ГОЛНУУД – НЮТАГАЙМНАЙ БАЯЛИГ

Сэлэнгэ мүрэн. С. Ильинэй гэрэл зураг

Буряад ороной хамаг газар дайдаар хашарангүй ябажа харабал, халзан сагаан оройтой Мүнхэ-Һарьдаг үндэртэй, аха дүүнэр шэнгеэр жэрыһэн Саяан уулануудтай, хоёр зуунай хараанда зэлэ татан байдаг Баргажанай Бархан үндэртэй, халюуран харагдадаг Хамар-Дабаан удаалан дахуулһан суутай зургаан уулануудтай. Һамар жэмэсүүдээр элбэг эдэ олон уулануудаймнай ара үбэрһөөнь бурьялан харьялһан юһэн мянга гаран булаг, горход байха. Газарайнгаа энгые хараял: гурбан зуун табин мянган дүрбэлжэн километр дайдын гурбанай хоёр хубинь ой модоор бүрхөөгдэнхэй. Хододоо ногооржо байдаг юһэн зүйлэй шэлбүүһэтэ модод ургадаг, гол түлэб дүшэн янзын набшаһата модоор холимог байдаг.

Хүндэлэн, утаашаа урдаһан хэдэн олон ехэ ехэ гол мүрэнүүд бии. Баярхаг һайрхуу гуримаар хургаа даража, үльгэр домогһоо һабагша татажа, баруун талаһаань захалан дурдабал, аха заха Аха гол амитан зоноо дахуулхаб гээд, ара хойшоо тэрьедэһэн гэхэ. Эрэлхэг дошхон Эрхүү эльгэн дээрээ энхэрбэшье, эрхэжэ хойшоо шэглэһэн гэлсэдэг. Урасхал һайхан Сэлэнгэ олоной дундуур урдажа ерэнхэй. Аян холын тайгада аляа дошхон ябабашье, ахынгаа хажууда ерэхэдээ, аали номгохон боложо хамтарһан Зэдэ, Сэхир, Хамни, Химнэ, Загастай, Оронго, Гильбэрэ, Ивалга голнууд. Хүдэри, Түгнөө уриһаар, даллаһаар, ашанар гушанараа энхэрһээр, хүндэлһөөр, урда талаһаа хормой дүүрэн хэшэгтэй ерэһэн Хёлго Сүхэ хоёр. Наранай мандаха зүгһөө наашаа шэглэн табилуулһан Эгэтэ, Маарагта, Үльдэргэ, Анаа, Худан, Хэжэнгэ, Хүрбэ болон бусад дүүнэрэйнгээ хаба хүсэ хамталан абажа, һабаараа дүүрэн модо «нюрган» дээрээ тээжэ асардаг Үдэ гол. Ажахыдаа хэды туһатайшье һаа, аяар доогуур байгаашад — Итанца, Хубаан, Саһата, Түрхэ нэрэ түрөөрөө доогошогуур агша даа.

А. Хантаевай гэрэл зураг

Эртэ урдаһаа алдартай эрхэ солгёон Баргажан. Тэрэнэй хани нүхэдынь болоһон, аршаан булагаар суутай Гаарга, Алла, Улан, Онёо голнууд эршэ хүсэеэ нэгэдхэжэ, үбгэн буурал Байгалдаа түшэглэдэг юм. Далан хадын хоорондо хаалгатай байхань уйдхартай болоод, хүтэл дабаануудые хаха эсхэн ерэһэн Дээдэ Ангар, наашаа шэглэһэн эхитэй, наадалаад ошоһон түүхэтэй Витим, Сипэ, Амалат, Муя гэхэ мэтын гол мүрэнүүд нэрлэгдэхэ зэргэтэй.

Үргэн ехэ губи талануудые хүндэлэн урдажа ороһон, республикын газар дээрэхи хэдэн мянгаад ехэ, бага голнууд ба горходой, булагуудай эхинүүдые хубаарилан, ара үбэрөөрөө урадхуулагша тоогүй олон үндэр, набтар хада хангил, хяра байса, нам нюрган, толгой болдог, хүтэл дабаан, гүбээнүүд; ой модоной талаар — хүнды, һаншаг, тужа гэхэ мэтээр нэрлэгдэдэг хада уулын байгаали хүнэй ажабайдалтай таһаршагүй холбоотой. Тэдэнэй дундуур урдагша нарин горходые зубшаһан 500 гаран ехэ, бага нютагууд оршон тойронхи байгаалиие элдэб олон зүйлэйнгөө үйлэдбэринүүдтэ хандуулан ашагладаг.

Галдан ЛЁНХОБОЕВ

<< гэдэргээ

гаршаг

саашаа >>