БУРЯАД РЕСПУБЛИКЫН УҺАНАЙ БАЯЛИГУУД

Гэрэл зураг: Вячеслав Резунов

Уһанай баялигуудай тоодо гол мүрэнүүд, нуурнууд ородог.

Газар дээрэхи уһан арадай ажахын хэрэглэмжын 90 хубиие (%) хангадаг. Эгээ ехээр (60%) хүдөө ажахы хэрэглэдэг. Промышленнэ үйлэдбэридэ хэрэглэгдэдэг уһанай хахадһаа ехэнхинь целлюлозно-саарһанай ба дулаанай болон зайн галай үйлэдбэридэ хабаатай. Галуута (Хүл) нуур, Ехэ Ярууна, Бабанта, Котокель гэһэн ехэ нуурнуудта промышленнэ аргаар загаһа барилга эмхидхэгдэнхэй.

Буряадай гол мүрэнүүдэй уһанай бүхыдэнь сэгнэлтэ соо 21 хубинь сэбэр гээд тоологдодог (21%, II классай), халта булангиртайшаг гээд 75 хуби (III класс), булангиртай гээд 2 хуби (Ү класс), ехэ булангиртай гээд 2 хуби (ҮI класс), үнгэрүү ехэ булангиртай гээд Хяагта горхон тоологдодог. 2006 ондо республика дотор 364,4 млн. м3 шэнэ уһан хэрэглэгдэһэн һаа, тэрэнь 1996 ондо 637,43 млн. м3 байгаа. Эгээл ехээр уһа хэрэглэдэг һалбаринуудһаа промышленнэ үйлэдбэри онсо илгардаг. Тэдэ 2006 ондо бүхыдөө хэрэглэгдэһэн уһанай 65 хубиие хэрэглээ. Хэрэглэһэн муухай уһаяа гэдэргэнь гол мүрэнүүд болон нуурнуудта оруулалга халта бага болоо.

Гол горход

Буряадай дэбисхэр дээрэ 25 000 гол горход, мүрэнүүд тоологдодог. Тэдэнэй хамтын утые 125 000 м. гээд хэмжэһэн байдаг. Тэдэнэй 9 хубинь ехэнүүд гонууд (10 км-һээ дээшэ утатай), тиихэдэ 25 горход 10 км-һээ богони, эгээл баганууд гээд тоологдодог.

Буряадай гол мүрэнүүд гурбан ехэ уһануудта хабаатай: Байгал нуур, Ангар ба Зүлхэ мүрэнүүд. Тэдэнэй хахадһаа ехэнхинь Байгал нуурта хабаатай – Сэлэнгэ, Баргажан, Дээдэ Ангар, Түрхэ, Тыя болон бусад голнууд.

Байгалда шудхадаг эгээ ехэ мүрэн гэбэл – Монголой дэбисхэр дээрэ Мүрэн Идэр хоёр голнуудай уулзуурһаа эхиеэ абадаг Сэлэнгэ. Тэрэ Байгалда ородог бүхы уһанай 60 хубиие асардаг. Сэлэнгэ адагтаа 546 км2 талмай эзэлжэ тарадаг. Сэлэнгэ мүрэн дээгүүр загаһа үсхэбэрилжэ, барижа, модо урадхуулжа, томо онгосонуудаар (282 км. зайда) ябажа болоно.

Бага голнууд дээрэ уһа суглуулха 40 хаалтанууд түхеэрэгдэнхэй. Тэдэнь хуурай ган жэлдэ газар уһалалгада хэрэгтэй болодог.

Зүлхэ мүрэндэ хабаатай гол горход гэбэл Байгал шадарай хойто хажуугай голнууд.: Баруун ба Зүүн Мама (Хойто Байгалай аймаг), Витим, Чуя (Бабантын, Муяын аймагууд). Витим – Зүлхэдэ ородог эгээ ехэ мүрэн. Тэрэнэй эрьеэр алтанай хэбтэшэнүүд элбэг.

Ангар мүрэндэ хабаатай голнууд: Эрхүү, Белая, Китой, Урик, Аха.

Нуурнууд

Буряадай газар дэбисхэр дээрэ 267 км2 нюруугай талмайтай 34 422 нуурнууд тоологдодог. Энэ тоодо Байгал нуур оролсоно. Бүхы нуурнуудай хахадынь Байгалда дүтэ. 0,5 км2 бага нюруугай талмайтай жэжэ нуурнууд олон. 16 нуурнуудынь ехэнүүд гэжэ тоологододог, тэдэнь 10 км2 дээшэ нюруугай талмайтай. Эгээ ехэнүүдынь: Галуута (Хүл) нуур (163 дүрб. км.), Бабанта (111 дүрб. км.), Ехэ Ярууна (104 дүрб. км.), Котокель (68 дүрб. км.), Орон (63,6 дүрб. км.), Бага Ярууна (60,5 дүрб. км.), Арангата (54,2 дүрб. км.), Бууса (36,8 дүрб. км.), Иисэнгэ, Хорго (31 дүрб. км.), Нарһата (24 дүрб. км.), Бага Капелюша (20,3 дүрб. км.), Фролиха (15,4 дүрб. км.), Гүүндэ (11,9 дүрб. км.), Иркана (11,7 дүрб. км.), Амут (10,7 дүрб. км.). (Дүрбэлжэн км. = км2)

Эдэ нуурнууд тектоническэ үеһөө эолово үе хүрэтэр бии болоһон юм. Гол горходой уһанһаа бии болоһон нуурнууд үсөөн бэшэ. Ехэнхи нуурнууд дабһагүй сэбэр уһатай, 1 литр уһанда 100-150 мг. минеральна холисотой. Хуурай, гантайшаг аймагуудаар халта дабһалиг уһатай нуурнууд байха..

Николай Шабаев