МОНГОЛ НЭРЭ

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Монголнуудай нэрэ үгэлгын заншал долоон зуун жэлэй туршада ехэ ондоо болоогүй юм. Түрэхэдэнь нэгэл нэрэ үгтэдэг, тиигээд онсо шалтаггүй һаань, хүн наһа баратараа тэрэл нэрээрээ ябадаг.

Гэбэшье ХIII зуун жэлэй «Монголой нюуса тобшын» текст харахада, олон ушарта далда нэрэнүүд ба хэргэм зэргыень харуулһан нэрэнүүд үгтэдэг байгаа: Дуваа-сохор, Добун-мэргэн, Ван-хаан, Амбагай-хаган. Ехэнхи ушарта далда нэрэнүүд юрын зондо, харин хэргэм соло – ноёд һайдта үгтэдэг һэн.

Байһаар хэргэм солонь нэрэ болодог ушарнууд Монголой түүхэдэ олон. Тэрэнэй һайн жэшээ: Чингисхаан. Монгол обогуудай ехэ хаан боложо һунгагдаһанайнь удаа Тэмүүжэндэ үгтэһэн хэргэм хожом нэрэнь боложо түүхэдэ ороһон байна.

Мүнөө монголшууд ганса хубиин нэрэһээ гадна обог абалсадаг болонхой. Обог хадаа эсэгын нэрэһээ хамаадалай падежэй түхэлөөр нэрын урда бэшэгдэдэг, жэшээнь, Содномын Самбуу, Аюшын Намдаг. Юрын харилсаанда обог хэлэгдэдэггүй, харин саарһа дансануудта заагдадаг.

Монгол нэрын бүридэлгэдэ гурбан шата илгажа болоно: эртын монголой, шажанай ба мүнөө (оршон) сагай. Эртэ урдын сагта хабаатай Баатар, Мэргэн, Төмөр (Түмэр), Мөнх (Мүнхэ), Оюун, Үлзий (Үлзы), Наран гэжэ нэрэнүүдые дурдажа болоно. Эдэниие эртын монгол зохёолнуудта, элдэб зуун жэлнүүдэй түүхэ домогуудта, үльгэр туулида, домогто үгэдэ ушардаг. Мүнөө сагташье XIII жэлэйхидэ адли дэлгэрэнги зандаа, гансаараашье, тэдээнһээ гаралтай олон тоото нэрэнүүдэй бүридэлдэшье хэрэглэгдэдэг, жэшээнь: Баатаржаргал, Баатарчулуун, Төмөрзориг, Төмөрхуяг, Мөнхдалай, Оюунгэрэл.

Шажанда хабаатай нэрэнүүд хоёр үедэ бии болоо: монголшуудай дунда ламын шажанай таралгын түрүүшын (XIII зуун жэл) ба хоёрдохи шатануудта (XVI-XVII зуун жэлнүүд). Шажантай ерэһэн санскрит ба түбэд нэрэнүүд гол түлэб буддын шажанай бурхан шүтөөнгүүдэй, шажан тараагшадай бодото гү, али домогто нэрэнүүд байһан, үгы гэбэл, буддын шажанай зарим зохёолнуудай нэрэнүүд, буддын шажанай гүн ухаанай нэрэ томьёо, ёһололой хэрэгсэлнүүдэй, одо мүшэдэй нэрлэлгэнүүд болоно.

Гэрэл зураг: Вячеслав Киплюкс

Шажанай нэрэ томьёонууд монгол хэлэнэй үгүүлбэридэ тааруулагдан нэрэнүүдэй тоодо ороо. Жэшээнь, Чойжил, Чойжилжав, Чойжинхорлоо, Дамдин, Дамдингочоо, Дамдинноров, Жамбаа, Жамбааринчен, Жамбаняндаг, Лхам, Лхамаа, Лхамсурэн, Лхамочир, Далхаа, Далхжав, Далхсурэн, Дулмаа, Дуламдорж, Дуламжав, Майдар, Майдаржав гэһэн нэрэнүүд бурхадай нэрэ болоно, харин Жанчив, Жанчивдорж, Жанчивсэнгэ, Самдан, Самданванчиг, Самдангэлэг, Самданжамц, Ендон, Ендонноров, Ендонбазар, Ендонбал, Цултэм – түбэдэй гүн ухаанай нэрэ томьёонуудта хабаатай: жан-чув «арюун, нангин», самдан «бисалгал», ион-дан «эрдэм мэдэсэ», цул-тим «ёһо журам, суртаал»; Бадамхатан, Жадамба гэжэ нэрэнүүдэй үндэһэндэ шажанай сударнуудай нэрэ ороо; Эрдэнэ (санскр. ratna) "үнэтэ эдлэл", Очир (санскр. үajra) "сахилгаан эритэ", Бадма (санскр. padma) "лёнхобо", Гарма (санскр. karma) "хуби заяан", Гомбо (санскр. mgon-po) "сахюусан", "үмэглэгшэ", Дамба (түб. dampa) "нангин", Иши (түб. Үe-sһes) "сэсэн мэргэн", Агван (тиб. ngag-dban) "уран үгэтэ", Соднам (түб. bsod-nams) "жаргал", Сэнге (түб. seng-ge) "арсалан", Цэрэн (түб. ts'e-ring) "ута наһан" болон бусад.

Тэрээнһээ гадна монгол нэрэнүүдэй бүридэлдэ түбэд нэрэ бии болгодог хубинууд ушардаг: -жав (түб. skvabs "үмэглэл", "туһа") — Максаржав, Гомбожав, Цэвэгжав, Бадамжав; -сүрэн (түб. srung "болгомжол", "һэримжэ") — Ядамсүрэн, Хандсүрэн, Лхамсүрэн, Жигжидсүрэн; -сан (түб. bsang "сагаан һанаатай", "ехэ һайхан») — Чойбалсан, Батнасан, Уртнасан; лувсан- (түб. blo-bzang "һайн мэдэрэл") — Лувсанвандан, Лувсанбалдан, Лувсанданзан; -бал (тиб. dpal "алдар соло", "һүр жабхалан") — Цэдэнбал; лодой- (тиб. blo-gros "ухаан бодол", "сэхээ, оюун ухаан") — Лодойдамба; -пүнцэг (тиб. p'un-ts-ogs "шанар түгэлдэр") — Пүнцэгноров болон бусад.

Гэрэл зураг: Наталья Уланова

Монголшуудта эрэ эхэнэрнүүдэй нэрэнүүдэй хоорондо ехэ илгаа үгы юм, гэбэшье зарим ушарта удхань ондоо. Жэшээнь, сэсэг, туяа, одон гэжэ үгэнүүдэй ородог нэрэнүүд (Бадамцэцэг, Алтанцэцэг, Жаргалцэцэг, Наранцэцэг, Эрдэнэцэцэг, Энхтуяа) имагта эхэнэртэ хабаатай. Харин баатар, бат, болд, дорж гү, али очир, зоригт гэхэ мэтэ үгэнүүдэй бүридэлдэнь оробол, эрэ хүн гэжэ мэдэхэ хэрэгтэй (Хатанбаатар, Мунхбаатар, Баточир, Батмунх, Батжаргал, Оюунбаатар, Даваадорж, Ганбаатар, Батзоригт, Чинбат, Дорж, Нацагдорж болон бусад). Гэбэшье олон нэрэнүүд эрэшүүлдэ, эхэнэртэ адли үгтэдэг, жэшээнь, Цогтгэрэл "дүлэтэ туяа», Сэргэлэн "хүхюун", Жаргал, Цэрэн "ута наһата".

Мүнөөшье болотор үдэрнүүдэй ба тэрээндэ тусадаг одо мүшэдэй санскрит ба түбэд нэрэнүүд ехэ таранги, Ням "нэгэн гараг", "наран", Даваа "хоёр гараг", "һара", Мягмар "гурба гараг", "Марс", Лхагва "гурба гараг", "Меркурий", Пурэв "дүрбэ гараг", "Юпитер", Баасан "таба гараг", "Венера", Бямба "зургаа гараг", "Сатурн". Санскрит нэрэнүүдынь монгол түхэлтэй: Ядъяа, Сумъяа, Ангарак, Буд, Бархасвадь, Сугар, Санчир. Гэбэшье түбэд үгэнүүдэй долоон хоногой албан ёһото нэрэ болоо һаань, санскрит үгэнүүдээр одо мүшэдые нэрлэдэг. Түбэд үгэ эрэ хүнэй, эхэнэрэй нэрэ болодог. Санскридһаа гансал Сугар «Венера» эхэнэрэй нэрэ болодог.

Оршон сагай нэрэнүүд Арадай хубисхалай илажа, Монголой Арадай Республикын тунхаглагдаһан (1924) сагһаа хойшо бии болоо. Энэ шатада ород болон интернационал абтаһан үгэнүүд нэрэ болоо. Мүнөө үеын монгол нэрэнүүдтэ элдэб түхэлэй ород нэрэ фамилинуудые (Александр, Алексей, Нина, Виктор, Таня, Борис, Боря, Люба), (Иванов, Козлов, Пушкин), хадын нэрэ (Эльбрус), нэрэ бэшэшье зүйлнүүдые (Актив, Камел — америкын "Camel" тамхин — "тэмээн", Корол ородой «король») оложо болоно.

Ород фамили нэрэ болгоһон ушарнууд ямар нэгэн тайлбаритай байдаг: гэр бүлын гэшүүдэй дүтын нүхэр, суг һураһан, ажаллаһан хүн, дайнай герой, энэ нютагта хүдэлһэн врач, ородой мэдээжэ шүлэгшэ гэхэ мэтэ.

Һүүлэй үедэ Тэргүн, Мэргэн, Баатар гэхэ мэтэ эртын монгол нэрэнүүд һэргэжэ байна. Залуу зондо зарим ушарта ойлгосогүй түбэд, санскрит нэрэнүүд үсөөн болоно. Нэрэеэ һэлгэхэ ушар бии. Энэ хадаа элдэб ушар шалтагаантай байдаг: жэшээнь, хүндэ үбшэнэй һүүлээр «ондоо түрэлтэй» болохо гэжэ бодол түрэдэг, тэрээнһээ гадна шэнэ нэрэ үбшэ асарһан муу хүсэ зайлуулха гэһэн удхатай. Аха үетэнэй дунда мүнөө болотор муу үйлэһөө хүүгэдые аршалха зорилготой нэрэнүүд ушардаг: Энэбиш, Хүнбиш, Нэргүй, Хулгана, Нохой.

Монголнуудай бэе бэедээ хандаха заншал һонирхолтой. Өөрһөө аха хүндэ хандахадаа — гуай гэжэ хуби нэмэдэг: Самбу-гуай, Дамдинсүрэн-гуай, Ням-гуай. Нэрыень мэдэхэгүй һаа, өвгөн-гуай, эмгы, эгч гэжэ хандадаг. Хүүгэдтэ хандахадаа, минии хүү (хүбүүн), минии дүү гэдэг.

Монгол ба ород нэрэнүүдэй харилсаан һонирхолтой. Ород басаган монголдо хадамда гарахадаа зарим ушарта эрэ нүхэрэйнгөө нэрые гү, али обогые өөрын фамили болгодог. Хүүгэдынь ород ёһоор бэшэгдэһэн эсэгынгээ нэрые обог болгодог, эсэгын обог (үбгэ эсэгын нэрэ) нэрын падеждэ фамили болодог: Галина Баточировна Мүнхболд (Галина – хубиин нэрэ, Баточир – эсэгын нэрэ, Мүнболд – үбгэ эсэгын нэрэ).

М-Ж. Очиров (Н. Л. Жуковскаягай баримтануудаар)