ областьдо дайсанда хүреэлэгдэһэн манай частьнуудай һэтэржэ гараха хэрэгтэ сохилто хэхэ гол хүсэн болохоор манай бригада эльгээгдэһэн байгаа, – гэжэ Буда Дабаевич хөөрэгшэ һэн. – Фашистнууд буухатаймнай сасуу бомбодожо эхилээ. Бидэ намагтай нугада бууһан байгаабди. Тиимэһээ боомбонууд гүнзэгы руу холо хүрэтэр шаагдажа тэһэрдэг байба. Тиибэшье хоролто байгаа ааб даа. Таһалгаряагүй гал шуурган, снаряд, минын тэһэрээн, нүхэдэй ёололдоон соогуур 47 часай туршада тулалдаабди.
Хараһаар ябатарни Е. ПЕРМЯКОВ С. МАНЗАРОВ хоёр нютагайхидни үшөө хоёр танк буудажа зогсообо. Галбаһаа ошоһон мэргэн ПҮРБЭ ЛЕОНТЬЕВ окоп соо хоронхой, һэншье гэнгүй дайсадые тоншожол байна. Теэд дайсанай сэрэгэй хүл дээрээ бодоод, хам ойртожо ерэхэдэ, Пүрбэ һүүлшынгээ гранатаар хэдэн дайсаниие, өөрыгөөшье тэһэлжэ мүнхэрөө юм һэн...
Буда Дабаевич нэгэ нютагайнгаа нүхэрые шаналан, эрэлхэг зоригоорнь омогорхон уярхаараал уярна. Юрэ харахадаа, бата хатуу булад шэнги хүн гэжэ һанахада, элдэбые үзэһэн Б.Д. Ангархаев уярган зөөлэн, түбшэн даамай хүн һэн гэжэ дурдамаар.
Нэгэ байлдаанда хатуу шангаар дайлалдажа, отрядаараа түмэр замай узел шууд абалсаа. Ара талада эдеэ хоол хэн бэлдээд байхаб? Хүлдэһэн хартаабхашье малтаха, модоной холтоһошье (халяар һаа, дээрэ) жажалха ушар болодог бэлэй. Нэгэтэ Сэнгэ нүхэрэй улаан одые һомон сүмэ тудаад, пилоткын доторто торошоһон байба. Үргэбшэ соохи өөрынь тогоон баһа сооро буудуулһан байгша һэн. Дайнда, амгалан байдалдашье, юун болодоггүйб даа.
«Генерал П.А. Беловой морин сэрэгэй корпусой, генерал А.Ф.Казанкинай десантна корпусой таха хэлбэритэй тойруу зам гаталжа, дайсанай томо бүлэглэлнүүдтэ дайралдангүй, жэжэнүүдыень бута сохиһоор 10-дахи Армиин эзэлжэ байһан газарта гаража ерээ», – гэжэ Советскэ Союзай Маршал Г.К. Жуков дурасхаалайнгаа номдо бэшэһэн байдаг. Тиихэдэ 19-тэй Буда Ангархаев Улаан Одоной орденоор шагнагдаа юм.
Сталинградай түлөө байлдаануудай гал дүлэн соогуур гараха баһа хубитай байгаа. Теэд 1942 оной намар хүндөөр шархатабашье, ротын старшина Б. Ангархаев Илалтада хүрэлсэхэ золтой байгаа. Тиигэжэ толгойгоо омогоор дээшэнь үргөөд, Гитлерэй тугуудые гэшхэн, Улаан талмай дээгүүр Илалтын жагсаалда алхалалсаха азатай байгаа.
Энэ омогорхомо, бахархама азань Буряадһаа гансал Буда Дабаевич Ангархаевта гурба дахин тохёолдоо бэлэй: 1945, 1990, 1995 онуудта.
Буда Дабаевич хайрата эсэгэ, аханараа эдирхэндээ алдабашье, ганса эжынгээ үбэр дээрэ эрхэ дархан һуугаагүй, үнэхөөр, сагай ашаа ээм дээрээ даалсажа, улад зондоо удамарша ябагшадай нэгэн мүн.
Дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ баатар шэнги үндэр шамбай бэетэй нэгэ хүн Хужар һууринда һуудаг манайда хаа-яа ерэгшэ һэн. Эжын түрэлэй энэ Буда ахай гээшэ тэрэ ехэ дайнай гал соогуур гараад, Түнхэнэй комсомолой райкомой 1–дэхи секретаряар хүдэлжэ ябаһан залуу ноён гэжэ би тиихэдэ хаанаһаа мэдэхэбиб даа. Тээ хожомшог Хэрэн гэжэ аймагай түбтэ мал баридаггүй, 4 үхибүүтэй айлайда һү, сүсэгы, газарай эдеэ үдэр бүри шахуу зөөхэ “ажалтай" болоо агша һэм.
5 жэл аймагай залуушуулые толгойлжо байтарынь нютагайхидынь Молотовой нэрэмжэтэ колхоздоо түрүүлэгшээр абаашаба. Тэндэһээ Москвада Тимирязевай нэрэмжэтэ Хүдөө ажахын академидэ эльгээгдээ. Тиигээд лэ өөрөө толгойдоо эзэн бэшэ болоод, “парти хайшан эльгээнэб" – гээд лэ республика соогуураа, нээрээшье, эльгээһэн тээшэнь ябаа бшуу.
Республикын Хүдөө ажахын министерствын ахамад агрономоор (2 һара), Сэлэнгын аймгүйсэдкомой түрүүлэгшээр (3 жэл шахуу), 4 ажахы нэгэдүүлһэн томо гэгшын Яруунын совхозой директорээр (4 жэл гарамгай) хүдэлөөд, Хрущевой “шэнэдхэн байгуулгын" дүүрэнтэхэ үедэ Мухар-Шэбэрэй, Бэшүүрэй аймагуудта хүдөө ажахые һэргээлсэбэ. 1967 оной январьта Буда Дабаевич партиин Хэжэнгын райкомой 1-дэхи секретаряар һунгагдаад, аяар 7 жэлһээ үлүү хүдэлжэ байтараа дүй дүршэлөөр баян агроном хүн хадаа республикын хүдөө ажахын министрээр томилогдожо, баһал 7 жэл ажаллаа. Һү үйлэдбэрилгын нэгэдэлэй генеральна директорэй тушаалда мүн баһа 7 жэлэй туршада һуугаа.
Агаарай-десантна сэрэгүүдэй хүндэтэ ветеран, “Буряадай АССР-эй габьяата агроном" гэһэн зэргэдэ хүртөө. Ажалай Улаан Тугай орден, “Хүндэлэлэй Тэмдэг" орден, “Ажалай шэн габьяагай түлөө" медаль, бэшэшье шагналнууд үргэн үбсүүень шэмэглээ юм һэн. Гал гуламтаяа һэргээжэ ябаһан Дари эжынь, Екатерина Нимаевна ханинь, үгышье һаа, 4 үхибүүдынь, 4 аша, зээнэрынь Ангархаевтанай нэрэ солые үргэжэ, үргэлжэлүүлжэ ябана.
Хүшэр хүндэшье, гайхамшаг һониншье сагайнгаа эрхэ, гуримаар ябаһан орой дээрээ одотой хүн байгаа Буда Дабаевич Ангархаев. 76 хүрөө. Шаналмаар бэшэ наһан!
“УРДА ЯБАХАНЬ УРАГШАТАЙ..." –
гэжэ нэгэ шүлэг улад зоноо ударидажа, хүтэлжэ ябаһан хүнүүдэй дүрэ шарай, зориг, эрмэлзэлые ухаандаа оруулжа бэшээ һэм. Хүтэлбэрилэгшэ хүн ганса өөр тухайгаа, ойрохи зон тухайгаа бодонгүй, бүхы эрдэм мэдэсэеэ, дадал шадабарияа, һанаа сэдьхэлээ даалгагдаһан ажалдаа, ниитынгээ хэрэгтэ, нютаг нугадаа дууһан шабхан зорюулаал һаа, амжалта туйладаг, урагшатай, хүндэтэй ябадаг ха юм даа.
Хүтэлжэ ябаһан хүнүүдэйнгээ мэргэжэл, шадал, хүсэлые зүб мүрөөр шэглүүлжэ, хүн бүхэндэ хандахадаа өөрын “оньһо" оложо, баалаха газарта ноёлжо шадан, магтаха, дэмжэхэ газарта урма далиинь үргэлсэн ябаашан ёһотойл дарганар гээшэл даа. Тиимэ дүйтэй, артельһээ аймаг хүрэтэрөө, аймагһаа республика хүрэтэрөө ургажа, хүдэлхысэ хүдэлһэн, нэрэ солоёо зоной һанаа сэдьхэлдэ үлөөһэн ахамад хүнүүд түнхэнэйхидэй дунда нилээн олон бии байгаа, мүнөөшье хүдэлжэ ябаашан баһа бии.
Дээрэ бэшэгдэһэн “ехэшүүл" шэнгеэр хүн бүхэн тухайнь тодорхойгоор тогтожо хөөрэнгүй, нэрэнүүдыеньшье, зарим аша габьяа, зэргэ тушаалыень тобшохоноор дурдажа гаралтай.
ТАХАНОВ АЛЕКСАНДР ДОБШОНОВИЧ (1925 ондо түрөө)
Охор-Шэбэрэй олон Тахановтанай нэгэн 1943 ондо дунда һургуули дүүргэһээр десантно-парашютна батальондо абтажа, Японтой боложо байһан дайнай үедэ, һүүлээрнь Корейн дайнда парашюдаар хэдэн зуу дахин тэнгэриһээ һүрэһэн, олон шарха бэедээ олоһон дайшалхы намтартай. Полкын командирай орлогшо, майор зэргэтэй Таханов нэгэтэ бэдэрэлгэндэ оробо. Полкынхидой бэдэржэ ошоходо, үндэр модоной оройдо парашюдаараа торсолдошоһон шархаташанхай, арай гэжэ амилжа һуугаа гэхэ.
Сэрэгтэ шанга һургуули гараһан зоригтой шамбай, эрдэмтэйшье залуу хүбүүн бусажа ерэһээр, комсомолой Загарайн райкомой нэгэдэхи секретаряар жэл соо хүдэлөөд, нютагтаа эльгээгдэжэ, түрэл аймагайнгаа һэргэн хүгжэхэ хэрэгтэ олохон жэлээ – үе наһанайнгаа эгээн тэнхээ хабатай хаһые зорюулаа юм. Хахад Түнхэнөө хэрэгтэй хүдөө ажахын техникэ, бусад зүйлнүүдээр хангадаг байһан Жэмһэгэй МТС-эй парткомой секретарьһаа эхилээд, баһал энэл газар дайда дээрэхи 4 ажахын ниилүүлэгдэжэ, Саяанай совхоз болгогдоходо, баһал парткомой секретарь болоод, удаань аймгүйсэдкомой түрүүлэгшын тушаал даажа, партийна дээдэ һургуулиин һүүлээр аяар 6 жэлэй туршада КПСС-эй райкомой секретаряар ябаа гэхэ гү, али аймагаа толгойлоо.
Тэрэнэй хүдэлһэн тэдэ жэлнүүдтэ хэгдэһэн юумэн тоолошогүй бэзэ даа. Таряан болон мал ажал эрхилхэ, электрын элшэ хүсэ дамжуулха Жэмһэгэй подстанци бодхоожо, зайн гал Аха хүргэхэ, Монголой Хүбсэгэлэй аймагай хойто һууринуудые гэрэлтүүлхэ, тэндэ хүрэдэг харгые асфальтаар хушуулха талаар амжалтатайгаар ажаллаһанайнгаа түлөө республикын Верховно Соведэй депутат, партиин обкомой гэшүүн А.Д. Таханов КПСС-эй XXIV съездын делегадаар (хүдөөгэй дарганар сооһоо гансаараа) һунгагдаха хубида хүртөө бэлэй. Республикын арадай хиналтын хорооной түрүүлэгшын орлогшын тушаалда ажалайнгаа намтар түгэсхөө һэн. “Хуули гартаа барижа шадаха толгойтой ухаансар ноён юм һэн", – гэжэ зон хэлсэдэг.
ТЮМЕНЦЕВ ГАВРИИЛ ПАВЛОВИЧ – буряад угтай ород айлай хүбүүн Гавриил А.Д. Таханов, Буряадай арадай поэт Ш.Д. Байминов гэгшэдтэй үелжэ үдэһэн, буряад һургуулидашье һураһан тула ямаршье буряадһаа үлүүгээр хэлэнэ гү гэхээр “уһан дээрэ үрмэ тогтоомоор" уран хурсаар хөөрэдэг юм. Залуушаг ябахадаа, Захааминай аймгүйсэдкомой түрүүлэгшэ болоод, нэгэ колхозой ажал хэрэг харахаяа ошобо ха. “Энэ мангадта тэрээнээ бү хэлэе", – гэхэ мэтээр тэндэхи хүнүүд һабир-шэбэр гэлдээ гэхэ. Ойлгоошогүй болоһон ород ноён суглаа хэхэдээ, уһан буряадаар хэлэжэ, тэрэ “мангад" гэжэ баһахаяа һанаашаниие улайлгаа, сайлгаа юм гэлсэдэг.
Республика дотороо хаана эльгээгдэнэб, ямар ажал даалганаб – мэтэр дары оншынь олоод, ажахые гү, али аймагые гү – үргөөд лэ абашадаг байһандаа республикын хэмжээнэй олон зэргэ тушаалда дэбжүүлэгдэһэн байха. Министршье, орлогшошье ябаа, эгээн дээдэ шатань – республикын правительствын Түрүүлэгшын Нэгэдэхи орлогшо байгаа. СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаа.
– Энэ сагаан гэртэшни долоо дахин ороһон, долоо дахин гараһан хүмби, – гэжэ шог ёгтодо хоёр хэлэн дээрээ тэгшэ бэрхэ Гавриил Павлович өөрыгөө “шүүмжэлэн" һагад эльгэ татадаг һэн. Ажалайнгаа һүүлэй хугасаада Улаан-Үдын хүдөөгэй аймагта, шубуу үсхэбэрилхэ фабрикада эмхидхэгшэ бэрхэ бэлиг талаанаа харуулаа юм.
ЛЮБОВЬ ДАНСАРАНОВНА МАДЫЕВА алба хаажа ябаһан кадрова офицер Дансаран Шагдурович Гыргенов эсэгэтэеэ Германи, Монголоор (Ю.Цэдэнбалтай нүхэд байһан) ябалсаһан юм.
Эмшэнэй мэргэжэл шэлэһэн хадаа олон жэлэй туршада үбшэнтэниие эмшэлхэ зуураа, эм һудаһа руу дуһаахые, зүү табиха, төөнэхэ хитад аргые Буряад орондоо анха түрүүн хэрэглээ һэн. Хори гаран жэл элүүрые хамгаалгын министрээр хүдэлхэдөө, шадамар эмхидхэлшэ, эдэбхи үүсхэлтэй, бодомжотой хүтэлбэрилэгшэ байһанаа харуулаа. “Зүүн Сибирьтэ ажаһуугшадта доторой үбшэнүүдые эмшэлхэ талаар туһа хүргэхэ асуудалнууд" гэһэн темээр диссертаци хамгаалһан юм. Элүүрые хамгаалгын түрүү зэргэдэ ябаһан байнал даа.
ДАРЖАЕВ РИНЧИН ДАРМАЕВИЧ – Түнхэнһөө гараһан түрүүшын геолог. Удаахан хугасаада Галуута нуурай эрьедэхи Холбоолжоной нүүрһэнэй нээмэл уурхайн начальнигаар хүдэлөөд, республикын Министрнүүдэй Соведэй Түрүүлэгшын орлогшоор дэбжүүлэгдээ һэн. Байгаали хамгаалха гүрэнэй комитедэй түрүүлэгшэ байхадаа, Сагаан нуурай нүүрһэнэй уурхайе ашаглалгада оруулха, Байгалай ариг сэбэрые аршалха, Түнхэнэй үндэһэтэнэй парк байгуулха шухала хэрэгүүдтэ хубитаяа оруулангүй яахаб даа.
МОГЛОЕВ АНАТОЛИЙ ДАМДИНОВИЧ түрэл Тооро нютагтаа агрономоор хүдэлжэ захалаад, Түнхэндөө хоёр дахин бусажа, партиин райкомой нэгэдэхи секретаряар, аймагай захиргаанай гулваагаар олон жэлэй туршада ажаллахадаа, экономическа эрдэмэй кандидат хадаа ажахы хүтэлбэрилгын оньһон аргые эрдэмэй үндэһэ һуури дээрэ табихые, ажалшадай һуудал байдал, ой ухаа, һанаа эрмэлзэлые ойлгожо хүдэлхые ехэтэ оролдогшо бэлэй. Спортивна талмайда волейбол наадахаяа гарана гү, ёохорой дүхэригтэ оробол, наадаяа хүгтэй, эршэтэйгээр “үргөөд" ябашана гү – “зонойл хүн байгаал даа" – гэжэ шаналха нүхэд олон. Республикын агрохимическэ нэгэдэлэй начальник байна гү, һайн дураараа Оронгын совхозой директор болоно гү, хүдөө ажахын академиин доцент болоод багшална гү – ябаһан газартаа өөрынгөө мүр сараа, һайхан дурасхаал үлөөгөө.
ТАХАНОВ ВИКТОР ДОБШОНОВИЧ дайнай һүүлээрхи хатуу жэлнүүдтэ нүүрһээр ябадаг паровозой кочегараар ажалайнгаа намтар эхилхэ баатай болоо һэн. Сэрэгэй алба хэхэдээ, Венгриин буһалгаа даралсажа, барилдаа, боксын һургуули гаралсаһан хүбүүн һуралсалаа үргэжэлүүлжэ, ахынгаа замаар шэглээ юм. Барилгын эмхинүүдые толгойлоод, аймгүйсэдкомой түрүүлэгшын орлогшо, түрүүлэгшэ, партиин райкомой нэгэдэхи секретарь ябаад, ойн ажахын министрээр томилогдоно. Харин олохон жэлэй туршада Президентын дэргэдэхи аппарадта хүдэлжэ гараа.
Эдэнэр мэтээр аймагайнгаа болон республикын элдэб һалбари толгойлолсожо ябаашадые тобшо тэдыгээр нэрлэхэ дуран хүрэнэ. С.Д. БИЛЬГАЕВ сагтаа Хэжэнгын 1-дэхи секретарь, М.Д. АНГАРХАЕВ – Сэлэнгын, В.Д. СЕРЕБРЕННИКОВ, В.Ж. СЫРЕНОВ, Н.Б. МАНЗАЕВ, Б.Ш. УСКЕЕВ, Л.Д. ТУРБЯНОВ болон бусад олон хүтэлбэригшэд нютагтаа хүдэлөө. Л.Д. ТУРБЯНОВ, В.Е. ГУЛГОНОВ мүнөөшье республикын хэмжээнэй ударидагшад мүн. Валерий Енжапович Байгаалиие хамгаалха комитедые олон жэлэй туршада толгойлхо үедөө Хойто Мүльһэтэ океанай полюсто Буряад оронойгоо туг хадхаха золтой байгаа.
Уран зохёолшод АРДАН АНГАРХАЕВ ВЛАДИМИР СЫРЕНОВ хоёр Түнхэнэй үндэһэтэнэй парк (хүреэлэн) эмхидхэхэ айхабтар орёо хүндэ хэрэг бүтээһэн габьяатай.
АРДАН ЛОПСОНОВИЧ АНГАРХАЕВ тухай нэмэжэ хэлэхын болбол иимэ: тэрэ арбаад жэл шахуу “Буряад үнэн" һониной ахамад редактораар ажаллаха зуураа, урдань үзэгдөөгүй амжалтада коллективээ асараа. Хэблэлэй байшан болгоо, олон һонин, һэдхүүл, номуудые гаргана. Уласхоорондын алтан медальда 3 дахин хүртэһэниинь арсашагүй гэршэ ха юм.
Хүтэлбэрилэгшэд тухай хөөрөө 30-50-яад онуудта сууда гараһан колхозой түрүүлэгшэнэр Ш.И. Фроловые (Шанаа), Б.С. Барбаковые (Галба), хожомоо бэрхээр ажалаа ябуулһан С.Б. Бильдуевые (Хойто-Гол), Л.Н. Шагдуровые (Хужар), А.С. Иринчеевые (Тооро), Ц.Ш. Бальбаровые (Хоймор), Ю.Н. Седовые (Түнхэн) нэрлээгүйдэ аргагүй. Иимэ хүнүүд үшөө олон даа.
“ДАЙГАА ДАРААШАД, ДААГАА ҺҮҮЛДЭЭШЭД"
Аглаг тэнгэриин гүнзэгыдэ
Алтан одон толорбо.
Агууехэ байлдаанда
Жамбал баатар тодорбо, –
гэһэн Ц. Галсановай шүлэг абаһаар ухаанда ороодхино. Богонихон сагай хугасаада 313 фашистнуудые (эгээн хэрэгтэй мэргэшүүлыень, ноёдыень, тэрэ тоодо Гитлерэй өөрынь түлөөлэгшэ генералые) нэгэ нэгээр агнажа хорооһон Баруун-Хойто фронтын эгээн суута мэргэн Советскэ Союзай Герой ЖАМБАЛ ЕШЕЕВИЧ ТУЛАЕВ тухай дуулаагүй хүн хомор. Тэрэнэй гайхамшаг баатаршалга тухай Совет элитэ уран зохёолшо Илья Эренбургһаа эхилээд, манай Буряадай уран зохёлшод Ц. Галсанов, Ш. Байминов, А. Ангархаев хүрэтэр олон мэдээжэ уран зохёолшод, һэдхүүлшэд номууд, очеркнууд, поэмэ, зүжэгүүд соогоо бэшэһэн байдаг. Ехэ хүбүүниинь – уран зохёолшо, һэдхүүлшэ Владимир Тулаев эсэгынгээ түрэһөөр 100 жэлэй ойдо зорюулжа “Алдаршаһан мэргэн" гэжэ тусгаар ном бэшэжэ һая хэблүүлээ.Алдар Солын орденой гүйсэд кавалер САМБУ ХАЙДАПОВИЧ БУЛУТОВ тухай түрүүшээр нютагайхид (Улбагайнхи юм) мэдэдэггүй байгаа. Гэртэһээ гараһаар эгсэ 30 жэл боложо, үбсүүгээр дүүрэн орден, медальтай орожо ерэхэдэнь (1965 ондо һэн), түрэһэн эхэнь таняагүй юм. Тон һонин уулзалга болоо һэн. Хайшан гэжэ Белорусси, Польшо, Прусси, Германяар автомат гартаа барижа, эрэлхэгээр дайлалдажа гараһан тухайгаа, Донбасста хүндөөр шархатаһан, ород һамгатай болоһон, Челябинска тракторна заводой хүндэтэ ветеран байһан тухайгаа сержант Булутов яһалал хөөрөө бэлэй. Солдадай Алдар Солын энэ зэргэдэ хүртөөшэ Советскэ Союзай Геройнуудһаа дүрбэ дахин үсөөн юм.
Герой гэжэ нэрэ солодо хүртэһэн гурбадахи түнхэнэйхин Халхын голдо шалгарһан үхэр буугай взводой политрук лейтенант ГЭЛЭГ-БААТАР юм. Тэрэ хадаа Түнхэнэй Хойто-Гол нютагай хүбүүн 1929 ондо хилэ хаагдахада, Монголой Хүбсэгэл аймагай Ханх сомондо үлэшэһэн намтартай. Шохонов обогтой аха дүүнэрынь нютагтань дүүрэн. Тэрэ баатар аяар 1939 ондо наһа бараа.
Морин сэрэгэй эскадронуудай командирнууд ябаһан хоёр капитанууд ЛОПСОН САНЖИЕВИЧ ИВАХИНОВ, ИРИНЧИН ШАЛДАНОВИЧ ПОХОНОВ тухай дайнай түүхэ шэнжэлэгшэд, һэдхүүлшэд, профессор У-Ж. Дондуков СССР-эй Бэеэ хамгаалгын министерствын архивууд соохи баримтата материалнууд дээрэ үндэһэлэн тодорхой үнэншэмөөр бэшэһэн байна. Тэдэ документнүүдээр баталхада, энэ хоёр командирнууд тон ехэ эрэлхэг зориг, сэрэг дайнай оншо арга харуулжа Илалтын үлгы хүрэтэр ябаһан, саг соогоо Советскэ Союзай Герой нэрэ зэрэгэдэ дэбжүүлэгдэһэн байна. Лопсон Ивахинов дайнай үшөө дүүрээгүйдэ энэ зэргэдэ дэбжүүлэгдэһэн, үшөө хоёр жэл Германиин нэгэ хотодо комендант байһан, харин Иринчин Похонов Берлинэй абтахын урдахана алуулшаһан юм. Теэд май һара соонь Геройдо дэбжүүлһэн байгаа. Ами наһаяа хайрлангүй (оло шархатаһыень хэлэнэгүйб), дайлалдаһан баатарнууд лэ!
ЕНДОН АРДАНОВИЧ ХУЧАЕВ гэжэ үшөө нэгэ сэрэгшэн Ленинэй орденоор шагнагдаһан, баһа Геройдо табигдаһан гэжэ мэдэнэб. Би өөрөө залуудаа уулзаа һэм, теэд ажаябадал тухайнь бэшэжэ абаагүй байшооб. Материалынь дайнай ветеран С.Хандажаповта үлэһэн.
Дайн гээшэ олон түмэн зоной хуби заяае, зориг, шадалые, тэсэбэри, найдалые туршаа даа. УБАША АГУНОВ (Нуга) матросоор ябажа дэлхэй тойрохоёо, Америкэдэ жэл шахуу байжа уһан сэрэгэй шэнэ корабль шудалжа, дайлалдаһаар ерэхэеэ, БАДМА БУДАЕВ (Жэмһэг) шархатаад, плендэ ороһоноо аяар 1966 ондо Америкэһээ амиды мэндэ бусахаяа, летчик БАНДИ ТАХАНОВ (Охор-Шэбэр) бомбардировщик соогоо, ЯНЧИН ОШОРОВ (Таһархай) танк соогоо дүрэхэеэ, ДАМНИН ПАРПАЕВ (Зуун-Морин) рейхстаг дээрэ туг үргэлсэхэеэ хаанаһаа мэдэхэ бэлэй?! Танкист ВЛАДИМИР УНКУЕВ (Хуурай-Һубаг) дайгаа түрүүшынь үдэрһөө – Брест хотоһоо эхилээд, һүүлшынь үдэр Берлиндэ дүүргэхэ хубитай байгаа.
Бүхы дайн соогуур түрүү зэргэдэ ябаһан офицер СЫРЕН АНДЫКОВ (Таһархай) олон габьяа харуулжа, дүрбэ шархатажа Берлин абалсаһан, тиихэдэ Александр Невскиин хоёр орденоор шагнагдаһан юм. ГОМБО ШАГДУРОВ (Хужар) шэнги 4 гүрэниие ото гараһан фронтовигууд бии.
Дайн байлдаан соогуур юун болохогүйб даа? СЭРЭН-ДОРЖО АРЬЯЕВ окоп соонь унаһан гранатые тэһэрээгүй байхадань, гэдэргэнь шэдэжэ, хэдэн гитлеровецые хороожо үрдеэ. Буряадууд үсөөн һэн хадаа фронт дээрэ хаа гансал харалсадаг байгаа. Хужарайхид САНЖАЙ ОШОРОВ ГОМБО БАЛЬБАРОВТАЙ, ДОРЖО ОШОРОВ БАДМА ТАРЯШИНОВТАЙ арай шамай танижа уулзаһанаа һонёор хөөрэлдэгшэ бэлэй.
Дайн нютаг дээрээ үлөөшэдые һайн гэгшээр лэ шүрбэһэ шандааһыень гаргуулһан байха. Жэшээнь, Ворошилов колхозой МИХАИЛ МЫЛЗЕНОВ үдэртэ 2,5 гектар ногоо гар хажуураар сабшажа, РСФСР-эй Хүндэлэлэй дэбтэртэ оруулагдаһан гэхэ.
Дайнай урда тээ, дайн соогуур, дайнай һүүлэрхи жэлнүүдтэ үрэ ехэтэй ажалайнгаа түлөө Эхэ оронойнгоо шагнал хайрада хүртөөшэд олон ааб даа. Ленинэй орденоор, жэшээнь, Д.К. Гашуков, Л-Н.Д. Гергенов, Г.С. Шойбонов, Г.Г. Паданов, И.А. Кобелев болон бусад шагнагданхай.
УРАН БЭЛИГ УГААР ДАМЖАДАГ
Түнхэн – түүхээр баян хизаар, түүхэ дамжуулха домогшод, үльгэршэд хэрэгтэй. Арадай аман зохёол суглуулагшад, шэнжэлэгшэд МАЙСАН АЛСЫЕВҺАА, СОРОКОВИКОВ-МАГАЙҺАА, ДАРМА ЗАБАНОВҺАА, АРАБДАН ОНГОРХОЕВҺОО, бэшэшье үльгэршэд, онтохошодһоо нилээн аман зохёол, ябаган зугаа, түүхэ бэшэжэ абаһан байха. Эгээн һүүлшын үльгэршэн ВЛАДИМИР ХАЛХУЕВ (1975 ондо наһа бараа) өөрөө саарһан дээрэ буулгажа бэшэдэг байгаа.
Түнхэнэй түрүүшын мэргэжэлтэ зохёолшод үе сагайнгаа эрхэ байдалаар ябаа һэн. Мүнхэ-Сарьдаг 20 наһатайдаа 1929 ондо алуулаа, ЦЭРЭЭТЭР ЗАРБУЕВ 21-тэйдээ Эсэгын дайнда унаа. Теэд “Түнхэнэй хабарһаа" (1936 он) эхиеэ абаһан Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ литературна нэгэдэл яһала урагшатайгаар хүдэлөө. Мүнөө үе болотор 100 гаран ном хэдэн хэлэн дээрэ гаргаа. 15 түнхэнэйхид СССР-эй болон Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүд болгогдон абтанхай. Нэрэ солонуудые тоолоходо олон. Ганса Ардан Ангархаев эмхидхэлэй, “Буряад үнэн" хэблэлэй байшангай генеральна директор, ахамад редактор гол ажалайнгаа түлөө уласхоорондын Алтан медаляар 3 дахин шагнагдаба. Хажуугаарнь прозын, шүлэгэй, эрдэм-шэнжэлгын удхатай номуудые саг үргэлжэ хэблүүлжэ байна.
БАЛДАН ЯБЖАНОВАЙ “Майтагсаан", “Саяанай домог", “Зол шор хоёрни" гэжэ рассказуудай, туужануудай номууд, “Зоной хэшэг" гэжэ роман, “Эхын дуудалга" гэжэ драма буряад уран зохёолой алтан жасада орохоороол орожо үлэнхэй. ШАГДАР БАЙМИНОВАЙ, БОРИС СЫРЕНОВЭЙ, ЭЛБЭГ МАНЗАРОВАЙ, БАЯР ДУГАРОВАЙ, ЖОРЖ ЮБУХАЕВАЙ шүлэг, поэмэ, баснинууд баһал үргэн олон уншагшадаа олонхой. ВЛАДИМИР ТУЛАЕВАЙ, ВЛАДИМИР СЫРЕНОВЭЙ, ИЛЬЯ НАМСАРАЕВАЙ, ВЛАДИМИР ХАЛХУЕВАЙ, БАТОР РОМАНОВАЙ, ДАМНИН ОШОРОВОЙ прозын зохёолнууд өөр өөрын маяг хэлбэритэй, бодото байдалһаа үндэһэлэн бэшээтэй. ЛОПСОН ГЕРГЕНОВ, ЖАРГАЛ ЖЕРБАЕВ шэнги дахалдан гараһан шүлэгшэд бии.
Буряад литература шэнжэлхэ талаар ВАСИЛИЙ НАЙДАКОВ тон ехэ ажал хээ һэн. САЯАН БАЛДАНОВ мүнөө Буряадтаа энэ орёо хэрэгые толгойлжо ябана. Хоюулан эрдэмэй докторнууд, профессорнууд.
Искусствын нүгөө һалбаряар хубитаяа оруулаашад баһал бии ааб даа. ДАНДАР АЮШЕЕВ Буряадай түрүүшын мэргэжэлтэ композитор һэмнай. Олон дуунууд, түрүүшын үндэһэн оперо, баледүүд, симфонинууд... хорёод жэл соо композиторнуудаа толгойлоо, олон залуушуулые хүгжэмдэ һургаа. Буряадай искусство, литературын II-дохи декадада СССР-эй дээдын хайраар – Ленинэй орденоор шагнагдахаараал шагнагдаһан байха.
РСФСР-эй габьяата артист ЦЭРЭН ХОБОРКОВОЙ хуураа гартаа баряад, гоё һайханаар буряадаар хубсалаад, тайзан дээрэ гаража ерэхые харагшад хүлеэжэ ядадаг байгаа бэшэ гү? Өөрөө һайхан, абьяас шунал, дабташагүй гоё арадай хоолой – иимэл һэн даа “Амаршалгын дуунай" автор, иимэл байгаа буряадай “Энхэ-Булад баатар".
Баһал гоё ирагуу хоолойтой ВЕРА ЛЫГДЕНОВА тэрэл Таһархай нютагһаа гаража ерээ. Оперодо дуулахаяа, дуушадые һургахаяа, агуу дуушан Лхасаран Линховоинтой хуби заяа нэгэдэхэеэ, баһал суутай, бэлигтэй хүгжэмшэн Дарима басагаяа хүмүүжүүлхэеэ...
Үндэр тэгшэ бэетэй, илдам һайхан миһэрэлтэй, шарайгаараа дэлхэйн ямаршье яһанай дангинарһаа дутахагүй ЕЛЕНА ШАРАЕВАГАЙ Чайковскиин, Штраусай, Рахманиновай, Вердиин, Гуногой опернуудһаа гол рольнуудые гүйсэдхэнэ гү, Бородино “Игорь тайжада" Ярославна боложо тодорно гү, Монголдо, Голландида, Францида, Япондо, Урда Корейдэ дуулана гү – хаанашье тэрэнэй оюун бэлигые харагшад үндэрөөр сэгнэдэг һэн. Чайковскиин нэрэмжэтэ уласхоорондын конкурсдо лауреат болоо. Россиин Федерациин габьяата артист һаяшаг болоод, бэлиг шадабариингаа эгээн түлэг дунда хүндөөр үбшэлжэ, олон мянган харагшадаа гашуудалда унагаан ошоо. Үбдөөд байхадань, ганса Галба нютагайхидынь бэшэ, бүхы Буряад ороной һайн һанаатан мүнгэ тэдхэбэри суглуулаа юм. Энэл бэзэ даа сэгнэлтэнь!
ДАНДАР БАДЛУЕВ – түрэлхиин һайхан юумэндэ дуратай хүн, хара багаһаа хүгжэм шудалдаг, зурадаг, хатардаг байжа, Энэдхэгтэ ошожо, Калькуттын Хатарай Академидэ энэдхэг хатарай үндэһэ, маяг хэлбэри шудалжа ерээд, хооһон газарта гэхэдэ болохо “Лотос" гэжэ оюутадай ансамбль болотор хүгжөөгөөд, хожомшог тээшэ “Бадма сэсэг" гэжэ бүри гүрэнэй театр болгоһон габьяатай. “Шива Намараджын хатар", “Тогос шубуунай хатар" – хамта дээрээ зүүн зүгэй арадуудай зуу гаран, тэрэ тоодо энэдхэг, хитад, япон, монгол, араб, буряад хатарнуудые шэнээр зохёон табижа, хэдэн арбаад гүрэнүүдтэ хатарай искусствын сэдьхэлээ ханан баясахаар гайхалтай һайханиие шадамар бэрхээр харуулжа, дахин дахин уригдахаар суурхажа ябаа гээшэл. Буряад ёохор, дуу, хатарнуудые Европын улад зон харахадаа, иимэ бэлигтэй арад бии юм байна гэжэ һаял ойлгоһон байха. Россиин искусствын габьяата ажал ябуулагша, Буряадай арадай артист Д.Ж. Бадлуев мүнөө “Байгал", “Бадма сэсэг" ансамбльнуудые нэгэдүүлээд, хүтэлбэрилжэ байна.
Түрэл соёл, искусствадаа үнэн сэхээр алба хэһэн, хэжэ ябаһан республикын габьяата артистнууд гэбэл: НИКОЛАЙ ДРИГЕНОВ, ВАСИЛИЙ БИЛЬТАГУРОВ, ДОЛГОР КУНТОХИЕВА, СЭДЭБ БАНЧИКОВА, ТУЯНА ХОЛБОЕВА, ВИКТОР ДЫЛЫКОВ, ЗОРИГТО ХУСАЕВ гэгшэд болоно.
Алташа, мүнгэшэ дархашуул, һиилүүршэд, уран гартан, уран биирэтэн, бүхы Буряад орондо шэнги, Түнхэндэшье баһа хэр угһаа олон. ДАГБА ПОПОВ, ХУБАРАК ОШОРОВ болон бэшэ нарин дархашуулай хэһэн хутага, хэтэ сахюур, гуу, үлгүүр һанагдана. ПҮРБЭ ДАМИЯНОВ модоор һиилэхэдээ, УБАША ДУНЦАЕВА моридой һүүлээр таар нэхэхэдээ бэрхэ бэлэй. “Буряадай арадай уран зурааша" гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн ГАТАБ БАЗАРОВАЙ бүтээлнүүүд элдэб үзэсхэлэндэ табигдагша һэн. Тэдэнэй бэлиг, уран гарай шадабари дамжуулаашад ДАГБА АНГАРХАЕВ, ЭЛБЭГ МАНЗАРОВ, ГЕННАДИЙ НАЛХАНОВ гэгшэд болоно.
Буряадай болон Россиин арадай уран зурааша бэлиг ехэтэ ЧИНГИС ШОНХОРОВОЙ тоһон болон шугам зурагууд (графика) дэлхэйн вернисажнуудые шэмэглэжэл, уран зураашын нэрэ соло нэмэжэл байдаг.
Эрдэм бэлиг – эрхим баялиг. Хэдэн зуугаад эрхим багшанар болон эрдэмтэдые хуу тоолохын аргагүй һэн хадань үсөөн хэдыень халта дурдая. Аха зээ Найдаковтониие, профессор Д.Ш. Фроловые нэрлээ бэлэйб. Радиофизик В.Т. Занданов техническэ, Л.Н. Домышева – физико-математикын, М.Н.Митяшов – биологиин, М.Р. Бакланов – химическэ, С.Ж. Балданов – хэлэ бэшэгэй, Д.Д. Ошоров – педагогикын, М.Д. Зомонов, Ю.А. Серебрякова, С.Ш. Ускеев, Андронов – философиин, Т.Д. Дарчаева, С.Д. Тарнуева, К.Ж. Маланов – медицинын эрдэмэй докторнууд болоһон. Эрдэмэй кандидадай соло хамгаалаад, эрдэм шэнжэлгынгээ хүдэлмэриие урагшатайгаар үргэлжэлүүлжэ ябаашад олон ааб даа. Нэгэ хэдыень нэрлэһүү: С.Т.Ошоров, В.Д. Патаева, А.Н. Зарбуев, Т.Д. Замбалова, Т.Д. Фролова, А.С. Матуев, Э.Д .Парпаев...
ДОЛЁОБОРТОО ДОМТОЙНЬ – ЭМШЭН,
ЭРХЫДЭЭ ЭДИТЭЙНЬ – ТАМИРШАН
Элүүрые хамгаалгатай нягта холбоотой иимэ мэргэжэлтэдээ илгажа дурдаха гэһэн зарим нэрэ солотой эмшэдые дээрэ нэрлэжэ орхёоб. Теэд яахаб. Халта нэмэе. Аршаанай санаториин ахамад врач дүрбэн тэгшэ бэлигтэй хирург А.Д.Прушеновые мэдэхэгүй, танихагүй хүн Буряад орондо хоморшог байха. Республиканска больницада олон жэл хүдэлжэ байдаг нейрохирург Г.Д. Намсараев, эндэ хүдэлжэ байтараа Африкада ошоһон, хүнэй зүрхэ ойро зуура зогсоогоод, операци хэдэг А.Д. Укоев, аймагайнгаа больницаһаа ондоо тээшэ ошонгүй таһалгаряагүй хүдэлдэг Т.Т. Шалбаева, Т.Д. Аюшеева гэгшэд улад зондоо хүндэтэй.
Спорт Түнхэндэ урданһаа нааша хүгжэнги байгаа. Үшөө 1932 ондо республикын түрүүшын Сурхарбаанда Үбэлзөөн-Нугын баатар ЗУНДА ДОРЖИЕВ түрүүлжэ гараһан юм. Тэрээнһээ хойшо илангаяа барилдаагаар тон олон бүхэшүүл шалгарһан юм. СОДНОМ ТАРЯШИНОВ, СОСОР ИВАХИНОВ, ДАША ИРИНЦЕЕВ, БУДАЖАБ АРАБЖАЕВ, БУДА ЦЫДЕНОВ гэгшэд домогто оронхойнууд. Жараад оноор Нима Ивахиновай үүсхэл оролдолгоор дүрэ буляалдалгын барилдаан тон үргэнөөр дэлгэржэ, Түнхэн нютагые холуур суурхуулаа. Спортын хэдэн арбаад мастернууд урган гараа. Гансахан Галба нютагһаа 18 мастер хүмүүжүүлэгдээ гэхэдэ, олые дурдалтагүй. Барилдаашад өөрөө Н.С. Ивахинов, С.-Д. Андренов, А. Матюнов, Д. Халтанов болон бусад республикынгаашье, оронойнгоошье нэрэ хүндэ хамгаалха эрхэдэ хүртэдэг байгаа.
Боксоор Россиин чемпион Т. Шутуков, хүдөө ажахын дээдэ һургуулинуудай СССР-эй 6 дахин чемпион болоһон Р. Будаев болоод В. Доржиев, А. Укоев, А. Асадуллин гэгшэд “арһан бээлэйн эзэд" лэ ябаа. Шатараар мастер Б.Амбаев, һур харбагша Л. Халудоров, санашад аха дүү Кобелевтон, конькигаар урилдалгаар буряад басагад сооһоо гансаараа мастер болоһон В. Оздоноева, холын зайда урилдаашан В. Дарбаков – омогорхомо хүбүүд, басагад яһала бии. Эдэ бүгэдэниие һургааша габьяата тренернүүд В.М. Сыдеев, В.Ж. Ангархаев, В.С. Ивахинов, С.Р. Ардуев К.Ж. Дамбаев гэгшэд тон ехэшье, дэмбэрэлтэйшье ажал ябуулаа.
Харбяангууд нютагай ҺАМААДАЙ ОШОРОВА 1936 ондо санаар Москвада ошохо командада оруулагдаһан юм.
Саяанай оройдо саһан ороод, сагтаа хайлаад урдажал байна. Шэнэ саһан дахин ороод лэ байха юм. Эхэ дайдаяа хаража, хамгаалжа байха шэнэ үетэн ургана. Жэшээгүй шухаг байгаалитай Түнхэнэй аймагые бүхэлеэрынь үндэһэтэнэй хүреэлэн (парк) болгохо буянтай хэрэг үүдхэһэн А.Л. Ангархаев, В.Ж. Сыренов, туһалһан хүтэлбэрилэгшэд, тэрэ тоодо В.Б.Саганов, В.Е. Гулгонов, А.Д. Моглоев, Н.Б. Манзаев гэгшэдтэ доро дохимоор лэ. Байгаалиин энэ баялиг хүлөөр гэшхэгдэжэ, хүрзөөр этэрэгдэжэ хосоронгүй, ерээдүйн аша гушанартамнай арюун нангин хэбээрээ сэсэг хангалтаяа хүрэг лэ!
|
Гэрэймни тииргэнһээ Гэсэрэй дайда захална,
Гэнэн үхибүүндэл үльгэртэ дахин этигэнэб. Үндэр поэзи эндэ Хүлэгөө тахална. Үндэр мэдэрэлээр эндэл ганса далижанаб. |
Лопсон ТАПХАЕВ,
Буряадай арадай поэт
| << гэдэргээ | гаршаг | саашаа >> |